AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ পঞ্চম খণ্ড (Block V) “বাস্তৱবাদ – সৰল আৰু বৈজ্ঞানিক (Realism – Naive and Scientific)”-ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণী: তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন
খণ্ড ৫: বাস্তৱবাদ – সৰল আৰু বৈজ্ঞানিক
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
জ্ঞান মীমাংসাৰ (Epistemology) এটা মূল প্ৰশ্ন হ’ল— জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু (object of knowledge) জ্ঞাতাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নে মন-নিৰপেক্ষ? এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰত যি মতবাদে কয় যে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু জ্ঞাতাৰ মনৰ পৰা সম্পূৰ্ণ স্বাধীন আৰু মন-নিৰপেক্ষ, তাকে বাস্তৱবাদ (Realism) বোলে। অৰ্থাৎ, আমি জনা বা নজনাৰ ওপৰত বাহ্য জগতৰ অস্তিত্ব নিৰ্ভৰ নকৰে। এই অধ্যায়ত বাস্তৱবাদৰ দুটা প্ৰধান প্ৰকাৰ— সৰল বাস্তৱবাদ আৰু বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ— আলোচনা কৰা হৈছে।
১. সৰল বা লৌকিক বাস্তৱবাদ (Naive or Popular Realism):
এই মতবাদটো সাধাৰণ মানুহৰ (লোক) বিশ্বাসৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। ইয়াৰ মূল কথাবোৰ হ’ল:
- মন-নিৰপেক্ষ অস্তিত্ব: আমাৰ মনৰ বাহিৰত এখন বস্তুনিষ্ঠ জগত আছে, যাৰ অস্তিত্ব আমাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।
- প্ৰত্যক্ষ জ্ঞান: আমি এই বাহ্য জগতখনক পোনপটীয়াকৈ বা প্ৰত্যক্ষভাৱে ইন্দ্ৰিয়ৰ জৰিয়তে জানিব পাৰোঁ। জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ মাজত কোনো ব্যৱধান নাথাকে।
- গুণৰ বস্তুনিষ্ঠতা: বস্তুৰ সকলো গুণ (যেনে: ৰূপ, ৰস, গোন্ধ, কঠিনতা, আকাৰ) বস্তুতেই থাকে আৰু সেইবোৰ মন-নিৰপেক্ষ। আমি বস্তুটোক যেনেকৈ দেখোঁ, বস্তুটো ঠিক তেনেকুৱাই।
- সমালোচনা: এই মতবাদে ভ্ৰান্ত প্ৰত্যক্ষ (illusion), সপোন আদিৰ ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰে। গুণৰ আপেক্ষিকতা (যেনে: একেই পানী কাৰোবাৰ বাবে ঠাণ্ডা আৰু কাৰোবাৰ বাবে গৰম লগা) সম্পৰ্কেও ই সন্তোষজনক ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰে।
২. বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ (Scientific Realism):
ব্ৰিটিছ দাৰ্শনিক জন লকে (John Locke) সৰল বাস্তৱবাদৰ ত্ৰুটিসমূহ দূৰ কৰিবলৈ এই মতবাদৰ প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। ইয়াক প্ৰতীকবাদ (Representationalism) বুলিও কোৱা হয়। ইয়াৰ মূল কথাবোৰ হ’ল:
- মন-নিৰপেক্ষ অস্তিত্ব: সৰল বাস্তৱবাদৰ দৰেই ইও মন-নিৰপেক্ষ বাহ্য জগতৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰে।
- পৰোক্ষ জ্ঞান: কিন্তু আমি বাহ্য বস্তুক পোনপটীয়াকৈ জানিব নোৱাৰোঁ। বস্তুৰ পৰা অহা সংবেদনৰ ফলত আমাৰ মনত যি ধাৰণা বা প্ৰতীক (idea or image) সৃষ্টি হয়, আমি সেই প্ৰতীকটোকহে পোনপটীয়াকৈ জানো। গতিকে, জ্ঞান এক পৰোক্ষ প্ৰক্ৰিয়া।
- গুণৰ বিভাজন: লকে গুণক দুটা ভাগত ভাগ কৰিছে:
- মুখ্য গুণ (Primary Qualities): এইবোৰ বস্তুৰ নিজা, বস্তুনিষ্ঠ আৰু অপৰিৱৰ্তনীয় গুণ। এইবোৰ জ্ঞাতাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। যেনে: বিস্তৃতি, আকাৰ, ওজন, কঠিনতা, গতি আদি। এইবোৰে বস্তুৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ প্ৰকাশ কৰে।
- গৌণ গুণ (Secondary Qualities): এইবোৰ বস্তুৰ নিজা গুণ নহয়, বৰঞ্চ জ্ঞাতাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। বস্তুৰ মুখ্য গুণ আৰু জ্ঞাতাৰ ইন্দ্ৰিয়ৰ সংযোগত মনত যি সংবেদনৰ সৃষ্টি হয়, সেয়াই গৌণ গুণ। যেনে: ৰূপ, ৰস, গোন্ধ, শব্দ, তাপ আদি। এইবোৰ মনোগত আৰু পৰিৱৰ্তনশীল।
- সমালোচনা: লকে কৈছে যে আমি কেৱল মনৰ ধাৰণাকহে জানিব পাৰোঁ, বাহ্য বস্তুক নাজানো। তেনেহ’লে, ধাৰণাটো যে বাহ্য বস্তুৰ প্ৰতীক, সেই কথাটো আমি কেনেকৈ গম পাম? এই মতবাদ অনুসৰি বাহ্য জগতখন অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয় (unknown and unknowable) হৈ পৰে।
AHSEC Class 12 Logic and Philosophy Chapter 7
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)
(ক) তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া:
১। সৰল বাস্তৱবাদ কি? সৰল বাস্তৱবাদৰ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যসমূহ লিখা।
উত্তৰ: যি বাস্তৱবাদী মতবাদ অনুসৰি আমি বাহ্য জগতৰ বস্তুবোৰক তাৰ সকলো গুণেৰে সৈতে পোনপটীয়াকৈ বা প্ৰত্যক্ষভাৱে জানিব পাৰোঁ আৰু বস্তুটো আমি যেনেকৈ দেখোঁ তাৰ প্ৰকৃত স্বৰূপো তেনেকুৱাই, তাকে সৰল বাস্তৱবাদ বোলে।
বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু জ্ঞাতাৰ মনৰ পৰা স্বতন্ত্ৰ।
- আমি বাহ্য জগতক পোনপটীয়াকৈ জানিব পাৰোঁ।
- বস্তুৰ সকলো গুণ (মুখ্য আৰু গৌণ) বস্তুতেই থাকে আৰু সেইবোৰ মন-নিৰপেক্ষ।
- জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ মাজত কোনো ব্যৱধান নাথাকে।
- ই সত্যতাৰ অনুৰূপতাবাদত (Correspondence theory of truth) বিশ্বাস কৰে।
২। বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ কি? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰ: যি বাস্তৱবাদী মতবাদ অনুসৰি বাহ্য জগতৰ অস্তিত্ব মন-নিৰপেক্ষ হ’লেও আমি বস্তুক পোনপটীয়াকৈ জানিব নোৱাৰোঁ, বৰঞ্চ মনত সৃষ্টি হোৱা ধাৰণা বা প্ৰতীকৰ জৰিয়তেহে পৰোক্ষভাৱে জানো, তাকে বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ বোলে।
বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- বাহ্য জগতৰ অস্তিত্ব মন-নিৰপেক্ষ।
- বাহ্য জগতৰ জ্ঞান পৰোক্ষ, ধাৰণাৰ জৰিয়তেহে হয়।
- গুণ দুই প্ৰকাৰৰ— মুখ্য গুণ (বস্তুনিষ্ঠ) আৰু গৌণ গুণ (মনোগত)।
- মুখ্য গুণে বস্তুৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ প্ৰকাশ কৰে, কিন্তু গৌণ গুণে নকৰে।
- জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ মাজত ধাৰণা বা প্ৰতীকে মধ্যস্থতাকাৰীৰ ভূমিকা পালন কৰে।
৩। মুখ্য গুণ আৰু গৌণ গুণৰ পাৰ্থক্য নিৰ্ণয় কৰা।
উত্তৰ:
| বিষয় | মুখ্য গুণ (Primary Quality) | গৌণ গুণ (Secondary Quality) |
|---|---|---|
| স্বৰূপ | এইবোৰ বস্তুৰ বস্তুনিষ্ঠ, অপৰিৱৰ্তনীয় আৰু প্ৰকৃত গুণ। | এইবোৰ মনোগত, পৰিৱৰ্তনীয় আৰু জ্ঞাতাৰ মন-সাপেক্ষ গুণ। |
| অস্তিত্ব | এইবোৰ বস্তুতেই থাকে। | এইবোৰ জ্ঞাতাৰ মনত সংবেদন হিচাপে থাকে। |
| জ্ঞান | এইবোৰে বস্তুৰ প্ৰকৃত স্বৰূপৰ জ্ঞান দিয়ে। | এইবোৰে বস্তুৰ প্ৰকৃত স্বৰূপৰ জ্ঞান নিদিয়ে। |
| উদাহৰণ | বিস্তৃতি, আকাৰ, ওজন, গতি, কঠিনতা আদি। | ৰূপ, ৰস, গোন্ধ, শব্দ, তাপ আদি। |
৪। লকৰ বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ এটা সন্তোষজনক সূত্ৰ হয়নে? যুক্তি দিয়া।
উত্তৰ: নহয়, লকৰ বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ এটা সম্পূৰ্ণ সন্তোষজনক সূত্ৰ নহয়।
যুক্তি:
- অজ্ঞেয়বাদৰ সৃষ্টি: লকে কৈছে যে আমি কেৱল মনৰ ধাৰণাকহে জানিব পাৰোঁ, বাহ্য বস্তুক পোনপটীয়াকৈ জানিব নোৱাৰোঁ। তেনে ক্ষেত্ৰত, আমাৰ ধাৰণাটো যে বাহ্য বস্তুৰ সৈতে মিলে (বা তাৰ প্ৰতীক), সেই কথাটো আমি কেতিয়াও নিশ্চিত হ’ব নোৱাৰোঁ। ইয়াৰ ফলত বাহ্য জগতখন অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয় হৈ পৰে।
- আত্ম-বিৰোধিতা: লকে এফালে কৈছে যে বাহ্য জগত আছে, আনফালে তেওঁৰ মতবাদ অনুসৰি সেই জগতৰ জ্ঞান পোৱা অসম্ভৱ। এইটো একধৰণৰ আত্ম-বিৰোধিতা।
- গুণৰ বিভাজন ত্ৰুটিপূৰ্ণ: বাৰ্কলিৰ দৰে দাৰ্শনিকে দেখুৱাইছে যে গৌণ গুণৰ দৰেই মুখ্য গুণবোৰো (যেনে: আকাৰ, গতি) মন-সাপেক্ষ আৰু পৰিৱৰ্তনশীল হ’ব পাৰে। সেয়েহে, মুখ্য আৰু গৌণ গুণৰ মাজৰ পাৰ্থক্যটো সম্পূৰ্ণ যুক্তিসংগত নহয়।
এই ত্ৰুটিসমূহ থকা সত্ত্বেও, সৰল বাস্তৱবাদৰ তুলনাত ই এক অধিক যুক্তিসংগত আৰু উন্নত মতবাদ।
(খ) চমুটোকা লিখা:
- (ক) সৰল বা লৌকিক বাস্তৱবাদ: (ওপৰৰ ১ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (খ) মুখ্য গুণ: জন লকৰ মতে, যিবোৰ গুণ বস্তুৰ নিজা, বস্তুনিষ্ঠ, অপৰিৱৰ্তনীয় আৰু জ্ঞাতাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়, সেইবোৰক মুখ্য গুণ বোলে। যেনে: আকাৰ, ওজন, বিস্তৃতি, কঠিনতা আদি।
- (গ) গৌণ গুণ: জন লকৰ মতে, যিবোৰ গুণ বস্তুৰ নিজা গুণ নহয়, বৰঞ্চ জ্ঞাতাৰ মনত সৃষ্টি হোৱা সংবেদনহে আৰু যিবোৰ মন-সাপেক্ষ আৰু পৰিৱৰ্তনশীল, সেইবোৰক গৌণ গুণ বোলে। যেনে: ৰূপ, ৰস, গোন্ধ আদি।
- (ঘ) জন লকৰ প্ৰতীকবাদ: বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদক প্ৰতীকবাদ বুলিও কোৱা হয় কাৰণ এই মতবাদ অনুসৰি আমি বাহ্য বস্তুক পোনপটীয়াকৈ নাজানো, বৰঞ্চ মনত সৃষ্টি হোৱা তাৰ ধাৰণা বা প্ৰতীকটোকহে জানো। এই প্ৰতীকটোৱে বাহ্য বস্তুৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।
(গ) পাৰ্থক্য লিখা:
- (ক) সৰল আৰু বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ:
- সৰল বাস্তৱবাদ মতে জ্ঞান প্ৰত্যক্ষ, কিন্তু বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ মতে জ্ঞান পৰোক্ষ।
- সৰল বাস্তৱবাদ মতে বস্তুৰ সকলো গুণ বস্তুনিষ্ঠ, কিন্তু বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ মতে কেৱল মুখ্য গুণহে বস্তুনিষ্ঠ, গৌণ গুণ মনোগত।
- সৰল বাস্তৱবাদত জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ মাজত কোনো ব্যৱধান নাই, কিন্তু বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদত ‘ধাৰণা’ই মধ্যস্থতাকাৰীৰ ভূমিকা লয়।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: সৰল বাস্তৱবাদ বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা। (AHSEC 2015, 2018, 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ১ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ বুলিলে কি বুজা? সৰল বাস্তৱবাদৰ লগত ইয়াৰ পাৰ্থক্য দেখুওৱা। (AHSEC 2016, 2019, 2023)
উত্তৰ: (বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে ২ নম্বৰ আৰু পাৰ্থক্যৰ বাবে ওপৰৰ (গ) অংশৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: জন লকৰ মুখ্য আৰু গৌণ গুণৰ মাজৰ পাৰ্থক্য ব্যাখ্যা কৰা। (AHSEC 2017, 2020, 2024)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৩ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: সৰল বাস্তৱবাদৰ এটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: সৰল বাস্তৱবাদ মতে, আমি বাহ্য জগতক পোনপটীয়াকৈ জানিব পাৰোঁ। - প্ৰশ্ন: মুখ্য গুণৰ এটা উদাহৰণ দিয়া। (AHSEC 2019)
উত্তৰ: বিস্তৃতি বা আকাৰ। - প্ৰশ্ন: গৌণ গুণৰ এটা উদাহৰণ দিয়া। (AHSEC 2022)
উত্তৰ: ৰূপ বা ৰস। - প্ৰশ্ন: বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদৰ প্ৰৱৰ্তক কোন? (AHSEC 2024)
উত্তৰ: জন লক। - প্ৰশ্ন: সৰল বাস্তৱবাদক লৌকিক বাস্তৱবাদ বুলি কিয় কোৱা হয়? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: কাৰণ এই মতবাদটো কোনো গভীৰ দাৰ্শনিক বিশ্লেষণৰ ওপৰত নহয়, বৰঞ্চ সাধাৰণ মানুহৰ (লোক) বাহ্য জগত সম্পৰ্কীয় স্বাভাৱিক বিশ্বাসৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত।
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: বাস্তৱবাদৰ মূল বক্তব্য কি?
উত্তৰ: বাস্তৱবাদৰ মূল বক্তব্য হ’ল যে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু বা বাহ্য জগতৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়, ই মন-নিৰপেক্ষ আৰু স্বতন্ত্ৰ। - প্ৰশ্ন: সৰল বাস্তৱবাদে কিয় ভ্ৰান্ত প্ৰত্যক্ষৰ ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰে?
উত্তৰ: সৰল বাস্তৱবাদ মতে, আমি বস্তুটোক যেনেকৈ দেখোঁ, বস্তুটো তেনেকুৱাই। যদি এয়া সঁচা হয়, তেন্তে এজন মানুহে ৰছীক সাপ বুলি দেখিলে, ৰছীডাল সাপ হ’ব লাগিব, যিটো অসম্ভৱ। সেয়েহে, ই ইন্দ্ৰিয়ৰ ভুল বা ভ্ৰান্ত প্ৰত্যক্ষৰ কোনো সন্তোষজনক ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰে। - প্ৰশ্ন: জন লকৰ মতে বাহ্য জগত কিয় অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয়?
উত্তৰ: লকৰ মতে, আমি কেৱল মনৰ ধাৰণাবোৰকহে পোনপটীয়াকৈ জানিব পাৰোঁ। আমি কেতিয়াও মনৰ বাহিৰলৈ গৈ বাহ্য বস্তুটোৰ লগত আমাৰ ধাৰণাটো ৰিজাই চাব নোৱাৰোঁ। সেয়েহে, বাহ্য জগতখন আমাৰ বাবে সদায় অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয় হৈ ৰয়। - প্ৰশ্ন: “Esse est percipi” (অস্তিত্ব প্ৰত্যক্ষ নিৰ্ভৰ) কথাষাৰৰ বিপৰীতে বাস্তৱবাদৰ মূল কথাষাৰ কি?
উত্তৰ: “Esse est percipi” ভাৱবাদৰ মূল কথা। ইয়াৰ বিপৰীতে বাস্তৱবাদৰ মূল কথা হ’ল যে বস্তুৰ অস্তিত্ব প্ৰত্যক্ষ নিৰ্ভৰ নহয়, অৰ্থাৎ বস্তু এটা আছে কাৰণেই তাক প্ৰত্যক্ষ কৰা হয়, প্ৰত্যক্ষ কৰা হয় বাবে বস্তুটো নাথাকে।
