মহাত্মা গান্ধী আৰু ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰাম – দশম শ্ৰেণীৰ ইতিহাস

নমস্কাৰ! আপুনি দশম শ্ৰেণীৰ সমাজ বিজ্ঞানৰ “ইতিহাস” খণ্ডৰ দ্বিতীয় অধ্যায়, “মহাত্মা গান্ধী আৰু ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰাম”ৰ সম্পূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰখিনি বিচাৰিছে। মই পাঠ্যপুথিখনৰ আধাৰত তলত শুদ্ধ আৰু সুন্দৰকৈ প্ৰশ্নোত্তৰখিনি আগবঢ়ালোঁ।

মহাত্মা গান্ধী আৰু ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰাম

অনুশীলনী

অতি চমু উত্তৰৰ প্ৰশ্ন:

১। মহাত্মা গান্ধীৰ কেতিয়া জন্ম হৈছিল?
উত্তৰ: ১৮৬৯ চনৰ ২ অক্টোবৰ তাৰিখে মহাত্মা গান্ধীৰ জন্ম হৈছিল।

২। সত্যাগ্ৰহৰ কৌশল গান্ধীয়ে কোন দেশত পোনপ্ৰথমতে প্ৰয়োগ কৰিছিল?
উত্তৰ: সত্যাগ্ৰহৰ কৌশল গান্ধীয়ে দক্ষিণ আফ্রিকাত পোনপ্ৰথমতে প্ৰয়োগ কৰিছিল।

৩। ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে কিয় ‘নাইট’ উপাধি ত্যাগ কৰিছিল?
উত্তৰ: ১৯১৯ চনৰ জালিৱানৱালাবাগৰ হত্যাকাণ্ডৰ প্ৰতিবাদত ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে ব্ৰিটিছ চৰকাৰে প্ৰদান কৰা ‘নাইট’ উপাধি ত্যাগ কৰিছিল।

৪। কাৰ কাৰ নেতৃত্বত ভাৰতত খিলাফৎ আন্দোলনৰ সূচনা হৈছিল?
উত্তৰ: মৌলানা চৌকত আলি আৰু মহম্মদ আলিৰ নেতৃত্বত ভাৰতত খিলাফৎ আন্দোলনৰ সূচনা হৈছিল।

৫। চৌৰীচৌৰাৰ ঘটনা কেতিয়া সংঘটিত হৈছিল?
উত্তৰ: ১৯২২ চনৰ ৫ ফেব্ৰুৱাৰী তাৰিখে চৌৰীচৌৰাৰ ঘটনা সংঘটিত হৈছিল।

৬। কেনে পৰিস্থিতিত লালা লাজপত ৰায়ৰ মৃত্যু হৈছিল?
উত্তৰ: ১৯২৮ চনত ছাইমন কমিছনৰ বিৰুদ্ধে লাহোৰত হোৱা এক প্ৰতিবাদী সমদলৰ নেতৃত্ব দিওঁতে পুলিচৰ লাঠিচালনাত গুৰুতৰভাৱে আহত হৈ লালা লাজপত ৰায়ৰ মৃত্যু হৈছিল।

৭। কেতিয়া আৰু ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ কোনখন অধিৱেশনত ভাৰতীয়সকলৰ মূল দাবী হিচাপে পূৰ্ণ স্বৰাজৰ দাবী উত্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰ: ১৯২৯ চনত লাহোৰত অনুষ্ঠিত হোৱা ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ অধিৱেশনত পূৰ্ণ স্বৰাজৰ দাবী উত্থাপন কৰা হৈছিল।

৮। গান্ধীজীয়ে সবৰমতী আশ্ৰমৰ পৰা ডাণ্ডিৰ সাগৰ পাৰলৈ লোন আইন ভংগ কৰিবলৈ গৈছিল। সবৰমতী আশ্ৰম আৰু ডাণ্ডিৰ মাজত দূৰত্ব কিমান?
উত্তৰ: সবৰমতী আশ্ৰম আৰু ডাণ্ডিৰ মাজৰ দূৰত্ব আছিল প্ৰায় ৩৮৫ কিলোমিটাৰ (২৪০ মাইল)।

৯। সীমান্ত গান্ধী নামেৰে কাক জনা যায়?
উত্তৰ: খান আব্দুল গফুৰ খানক সীমান্ত গান্ধী নামেৰে জনা যায়।

১০। লণ্ডনত অনুষ্ঠিত হোৱা দ্বিতীয় ঘূৰণীয়া মেজমেলত কোনে কংগ্ৰেছক এককভাবে প্রতিনিধিত্ব কৰিছিল?
উত্তৰ: লণ্ডনত অনুষ্ঠিত হোৱা দ্বিতীয় ঘূৰণীয়া মেজমেলত মহাত্মা গান্ধীয়ে কংগ্ৰেছক এককভাবে প্রতিনিধিত্ব কৰিছিল।

১১। ১৯৩২ চনত সাম্প্ৰদায়িক বাঁটোৱাৰা ঘোষণা কৰা ব্ৰিটিছ প্ৰধানমন্ত্ৰীজনৰ নাম কি আছিল?
উত্তৰ: ১৯৩২ চনত সাম্প্ৰদায়িক বাঁটোৱাৰা ঘোষণা কৰা ব্ৰিটিছ প্ৰধানমন্ত্ৰীজনৰ নাম আছিল ৰামছে মেকডোনাল্ড।

১২। কোনটো আন্দোলনৰ সময়ছোৱাত গান্ধীজীয়ে ‘কৰিম কিম্বা মৰিম’ শ্লোগান দিছিল?
উত্তৰ: ১৯৪২ চনৰ ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ সময়ছোৱাত গান্ধীজীয়ে ‘কৰিম কিম্বা মৰিম’ শ্লোগান দিছিল।

১৩। আজাদ হিন্দ ফৌজৰ প্ৰতিষ্ঠাতা কোন?
উত্তৰ: আজাদ হিন্দ ফৌজৰ ধাৰণাটো প্ৰথমে কেপ্টেইন মোহন সিঙে পোষণ কৰিছিল যদিও ইয়াক পুনৰ্গঠন কৰি শক্তিশালী ৰূপ দিছিল নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱে। সেয়ে সুভাষ চন্দ্ৰ বসুক ইয়াৰ প্ৰকৃত প্ৰতিষ্ঠাপক বুলি কোৱা হয়।

১৪। ‘মোক তেজ দিয়া, মই তোমালোকক স্বাধীনতা দিম’ এই বিখ্যাত বাণীটো কোন ভাৰতীয় নেতাৰ আছিল?
উত্তৰ: এই বিখ্যাত বাণীটো নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ আছিল।

১৫। ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজৰ সীমাৰেখাক কি নামেৰে জনা যায়?
উত্তৰ: ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজৰ সীমাৰেখাক ৰেডক্লিফ ৰেখা (Radcliffe Line) নামেৰে জনা যায়।

দীঘল উত্তৰৰ প্ৰশ্ন:

১। সত্যাগ্রহ বুলিলে কি বুজা? যি তিনিটা স্থানীয় বিবাদৰ ক্ষেত্রত গান্ধীয়ে সত্যাগ্রহক প্ৰথমতে প্ৰয়োগ কৰিছিল সেই তিনিটাৰ বিষয়ে সংক্ষিপ্ত ৰূপত লিখা।
উত্তৰ: ‘সত্যাগ্ৰহ’ শব্দটো ‘সত্য’ আৰু ‘আগ্রহ’ এই দুটা শব্দৰ পৰা সৃষ্টি হৈছে, যাৰ অৰ্থ ‘সত্যৰ প্ৰতি থকা আগ্ৰহ’। গান্ধীজীৰ মতে, ই এক আধ্যাত্মিক আন্দোলন আৰু অন্যায়ৰ বিৰুদ্ধে অহিংসাৰে কৰা এক দৃঢ় প্ৰতিবাদ।
গান্ধীজীয়ে ভাৰতত পোনপ্ৰথমে তিনিটা স্থানীয় বিবাদত সত্যাগ্রহক সফলতাৰে প্ৰয়োগ কৰিছিল:

• চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ (১৯১৭): বিহাৰৰ চম্পাৰণত ইংৰাজ ভূস্বামীসকলে খেতিয়কসকলক তেওঁলোকৰ মাটিৰ এক নিৰ্দিষ্ট অংশত নীল খেতি কৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিল আৰু তেওঁলোকক উচিত মূল্য দিয়া নাছিল। গান্ধীজীয়ে ইয়াৰ বিৰুদ্ধে অহিংস প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰে আৰু চৰকাৰক কৃষকৰ দাবী মানি ল’বলৈ বাধ্য কৰায়।
• আহমেদাবাদৰ মিল শ্ৰমিকৰ আন্দোলন (১৯১৮): গুজৰাটৰ আহমেদাবাদত মিল মালিকসকলে প্লেগ মহামাৰীৰ সময়ত দিয়া বানচ বন্ধ কৰিব খোজাত শ্ৰমিকসকলে প্ৰতিবাদ কৰে। গান্ধীজীয়ে শ্ৰমিকসকলক নেতৃত্ব দি অনশনত বহে আৰু মালিকসকলক মজুৰি বৃদ্ধি কৰিবলৈ সন্মত কৰায়।
• খেড়া সত্যাগ্ৰহ (১৯১৮): গুজৰাটৰ খেড়া জিলাত শস্য নষ্ট হোৱাৰ পিছতো চৰকাৰে কৃষকসকলৰ ওপৰত অত্যাধিক ৰাজহ আৰোপ কৰিছিল। গান্ধীজীয়ে কৃষকসকলক ৰাজহ নিদিবলৈ আহ্বান জনায় আৰু অৱশেষত চৰকাৰে কেৱল সক্ষম কৃষকৰ পৰাহে ৰাজহ সংগ্ৰহ কৰিবলৈ মান্তি হয়।

২। ভাৰতত খিলাফৎ আন্দোলন কিয় আৰম্ভ হৈছিল?
উত্তৰ: প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধত তুৰস্কৰ পৰাজয়ৰ পিছত, ব্ৰিটিছ আৰু মিত্ৰশক্তিয়ে তুৰস্কৰ চুলতানক ক্ষমতাচ্যুত কৰে। বিশ্বৰ মুছলমানসকলে তুৰস্কৰ চুলতানক তেওঁলোকৰ ধৰ্মীয় মুৰব্বী বা ‘খলিফা’ হিচাপে গণ্য কৰিছিল। খলিফাৰ এই অপমানত ভাৰতৰ মুছলমানসকল ক্ষুব্ধ হৈ পৰে আৰু খলিফাৰ পূৰ্বৰ মৰ্যাদা ঘূৰাই অনাৰ দাবীত মৌলানা চৌকত আলি আৰু মহম্মদ আলিৰ নেতৃত্বত খিলাফৎ আন্দোলন আৰম্ভ কৰে। গান্ধীজীয়ে এই আন্দোলনক হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত একতা স্থাপনৰ এক সোণালী সুযোগ হিচাপে গণ্য কৰিছিল আৰু ইয়াক পূৰ্ণ সমৰ্থন জনাইছিল।

৩। ১৯২০-২২ চনত গান্ধীজীয়ে কিয় অসহযোগ আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল? ইয়াৰ কাৰ্যসূচী কি আছিল? গান্ধীজীয়ে কিয় এই আন্দোলন বন্ধ কৰিছিল?
উত্তৰ:

• আৰম্ভণিৰ কাৰণ: জালিৱানৱালাবাগৰ হত্যাকাণ্ড, ৰাওলাট আইনৰ দৰে দমনমূলক আইন, আৰু খিলাফৎৰ বিষয়টোৱে ভাৰতীয়সকলক ক্ষুব্ধ কৰি তুলিছিল। গান্ধীজীয়ে উপলব্ধি কৰিছিল যে ভাৰতত ব্ৰিটিছ শাসন ভাৰতীয়সকলৰ সহযোগিতাৰ ওপৰতহে চলি আছে। সেয়ে, এই সহযোগিতা বন্ধ কৰিলে ব্ৰিটিছ শাসন ভাঙি পৰিব বুলি ভাবি তেওঁ ১৯২০ চনত অসহযোগ আন্দোলন আৰম্ভ কৰে।
• কাৰ্যসূচী: ইয়াৰ কাৰ্যসূচীৰ দুটা দিশ আছিল— ইতিবাচক আৰু নেতিবাচক।
  • নেতিবাচক কাৰ্যসূচী: চৰকাৰী শিক্ষানুষ্ঠান, আদালত, বিধান পৰিষদ বৰ্জন কৰা; বিদেশী সামগ্ৰী বৰ্জন কৰা; আৰু চৰকাৰী উপাধি আৰু পদ ত্যাগ কৰা।
  • ইতিবাচক কাৰ্যসূচী: স্বদেশী সামগ্ৰীৰ ব্যৱহাৰ, জাতীয় বিদ্যালয় স্থাপন, খাদীৰ প্ৰচলন, হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত একতা স্থাপন, আৰু অস্পৃশ্যতা দূৰীকৰণ।
• আন্দোলন বন্ধৰ কাৰণ: ১৯২২ চনৰ ৫ ফেব্ৰুৱাৰীত উত্তৰ প্ৰদেশৰ চৌৰীচৌৰাত এদল উত্তেজিত জনতাই পুলিচ চকীত অগ্নিসংযোগ কৰে, যাৰ ফলত ২২জন পুলিচ কৰ্মীৰ মৃত্যু হয়। এই হিংসাত্মক ঘটনাই গান্ধীজীক মৰ্মাহত কৰে, কাৰণ তেওঁৰ আন্দোলনৰ মূল ভিত্তি আছিল অহিংসা। সেয়ে, তেওঁ আন্দোলনটো বন্ধ কৰি দিয়ে।

৪। আইন অমান্য আন্দোলনৰ মূল লক্ষ্য কি আছিল? এই আন্দোলনৰ মূল বৈশিষ্ট্য কি আছিল?
উত্তৰ:

• মূল লক্ষ্য: আইন অমান্য আন্দোলনৰ মূল লক্ষ্য আছিল ‘পূৰ্ণ স্বৰাজ’ বা সম্পূৰ্ণ স্বাধীনতা লাভ কৰা। ইয়াৰ জৰিয়তে ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ দমনমূলক আইনসমূহ শান্তিপূৰ্ণভাৱে অমান্য কৰি প্ৰশাসন ব্যৱস্থাক অচল কৰি তোলাৰ চেষ্টা কৰা হৈছিল।
• মূল বৈশিষ্ট্য:
  • দাণ্ডি যাত্ৰা: এই আন্দোলনৰ আৰম্ভণি হৈছিল গান্ধীজীৰ বিখ্যাত দাণ্ডি যাত্ৰাৰে (১৯৩০), য’ত তেওঁ সাগৰৰ পাৰত লোণ তৈয়াৰ কৰি ব্ৰিটিছৰ লোণ আইন ভংগ কৰিছিল।
  • ব্যাপক অংশগ্ৰহণ: এই আন্দোলনত কৃষক, শ্ৰমিক, মহিলা আৰু ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে ব্যাপকভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল।
  • কৰ বৰ্জন: বিভিন্ন ঠাইত কৃষকসকলে মাটিৰ খাজনা দিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল।
  • অহিংসা: হিংসাত্মক ঘটনা সত্ত্বেও আন্দোলনটো মূলতঃ অহিংস নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি চলিছিল।

৫। কি পৰিস্থিতিত ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ সূচনা হৈছিল? ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত এই আন্দোলনৰ কাৰ্যসূচীক তুমি মাইলৰ খুঁটি হিচাপে সাব্যস্ত কৰিব খোজানে? তোমাৰ মতামতৰ সমৰ্থনত যুক্তি দিয়া।
উত্তৰ:

• পৰিস্থিতি: দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত ক্ৰিপছ মিছনৰ (১৯৪২) ব্যৰ্থতা আৰু ভাৰতক পূৰ্ণ স্বাধীনতা দিবলৈ ব্ৰিটিছৰ অনিচ্ছাই ভাৰতীয়সকলক হতাশ কৰিছিল। জাপানৰ ভাৰত আক্ৰমণৰ ভাবুকিয়েও এক সংকটৰ সৃষ্টি কৰিছিল। এনে পৰিস্থিতিত গান্ধীজীয়ে উপলব্ধি কৰিছিল যে ভাৰতৰ সুৰক্ষাৰ বাবে ব্ৰিটিছসকলৰ ভাৰত ত্যাগ কৰাটো জৰুৰী। সেয়ে, ১৯৪২ চনৰ ৮ আগষ্টত ‘ভাৰত ত্যাগ’ আন্দোলনৰ সূচনা কৰা হয়।
• মাইলৰ খুঁটি হিচাপে গুৰুত্ব: হয়, ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনক স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ এক মাইলৰ খুঁটি হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি। ইয়াৰ কাৰণসমূহ হ’ল:
  • ‘কৰিম কিম্বা মৰিম’ শ্লোগান: গান্ধীজীৰ এই শ্লোগানে জনসাধাৰণক স্বাধীনতাৰ বাবে সৰ্বোচ্চ ত্যাগ কৰিবলৈ উদ্বুদ্ধ কৰিছিল।
  • গণ-বিপ্লৱ: নেতাসকলক গ্ৰেপ্তাৰ কৰাৰ পিছতো জনসাধাৰণে স্বতঃস্ফূৰ্তভাৱে আন্দোলন চলাই নিছিল, যিয়ে ইয়াক এক প্ৰকৃত গণ-বিপ্লৱলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিছিল।
  • স্বাধীনতাৰ দাবী স্পষ্টীকৰণ: এই আন্দোলনে স্পষ্ট কৰি দিছিল যে ভাৰতীয়সকলে সম্পূৰ্ণ স্বাধীনতাতকৈ কম একোকে গ্ৰহণ নকৰে।
  • ব্ৰিটিছ শাসনৰ ভেটি কঁপোৱা: আন্দোলনৰ ব্যাপকতাই ব্ৰিটিছ চৰকাৰক বুজাই দিছিল যে তেওঁলোকে আৰু বেছিদিন ভাৰতত শাসন চলাব নোৱাৰে। ইয়াৰ পিছত ক্ষমতা হস্তান্তৰৰ প্ৰক্ৰিয়া ত্বৰান্বিত হৈছিল।

৬। ভাৰতীয় জাতীয় সেনা বাহিনীৰ বিষয়ে এটা চমু টোকা লিখা।
উত্তৰ: ভাৰতীয় জাতীয় সেনা বাহিনী (Indian National Army – INA) বা আজাদ হিন্দ ফৌজ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত ভাৰতক ব্ৰিটিছ শাসনৰ পৰা মুক্ত কৰাৰ উদ্দেশ্যে গঠন কৰা হৈছিল।

• গঠন: ইয়াৰ ধাৰণাটো প্ৰথমে মালয়ত থকা ব্ৰিটিছ-ভাৰতীয় সেনাৰ বিষয়া কেপ্টেইন মোহন সিঙে আগবঢ়াইছিল। পিছত, ১৯৪৩ চনত নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱে ছিংগাপুৰত ইয়াৰ নেতৃত্ব গ্ৰহণ কৰি ইয়াক পুনৰ্গঠন কৰে।
• লক্ষ্য: ইয়াৰ মূল লক্ষ্য আছিল সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ জৰিয়তে ভাৰতক স্বাধীন কৰা। “জয় হিন্দ” আৰু “দিল্লী চলো” আছিল ইয়াৰ মূল শ্লোগান।
• কাৰ্যকলাপ: আজাদ হিন্দ ফৌজে জাপানৰ সহযোগত ব্ৰহ্মদেশ (ম্যানমাৰ), ইম্ফল আৰু কহিমাত ব্ৰিটিছৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰিছিল। ‘ঝান্সী ৰাণী ৰেজিমেন্ট’ নামৰ এক মহিলা বাহিনীও গঠন কৰা হৈছিল।
• পৰিণতি: দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত জাপানৰ পৰাজয়ৰ লগে লগে আজাদ হিন্দ ফৌজৰ অভিযান ব্যৰ্থ হয়। কিন্তু ইয়াৰ সেনানীসকলৰ ত্যাগ আৰু দেশপ্ৰেমে ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত এক নতুন উদ্দীপনাৰ সৃষ্টি কৰিছিল আৰু তেওঁলোকক দেশবাসীয়ে বীৰ হিচাপে সন্মান জনাইছিল।