SEBA HSLC General Science Question Paper 2021 (Solved)
SEBA দশম শ্ৰেণীৰ সাধাৰণ বিজ্ঞান প্ৰশ্নকাকত 2021 (উত্তৰসহ)
সম্পূৰ্ণ নম্বৰ: ৯০
উত্তীৰ্ণ নম্বৰ: ২৭
সময়: ৩ ঘণ্টা
ক-শাখা (SECTION-A)
তলৰ প্ৰতিটো প্ৰশ্নৰ চাৰিটাকৈ উত্তৰ দিয়া আছে। চাৰিটাৰ ভিতৰত মাত্ৰ এটাহে শুদ্ধ উত্তৰ। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱা:
(a) এটা দ্ৰৱই ৰঙা লিটমাছক নীলা কৰে। ইয়াৰ pH হ’ব পাৰে –
(i) 1
(ii) 4
(iii) 5
(iv) 10
উত্তৰ: (iv) 10 (ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰা দ্ৰৱবোৰ ক্ষাৰকীয়, আৰু ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱৰ pH 7 তকৈ বেছি হয়।)
(b) এটা মৌলই অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি উচ্চ গলনাংকৰ যৌগ উৎপন্ন কৰে। যৌগটো পানীত দ্ৰৱণীয়। সম্ভৱপৰ মৌলটো হ’ল –
(i) কেলছিয়াম (calcium)
(ii) কাৰ্বন (carbon)
(iii) ছিলিকন (silicon)
(iv) আইৰন (iron)
উত্তৰ: (i) কেলছিয়াম (calcium) (কেলছিয়ামে অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি কেলছিয়াম অক্সাইড (CaO) গঠন কৰে, যাৰ গলনাংক উচ্চ আৰু ই পানীত দ্ৰৱণীয়।)
(c) মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকা ব্যৱহাৰ কৰি নিৰ্ণয় কৰা ‘K’ মৌলৰ অক্সাইডটোৰ সংকেত হ’ল –
(i) KO₂
(ii) K₂O
(iii) K₂O₃
(iv) K₂O₂
উত্তৰ: (ii) K₂O (পটাছিয়াম (K) বৰ্গ ১ ৰ মৌল, যাৰ যোজ্যতা +1। অক্সিজেনৰ যোজ্যতা -2। সেয়েহে অক্সাইডৰ সংকেত K₂O হ’ব।)
(d) স্ফাইগম’মেনোমিটাৰ এবিধ যন্ত্ৰ, যাক মানুহৰ _ জুখিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(i) ৰক্তচাপ (blood pressure)
(ii) তেজত O₂-ৰ মাত্ৰা (O₂ level in the blood)
(iii) তেজত শৰ্কৰাৰ মাত্ৰা (blood sugar level)
(iv) তেজত ইউৰিয়াৰ মাত্ৰা (level of urea in the blood)
উত্তৰ: (i) ৰক্তচাপ (blood pressure)
(e) উদ্ভিদত থকা বৃদ্ধিৰোধক হৰম’ন হ’ল –
(i) অক্সিন (auxin)
(ii) জিবাৰেলিন (gibberellin)
(iii) চাইট’কাইনিন (cytokinin)
(iv) এবচাইজিক এচিড (abscisic acid)
উত্তৰ: (iv) এবচাইজিক এচিড (abscisic acid)
(f) এজোপা হালধীয়া আৰু ঘূৰণীয়া বীজ বহন কৰা আৰু আনজোপা সেউজীয়া আৰু শোটোৰা বহন কৰা দুজোপা মটৰ মাহৰ গছৰ মাজত যেতিয়া সংকৰণ ঘটোৱা হয়, তেতিয়া দ্বিতীয় জনুৰ (F₂) গছবোৰ যি অনুপাতত পোৱা যাব সিটো হ’ল –
(i) 1 : 1
(ii) 3 : 1
(iii) 9 : 3 : 3 : 1
(iv) 1 : 1 : 1 : 1
উত্তৰ: (iii) 9 : 3 : 3 : 1 (দ্বিসংকৰণৰ ফিন’টাইপিক অনুপাত)
(g) লক্ষ্যবস্তুৰ সমান আকাৰৰ সৎ প্ৰতিবিম্ব পাবলৈ হ’লে লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল লেন্সৰ সন্মুখত কোন স্থানত ৰাখিব লাগিব?
(i) অসীমত (At infinity)
(ii) লেন্সৰ মুখ্য ফ’কাছত (At the principal focus of the lens)
(iii) ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ দূৰত্বত (At twice of the focal length)
(iv) লেন্সৰ আলোককেন্দ্ৰ আৰু মুখ্য ফ’কাছৰ মাজত
উত্তৰ: (iii) ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ দূৰত্বত (At twice of the focal length)
(h) ৰামধেনুৰ গঠন –
(i) সূৰ্যৰ একে দিশত সৃষ্টি হয়
(ii) সূৰ্যৰ বিপৰীত দিশত সৃষ্টি হয়
(iii) সূৰ্যৰ দিশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে
(iv) ওপৰৰ এটাও নহয়
উত্তৰ: (ii) সূৰ্যৰ বিপৰীত দিশত সৃষ্টি হয় (occurs in the opposite direction as the Sun)
(i) বিদ্যুৎ আধানৰ এছ. আই. একক হ’ল –
(i) কুলম্ব (coulomb)
(ii) ভল্ট (volt)
(iii) ৱাট (watt)
(iv) জুল (joule)
উত্তৰ: (i) কুলম্ব (coulomb)
(j) তলৰ কোনটো অপৰম্পৰাগত শক্তিৰ উৎস?
(i) জীৱাশ্মজাত ইন্ধন (Fossil fuels)
(ii) তাপভিত্তিক শক্তি প্ৰকল্প (Thermal power plants)
(iii) জলশক্তি প্ৰকল্প (Hydropower plants)
(iv) সৌৰশক্তি (Solar energy)
উত্তৰ: (iv) সৌৰশক্তি (Solar energy)
SEBA HSLC General Science Question Paper 2021 (Solved)
খ-শাখা (SECTION-B)
২। তলৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে সমতুলিত সমীকৰণ লিখা: হাইড্ৰ‘জেন + ক্ল’ৰিন → হাইড্ৰ’জেন ক্ল’ৰাইড (1)
উত্তৰ: H₂ + Cl₂ → 2HCl
৩। ধাতু এটাৰ উদাহৰণ দিয়া যি তাপৰ কম পৰিবাহী। (1)
উত্তৰ: সীহ (Lead) বা পাৰা (Mercury)।
৪। বিউটান‘ন যৌগটোৰ গঠন আঁকা। (1)
উত্তৰ: বিউটান’ন (Butanone) ৰ গঠন হ’ল:
CH₃ – C(=O) – CH₂ – CH₃
৫। জিনীয় পথচ্যুত কি? (1)
উত্তৰ: কোনো এটা সৰু জীৱসমষ্টিৰ কেইটামান প্ৰজন্মৰ ভিতৰত আকস্মিকভাৱে কোনো জিনৰ বিকল্পৰ সঘনতাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটা পৰিঘটনাটোক জিনীয় পথচ্যুত (Genetic Drift) বোলে।
Or / নাইবা
বিভিন্নতা কি? (1)
উত্তৰ: একে প্ৰজাতিৰ অন্তৰ্গত জীৱবোৰৰ মাজত দেখা পোৱা গঠন, শৰীৰতত্ত্ব বা আচৰণৰ পাৰ্থক্যবোৰকে বিভিন্নতা (Variation) বোলে।
৬। স্পষ্ট দৃষ্টিৰ ন্যূনতম দূৰত্ব মানে কি? (1)
উত্তৰ: কোনো বস্তু চকুৰ যি ন্যূনতম দূৰত্বত ৰাখিলে তাক কোনো কষ্ট নোহোৱাকৈ স্পষ্টকৈ দেখা যায়, সেই দূৰত্বকে স্পষ্ট দৃষ্টিৰ ন্যূনতম দূৰত্ব বোলে। এজন সুস্থ, প্ৰাপ্তবয়স্ক মানুহৰ বাবে ইয়াৰ মান প্ৰায় 25 ছে.মি.।
৭। সমতুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ কি? ৰাসায়নিক সমীকৰণসমূহ কিয় সমতুলিত কৰিব লাগে? (2)
উত্তৰ:
- সমতুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ: যি ৰাসায়নিক সমীকৰণত বিক্ৰিয়ক আৰু বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ প্ৰতিটো মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা সমান থাকে, তাক সমতুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ বোলে।
- প্ৰয়োজনীয়তা: ভৰৰ নিত্যতা সূত্ৰ (Law of Conservation of Mass) অনুসৰি, ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত ভৰৰ সৃষ্টি বা বিনাশ নহয়। সেয়েহে, বিক্ৰিয়কৰ মুঠ ভৰ আৰু বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ মুঠ ভৰ সমান হ’ব লাগে, আৰু এইটো নিশ্চিত কৰিবলৈ ৰাসায়নিক সমীকৰণসমূহ সমতুলিত কৰা হয়।
৮। এছিড এটাৰ জলীয় দ্ৰৱই কিয় বিদ্যুৎ পৰিবহণ কৰে, ব্যাখ্যা কৰা। (2)
উত্তৰ: এছিডবোৰে জলীয় দ্ৰৱত বিযোজিত হৈ আয়ন, বিশেষকৈ হাইড্ৰ’জেন আয়ন (H⁺) বা হাইড্ৰ’নিয়াম আয়ন (H₃O⁺) আৰু এটা ঋণাত্মক আয়ন উৎপন্ন কৰে। দ্ৰৱত থকা এই মুক্ত আয়নবোৰে চলাচল কৰি বিদ্যুৎ পৰিবহণ কৰিব পাৰে। সেয়েহে এছিডৰ জলীয় দ্ৰৱ বিদ্যুৎৰ পৰিবাহী।
৯। উপযুক্ত চিত্ৰৰ সহায়ত এমিবাৰ খাদ্য আহৰণ প্ৰক্ৰিয়া বৰ্ণনা কৰা। (2)
উত্তৰ: এমিবাই কূটপদ (pseudopodia) নামৰ অস্থায়ী, আঙুলিৰ দৰে প্ৰক্ষেপণৰ সহায়ত খাদ্য গ্ৰহণ কৰে।
- যেতিয়া এমিবাই খাদ্যৰ কণা এটা অনুভৱ কৰে, ই খাদ্য কণিকাটোৰ চাৰিওফালে কূটপদ দুটা বঢ়াই দিয়ে।
- কূটপদ দুটাই খাদ্য কণিকাটোক সম্পূৰ্ণৰূপে আৱৰি ধৰি এটা খাদ্য ৰিক্তিকা (food vacuole) গঠন কৰে।
- খাদ্য ৰিক্তিকাৰ ভিতৰত পাচক উৎসেচকে জটিল খাদ্যক সৰল দ্ৰৱণীয় পদাৰ্থলৈ ভাঙি দিয়ে।
- এই পাচিত খাদ্য কোষপ্ৰৰসত ব্যাপন প্ৰক্ৰিয়াৰে শোষিত হয়।
- অপাচ্য অংশখিনি কোষৰ যিকোনো অংশৰে বাহিৰলৈ উলিয়াই দিয়া হয়।
(এই উত্তৰৰ লগত এটা চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকিব লাগিব।)
১০। আমাৰ তেজত থকা শ্বাসকণা বিধৰ নাম লিখা আৰু তাৰ কাৰ্য ব্যক্ত কৰা। (1+1=2)
উত্তৰ:
- নাম: হিম’গ্ল’বিন (Haemoglobin)।
- কাৰ্য: হিম’গ্ল’বিনে হাওঁফাওঁৰ পৰা অক্সিজেনৰ লগত বান্ধ খাই অক্সি-হিম’গ্ল’বিন গঠন কৰে আৰু ইয়াক শৰীৰৰ বিভিন্ন কলা আৰু কোষলৈ পৰিবহণ কৰে। ই কোষৰ পৰা কাৰ্বন ডাইঅক্সাইডো হাওঁফাওঁলৈ ওভতাই অনাত সহায় কৰে।
Or / নাইবা
ATP কি? ইয়াক কোষৰ বেছিভাগ কোষীয় প্ৰক্ৰিয়াৰ শক্তিমুদ্ৰা হিচাপে জনা যায় কিয়? (1+1=2)
উত্তৰ: - ATP: ATP ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপটো হ’ল এডেন’ছিন ট্ৰাইফছফেট (Adenosine Triphosphate)। ই এটা উচ্চ-শক্তি সম্পন্ন অণু।
- শক্তিমুদ্ৰা: কোষীয় শ্বসনৰ ফলত মুক্ত হোৱা শক্তি ATP অণুত সঞ্চিত হৈ থাকে। কোষে বিভিন্ন জৈৱ-ৰাসায়নিক কাৰ্য (যেনে- পেশীৰ সংকোচন, স্নায়ৱিক সংকেত প্ৰেৰণ) সম্পন্ন কৰিবলৈ এই সঞ্চিত শক্তি ব্যৱহাৰ কৰে। সেয়েহে ATP ক কোষৰ ‘শক্তিমুদ্ৰা’ (Energy Currency) বুলি কোৱা হয়।
১১। এটা পৰিষ্কাৰ চিহ্নিত চিত্ৰৰ সহায়ত স্নায়ুকোষ এটাৰ বৰ্ণনা কৰা। (1+1=2)
উত্তৰ: স্নায়ুকোষ (Neuron) হ’ল স্নায়ুতন্ত্ৰৰ গঠনাত্মক আৰু কাৰ্য্যকৰী একক। ইয়াৰ তিনিটা প্ৰধান অংশ:
- কোষদেহ (Cyton/Cell Body): ই স্নায়ুকোষৰ মুখ্য অংশ, য’ত কোষকেন্দ্ৰ আৰু কোষপ্ৰৰস থাকে।
- ডেণ্ড্ৰাইট (Dendrites): কোষদেহৰ পৰা ওলোৱা চুটি, শাখাযুক্ত প্ৰৱৰ্ধ। ইহঁতে আন স্নায়ুকোষৰ পৰা সংকেত গ্ৰহণ কৰে।
- এক্সন (Axon): কোষদেহৰ পৰা ওলোৱা এডাল দীঘল প্ৰৱৰ্ধ। ই স্নায়ৱিক সংকেত কোষদেহৰ পৰা আঁতৰলৈ পৰৱৰ্তী স্নায়ুকোষ বা পেশীলৈ কঢ়িয়াই নিয়ে।
(এই বৰ্ণনাৰ লগত স্নায়ুকোষৰ এটা পৰিষ্কাৰ চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকিব লাগিব।)
১২। একলিংগী পুষ্প কেনেদৰে উভয়লিংগী পুষ্পতকৈ বেলেগ? দুয়োবিধৰে একোটাকৈ উদাহৰণ দিয়া। (1+1=2)
উত্তৰ:
- পাৰ্থক্য: যি ফুলত কেৱল পুংকেশৰ (stamen) বা গৰ্ভকেশৰ (carpel) – এই দুটাৰ যিকোনো এটা প্ৰজনন অংগহে থাকে, তাক একলিংগী পুষ্প (Unisexual flower) বোলে। আনহাতে, যি ফুলত পুংকেশৰ আৰু গৰ্ভকেশৰ দুয়োটা থাকে, তাক উভয়লিংগী পুষ্প (Bisexual flower) বোলে।
- উদাহৰণ:
- একলিংগী পুষ্প: অমিতা, তৰমুজ।
- উভয়লিংগী পুষ্প: জবা, সৰিয়হ।
১৩। 30 cm ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধৰ উত্তল দাপোণ এখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য নিৰ্ণয় কৰা। (2)
উত্তৰ:
ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধ (R) = 30 cm
আমি জানো, ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (f) = ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধ (R) / 2
f = 30 / 2 = 15 cm
যিহেতু দাপোণখন উত্তল, ইয়াৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য ধণাত্মক হ’ব।
∴ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য = +15 cm।
১৪। 10 V বিভৱ ভেদৰ দুটা বিন্দুৰ মাজেৰে 5 C আধান চালিত কৰোঁতে কিমান কাৰ্য কৰিব লাগিব? (2)
উত্তৰ:
দিয়া আছে,
বিভৱ ভেদ (V) = 10 V
আধান (Q) = 5 C
আমি জানো, কৰা কাৰ্য (W) = V × Q
W = 10 V × 5 C = 50 J
∴ কৰিবলগীয়া কাৰ্যৰ পৰিমাণ হ’ল 50 জুল (Joule)।
১৫। দুডাল চৌম্বক বলৰেখাই কিয় পৰস্পৰ কটাকটি নকৰে? (2)
উত্তৰ: যদি দুডাল চৌম্বক বলৰেখাই পৰস্পৰ কটাকটি কৰে, তেন্তে সেই ছেদবিন্দুটোত দুডাল স্পৰ্শক আঁকিব পৰা যাব। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ব যে সেই একেটা বিন্দুতে চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দুটা ভিন্ন দিশ আছে, যিটো অসম্ভৱ। সেয়েহে, দুডাল চৌম্বক বলৰেখাই কেতিয়াও পৰস্পৰক কটাকটি নকৰে।
১৬। জীৱ নিম্নিকৰণ পদাৰ্থই পৰিবেশত প্ৰভাৱ পেলাব পৰা দুটা সম্ভাৱনাৰ বিষয়ে লিখা। (2)
উত্তৰ:
- দুৰ্গন্ধ আৰু ৰোগৰ সৃষ্টি: যদি জৈৱ-নিম্নীকৰণযোগ্য আৱৰ্জনা (যেনে- পেলনীয়া খাদ্য, মল-মূত্ৰ) সঠিকভাৱে নিষ্কাশন কৰা নহয়, তেন্তে সেইবোৰ পচি দুৰ্গন্ধৰ সৃষ্টি কৰে আৰু মাখি, মহ আদিৰ বংশবৃদ্ধিৰ স্থান হৈ বিভিন্ন ৰোগৰ বীজাণু বিয়পায়।
- জল প্ৰদূষণ: এই আৱৰ্জনাবোৰ পানীৰ উৎসত পেলালে, পানীৰ অণুজীৱবোৰে সেইবোৰক বিযোজিত কৰিবলৈ দ্ৰৱীভূত অক্সিজেন ব্যৱহাৰ কৰে। ফলত পানীত অক্সিজেনৰ পৰিমাণ কমি যায়, যাৰ ফলত জলজ প্ৰাণীবোৰৰ মৃত্যু হয়।
১৭। এটা খাদ্য শৃংখলৰ বিভিন্ন পৌষ্টিক স্তৰসমূহৰ বিষয়ে উদাহৰণসহ লিখা। (2)
উত্তৰ: খাদ্য শৃংখলৰ বিভিন্ন পৌষ্টিক স্তৰসমূহ হ’ল:
- প্ৰথম পৌষ্টিক স্তৰ (উৎপাদক): সেউজীয়া উদ্ভিদ, যিয়ে সালোক সংশ্লেষণৰ দ্বাৰা নিজৰ খাদ্য নিজে প্ৰস্তুত কৰে। উদাহৰণ: ঘাঁহ।
- দ্বিতীয় পৌষ্টিক স্তৰ (প্ৰাথমিক উপভোক্তা): তৃণভোজী প্ৰাণী, যিয়ে উৎপাদকক খাদ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰে। উদাহৰণ: হৰিণ, ছাগলী।
- তৃতীয় পৌষ্টিক স্তৰ (দ্বিতীয় শ্ৰেণীৰ উপভোক্তা): মাংসভোজী প্ৰাণী, যিয়ে তৃণভোজী প্ৰাণীক খায়। উদাহৰণ: বাঘ, শিয়াল।
- চতুৰ্থ পৌষ্টিক স্তৰ (তৃতীয় শ্ৰেণীৰ উপভোক্তা): উচ্চ পৰ্যায়ৰ মাংসভোজী প্ৰাণী, যিয়ে আন মাংসভোজী প্ৰাণীক খায়। উদাহৰণ: সাপক খোৱা ম’ৰা চৰাই।
১৮। এটা ধাতৱ যৌগ A লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এছিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি এটা গেছ উৎপন্ন কৰে, যি গেছটোৱে এডাল জ্বলি থকা ম’ম নুমুৱায়। … বিক্ৰিয়াটোৰ সমতুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণটো লিখা। (3)
উত্তৰ:
- চিনাক্তকৰণ: যিহেতু গেছটোৱে জ্বলি থকা ম’ম নুমুৱাইছে, গতিকে উৎপন্ন হোৱা গেছটো হ’ল কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂)।
- ধাতৱ যৌগ A: যিহেতু বিক্ৰিয়াত কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড (CaCl₂) উৎপন্ন হৈছে, গতিকে ধাতৱ যৌগ A টো হ’ল কেলছিয়াম কাৰ্বনেট (CaCO₃)।
- সমতুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ:
CaCO₃(s) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)
১৯। (a) ওপৰৰ বিক্ৰিয়াটোৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণটো লিখা। (1)
(b) ওপৰৰ বিক্ৰিয়াটোত উৎপন্ন হোৱা বগা অদ্ৰাব্য পদাৰ্থটো কি? (1)
(c) এই বিক্ৰিয়াটো কি প্ৰকাৰৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ অন্তৰ্গত? (1)
উত্তৰ:
(a) Na₂SO₄(aq) + BaCl₂(aq) → BaSO₄(s)↓ + 2NaCl(aq)
(b) বগা অদ্ৰাব্য পদাৰ্থটো হ’ল বেৰিয়াম ছালফেট (Barium Sulphate, BaSO₄)।
(c) এই বিক্ৰিয়াটো এটা দ্বি-অপসৰণ বিক্ৰিয়া (Double displacement reaction), বিশেষকৈ অধঃক্ষেপন বিক্ৰিয়া (Precipitation reaction)।
২০। মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মৌলবোৰক কি ভিত্তিত সজোৱা হৈছিল? … (1+2=3)
উত্তৰ:
- ভিত্তি: মেণ্ডেলিভে মৌলবোৰক সিহঁতৰ পাৰমাণৱিক ভৰৰ বৰ্ধিত ক্ৰমত আৰু সিহঁতৰ ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ (বিশেষকৈ অক্সাইড আৰু হাইড্ৰাইডৰ সংকেত) সাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সজাইছিল।
- আন মৌল: গেলিয়ামৰ উপৰিও, মেণ্ডেলিভে ঠাই এৰি থৈ যোৱা আৰু পিছত আৱিষ্কাৰ হোৱা আন দুটা মৌল হ’ল স্কেণ্ডিয়াম (Scandium) (একা-ব’ৰন) আৰু জাৰ্মেনিয়াম (Germanium) (একা-ছিলিকন)।
২১। তলৰ তালিকাখনত … কোনকেইটা গোটে ড’বেৰেইনাৰৰ ট্ৰায়াড গঠন কৰে নিৰ্ণয় কৰা। (3)
উত্তৰ: ড’বেৰেইনাৰৰ ট্ৰায়াডৰ নিয়ম অনুসৰি, মাজৰ মৌলটোৰ পাৰমাণৱিক ভৰ আন দুটা মৌলৰ পাৰমাণৱিক ভৰৰ গড়ৰ প্ৰায় সমান হয়।
- গোট A (N, P, As): (14.0 + 74.9) / 2 = 44.45 (যি P ৰ 31.0 ৰ সমান নহয়)।
- গোট B (Ca, Sr, Ba): (40.1 + 137.3) / 2 = 177.4 / 2 = 88.7 (যি Sr ৰ 87.6 ৰ প্ৰায় সমান)।
- গোট C (Cl, Br, I): (35.5 + 126.9) / 2 = 162.4 / 2 = 81.2 (যি Br ৰ 79.9 ৰ প্ৰায় সমান)।
গতিকে, গোট B (Ca, Sr, Ba) আৰু গোট C (Cl, Br, I) য়ে ড’বেৰেইনাৰৰ ট্ৰায়াড গঠন কৰে।
২২। মস্তিষ্কৰ মুখ্য চিন্তা-ভাৱনাৰ অংশ কোনটো? যি কোনো গোন্ধ কেনেদৰে নিৰ্ণয় কৰিব পৰা যায়? (1+2=3)
উত্তৰ:
- মুখ্য চিন্তা-ভাৱনাৰ অংশ: মস্তিষ্কৰ মুখ্য চিন্তা-ভাৱনাৰ অংশটো হ’ল গুৰুমস্তিষ্ক (Cerebrum)।
- গোন্ধ নিৰ্ণয়: আমাৰ নাকৰ ঘ্ৰাণ গ্ৰাহক কোষবোৰে (olfactory receptors) গোন্ধৰ কণাৰ দ্বাৰা উদ্দীপিত হয়। এই উদ্দীপনা বৈদ্যুতিক সংকেতলৈ ৰূপান্তৰিত হৈ ঘ্ৰাণ স্নায়ুৰ (olfactory nerve) জৰিয়তে মস্তিষ্কৰ ঘ্ৰাণ কেন্দ্ৰলৈ (olfactory lobe) যায়। মগজুৱে এই সংকেত বিশ্লেষণ কৰি আমি গোন্ধটো চিনাক্ত কৰিব পাৰোঁ।
২৩। অমৰা বা প্লেচেণ্টা কি? ই কি কি কাৰ্য সম্পন্ন কৰে? (1+2=3)
উত্তৰ:
- প্লেচেণ্টা: প্লেচেণ্টা হৈছে গৰ্ভাৱস্থাত জৰায়ুৰ বেৰত বিকশিত হোৱা এখন বিশেষ কলা, যি মাতৃ আৰু ভ্ৰূণৰ মাজত সংযোগ স্থাপন কৰে।
- কাৰ্য:
- ই মাতৃৰ তেজৰ পৰা ভ্ৰূণলৈ অক্সিজেন আৰু পোষক দ্ৰব্য (যেনে- গ্লুক’জ, এমিন’ এচিড) যোগান ধৰে।
- ই ভ্ৰূণৰ দেহত উৎপন্ন হোৱা বৰ্জ্য পদাৰ্থ (যেনে- কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড, ইউৰিয়া) মাতৃৰ তেজত নিষ্কাশন কৰে।
- ই কিছুমান হৰম’ন নিঃসৰণ কৰি গৰ্ভাৱস্থা বজাই ৰখাত সহায় কৰে।
২৪। মানুহে কেইযোৰ যৌন ক্ৰম‘জ’ম বহন কৰে? মানুহৰ ক্ষেত্ৰত সন্তানৰ লিংগ কেনেদৰে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়? (1+2=3)
উত্তৰ:
- মানুহে এযোৰ (a pair) যৌন ক্ৰম’জ’ম বহন কৰে।
- লিংগ নিৰ্ধাৰণ: স্ত্ৰীৰ দেহত দুয়োডাল যৌন ক্ৰম’জ’ম একে (XX) আৰু পুৰুষৰ দেহত বেলেগ (XY) হয়। নিষেচনৰ সময়ত, স্ত্ৰীয়ে সদায় X ক্ৰম’জ’মযুক্ত ডিম্বাণু দিয়ে। যদি পুৰুষৰ পৰা অহা শুক্ৰাণুডাল X ক্ৰম’জ’মযুক্ত হয়, তেন্তে সন্তানজনী ছোৱালী (XX) হ’ব। যদি শুক্ৰাণুডাল Y ক্ৰম’জ’মযুক্ত হয়, তেন্তে সন্তানটো ল’ৰা (XY) হ’ব। গতিকে, সন্তানৰ লিংগ পিতৃৰ পৰা অহা ক্ৰম’জ’মৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
২৫। বৈদ্যুতিক বৰ্তনী মানে কি বুজা? … এটা বৈদ্যুতিক বৰ্তনীৰ চিত্ৰ অংকন কৰা। (1+2=3)
উত্তৰ:
- বৈদ্যুতিক বৰ্তনী: বিদ্যুৎ প্ৰবাহ চলিব পৰা এটা অবিচ্ছিন্ন আৰু বন্ধ পথকে বৈদ্যুতিক বৰ্তনী (Electric circuit) বোলে।
- চিত্ৰ: (চিত্ৰত এটা কোষ (বেটাৰী), এটা বাল্ব, এটা এমিটাৰ (শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে) আৰু এটা প্লাগ ছাবি (key) তাঁৰেৰে সংযোগ কৰি এটা বন্ধ বৰ্তনী আঁকিব লাগিব।)
২৬। দুডাল বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলী A আৰু B পৰস্পৰ ওচৰা-ওচৰিকৈ ৰখা হৈছে। A কুণ্ডলীত প্ৰৱাহ পৰিৱৰ্তন হ’লে B কুণ্ডলীত প্ৰৱাহ আৱিষ্ট হ’বনে? কাৰণ দৰ্শোৱা। (1+2=3)
উত্তৰ:
- হয়, B কুণ্ডলীত প্ৰৱাহ আৱিষ্ট হ’ব।
- কাৰণ: যেতিয়া A কুণ্ডলীত প্ৰৱাহৰ পৰিৱৰ্তন ঘটোৱা হয়, তেতিয়া ইয়াৰ লগত জড়িত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰো পৰিৱৰ্তন ঘটে। যিহেতু B কুণ্ডলীটো A ৰ ওচৰত আছে, B কুণ্ডলীৰ মাজেৰে পাৰ হৈ যোৱা চৌম্বক বলৰেখাৰ সংখ্যাও সলনি হয়। ফেৰাডেৰ বিদ্যুৎ-চুম্বকীয় আৱেশৰ সূত্ৰ অনুসৰি, কোনো কুণ্ডলীৰ লগত জড়িত চৌম্বক আৱেশৰ পৰিৱৰ্তন হ’লে কুণ্ডলীটোত এটা বিদ্যুৎ প্ৰৱাহ আৱিষ্ট হয়। এই পৰিঘটনাটোক পাৰস্পৰিক আৱেশ (Mutual Induction) বোলা হয়।
২৭। এজন মানুহে ওচৰৰ বস্তুবোৰ স্পষ্টকৈ দেখা নাপায় কিন্তু দূৰৈৰ বস্তুবোৰ ভালকৈ দেখা পায়। … বিকাৰটোৰ সংশোধন দেখুৱাই ৰশ্মি চিত্ৰ অংকন কৰা। (1+2=3)
উত্তৰ:
- বিকাৰ: মানুহজন দূৰ-দৃষ্টি বা হাইপাৰমেট্ৰ‘পিয়া (Hypermetropia) বিকাৰত ভুগিছে।
- ৰশ্মি চিত্ৰ: (এই উত্তৰৰ বাবে দুটা চিত্ৰ আঁকিব লাগিব।)
- প্ৰথম চিত্ৰত, চকুৰ নিকট বিন্দুৰ (25 cm) পৰা অহা ৰশ্মি চকুৰ লেন্সৰ দ্বাৰা প্ৰতিসৰিত হৈ অক্ষিপটৰ পিছফালে মিলিত হোৱা দেখুৱাব লাগিব।
- দ্বিতীয় চিত্ৰত, চকুৰ সন্মুখত এখন উপযুক্ত ক্ষমতাৰ উত্তল লেন্স (convex lens) ৰাখি দেখুৱাব লাগিব যে লেন্সখনে ৰশ্মিবোৰক অভিসাৰী কৰি অক্ষিপটত সঠিকভাৱে ফ’কাছ কৰিছে।
২৮। সৌৰ কোষ ফলক কি? সৌৰ কোষ ব্যৱহাৰৰ সুবিধাসমূহ কি কি? (1+2=3)
উত্তৰ:
- সৌৰ কোষ ফলক (Solar cell panel): বহুতো সৌৰ কোষক (solar cells) শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে আৰু সমান্তৰালভাৱে সংযোগ কৰি ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগৰ বাবে অধিক বিদ্যুৎ পাব পৰাকৈ যি সজ্জা তৈয়াৰ কৰা হয়, তাকে সৌৰ কোষ ফলক বোলে।
- সুবিধাসমূহ:
- ই নৱীকৰণযোগ্য শক্তিৰ উৎস আৰু ইয়াৰ শক্তিৰ উৎস (সূৰ্য) অফুৰন্ত।
- ই পৰিৱেশ- অনুকূল, কাৰণ ই কোনো ধৰণৰ প্ৰদূষণ সৃষ্টি নকৰে।
- ইয়াৰ ৰক্ষণাবেক্ষণৰ খৰচ অতি কম আৰু দুৰ্গম অঞ্চলত বিদ্যুৎ যোগানৰ বাবে ই অতি সুবিধাজনক।
২৯। (a) ধাতুৰ ঘাতসহনীয়তাৰ সংজ্ঞা লিখা। (1)
(b) বহুৰূপ কি? কাৰ্বনৰ বহুৰূপ দুটাৰ নাম লিখা। (2)
(c) উদাহৰণেৰে সৈতে উভধৰ্মী অক্সাইড ব্যাখ্যা কৰা। (2)
উত্তৰ:
(a) ঘাতসহনীয়তা (Malleability): ধাতুৰ যি ধৰ্মৰ বাবে হাতুৰীৰে কোবাই পাতল পাতলৈ ৰূপান্তৰ কৰিব পাৰি, তাকে ঘাতসহনীয়তা বোলে।
(b) বহুৰূপ (Allotrope): যেতিয়া কোনো মৌল একাধিক ভিন্ন ভৌতিক ৰূপত থাকে, যাৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম একে কিন্তু ভৌতিক ধৰ্ম বেলেগ, তেনে ৰূপবোৰক মৌলটোৰ বহুৰূপ বোলে। কাৰ্বনৰ দুটা বহুৰূপ হ’ল হীৰা (Diamond) আৰু গ্ৰেফাইট (Graphite)।
(c) উভধৰ্মী অক্সাইড (Amphoteric Oxides): যিবোৰ ধাতৱ অক্সাইডে এচিড আৰু ক্ষাৰক উভয়ৰে লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে, সেইবোৰক উভধৰ্মী অক্সাইড বোলে। উদাহৰণ: এলুমিনিয়াম অক্সাইড (Al₂O₃) আৰু জিংক অক্সাইড (ZnO)।
* Al₂O₃ + 6HCl → 2AlCl₃ + 3H₂O (ক্ষাৰক হিচাপে)
* Al₂O₃ + 2NaOH → 2NaAlO₂ + H₂O (এচিড হিচাপে)
৩০। (a) কাৰ্বনৰ যি দুটা ধৰ্মৰ বাবে অজস্ৰ কাৰ্বন যৌগ পোৱা যায়, সেই ধৰ্ম দুটা উল্লেখ কৰা। (1)
(b) ইথানলক ক্ষাৰকীয় KMnO₄ ৰ সৈতে উত্তপ্ত কৰিলে সংঘটিত হোৱা বিক্ৰিয়াটো লিখা। এই বিক্ৰিয়াটোৰ বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থটোৰ নাম লিখা। (2)
(c) তলত দিয়াবোৰৰ ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন আঁকা: (i) প্র’পানল (ii) প্র’পাইন (2)
উত্তৰ:
(a) কেটেনেচন (Catenation): কাৰ্বনে আন কাৰ্বন পৰমাণুৰ লগত সহযোজী বান্ধনিৰে যুক্ত হৈ দীঘল শৃংখল, শাখাযুক্ত শৃংখল বা বলয় গঠন কৰিব পৰা ধৰ্ম।
চতুৰ্যোজ্যতা (Tetravalency): কাৰ্বনৰ যোজ্যতা চাৰি, যাৰ বাবে ই আন চাৰিটা একযোজী পৰমাণু বা আন মৌলৰ পৰমাণুৰ লগত বান্ধনি গঠন কৰিব পাৰে।
(b) বিক্ৰিয়া: CH₃CH₂OH + 2[O] –(ক্ষাৰকীয় KMnO₄)–> CH₃COOH + H₂O
বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ: ইথানয়িক এচিড (Ethanoic acid) বা এচিটিক এচিড।
(c) ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন:
* (i) প্ৰ’পানল (Propanol, C₃H₇OH): (চিত্ৰত তিনিটা কাৰ্বন পৰমাণু শৃংখলত আঁকি, এটা কাৰ্বনৰ লগত -OH মূলক আৰু বাকী যোজ্যতাবোৰ হাইড্ৰ’জেনৰ সৈতে ইলেক্ট্ৰনৰ ভাগ-বতৰাৰে পূৰণ কৰি দেখুৱাব লাগিব।)
* (ii) প্ৰ’পাইন (Propyne, C₃H₄): (চিত্ৰত তিনিটা কাৰ্বন পৰমাণু শৃংখলত আঁকি, দুটা কাৰ্বনৰ মাজত ত্ৰিবান্ধনি (triple bond) আৰু বাকী যোজ্যতাবোৰ হাইড্ৰ’জেনৰ সৈতে পূৰণ কৰি দেখুৱাব লাগিব।)
৩১। (a) … (আগৰ অংশৰ পৰা)… গ্লুক’জৰ জাৰণৰ বিভিন্ন পথ:
উত্তৰ:
- গ্লুক‘জৰ জাৰণৰ বিভিন্ন পথ:
- সবাত শ্বসন (Aerobic Respiration): অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত, কোষপ্ৰৰসত গ্লুক’জ ভাঙি পাইৰুভেট গঠন হয়। তাৰ পিছত পাইৰুভেট মাইট’কণ্ড্ৰিয়াত সম্পূৰ্ণৰূপে জাৰিত হৈ কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড, পানী আৰু বহু পৰিমাণৰ শক্তি (ATP) উৎপন্ন কৰে।
- অবাত শ্বসন (Anaerobic Respiration):
- ইষ্টৰ ক্ষেত্ৰত: অক্সিজেনৰ অনুপস্থিতিত, পাইৰুভেট ভাঙি ইথানল, কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড আৰু সামান্য শক্তি উৎপন্ন কৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক কিন্বন (Fermentation) বোলে।
- পেশী কোষত: অধিক পৰিশ্ৰমৰ সময়ত অক্সিজেনৰ অভাৱ হ’লে, আমাৰ পেশী কোষত পাইৰুভেট ভাঙি লেকটিক এচিড আৰু সামান্য শক্তি উৎপন্ন কৰে।
Or / নাইবা
মানুহৰ হৃৎপিণ্ডৰ এটি পৰিষ্কাৰ চিহ্নিত দৈৰ্ঘ্যচ্ছেদৰ ছবি আঁকা আৰু কাঁড় চিনৰ দ্বাৰা ইয়াৰ মাজেৰে প্ৰৱাহিত হোৱা ৰক্ত প্ৰৱাহৰ দিশ দেখুওৱা আৰু ৰক্ত প্ৰৱাহৰ দিশৰ এটি চমু বিৱৰণ দিয়া। অলিন্দ আৰু নিলয়ৰ মাজৰ কপাটবোৰৰ গুৰুত্ব ব্যক্ত কৰা। (2+2+1=5)
উত্তৰ:
(এই উত্তৰৰ বাবে মানুহৰ হৃৎপিণ্ডৰ এটা চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকিব লাগিব।)
- ৰক্ত প্ৰৱাহৰ দিশ (চমু বিৱৰণ):
- শৰীৰৰ বিভিন্ন অংশৰ পৰা অক্সিজেনবিহীন তেজ (deoxygenated blood) ঊৰ্ধ্ব আৰু নিম্ন মহাশિৰাৰে সোঁ অলিন্দত (right atrium) প্ৰৱেশ কৰে।
- সোঁ অলিন্দৰ পৰা তেজ সোঁ নিলয়লৈ (right ventricle) যায়।
- সোঁ নিলয়ৰ পৰা এই অক্সিজেনবিহীন তেজ হাওঁফাওঁ ধমনীৰে (pulmonary artery) বিশুদ্ধিকৰণৰ বাবে হাওঁফাওঁলৈ যায়।
- হাওঁফাওঁত তেজ বিশুদ্ধ হৈ অক্সিজেনযুক্ত (oxygenated) হয় আৰু হাওঁফাওঁ শিৰাৰে (pulmonary vein) বাওঁ অলিন্দত (left atrium) প্ৰৱেশ কৰে।
- বাওঁ অলিন্দৰ পৰা তেজ বাওঁ নিলয়লৈ (left ventricle) যায়।
- অৱশেষত, বাওঁ নিলয়ৰ পৰা এই অক্সিজেনযুক্ত তেজ মহাধমনীৰে (aorta) শৰীৰৰ বিভিন্ন অংশলৈ প্ৰবাহিত হয়।
- কপাটৰ গুৰুত্ব (Importance of Valves): অলিন্দ আৰু নিলয়ৰ মাজত থকা কপাটবোৰে (যেনে- ত্ৰিপত্ৰী কপাট আৰু দ্বিপত্ৰী কপাট) তেজৰ প্ৰৱাহ একমুখী হোৱাটো নিশ্চিত কৰে। ইহঁতে তেজক নিলয়ৰ পৰা পুনৰ অলিন্দলৈ ওলোটা দিশত প্ৰবাহিত হোৱাত বাধা দিয়ে।
৩২। এখন সৰু বাহনৰ পিছলৈ চোৱা উত্তল দাপোণৰ ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধ 2 মিটাৰ। দাপোণখনৰ পৰা 15 মিটাৰ দূৰত্বত থকা ট্ৰাক এখনৰ প্ৰতিবিম্বৰ স্থান, প্ৰকৃতি আৰু আকাৰ নিৰ্ণয় কৰা। (5)
উত্তৰ:
দিয়া আছে,
দাপোণখন উত্তল (convex)।
ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধ (R) = +2 মিটাৰ
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (f) = R / 2 = +2 / 2 = +1 মিটাৰ
লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব (u) = -15 মিটাৰ (দাপোণৰ সন্মুখত)
দাপোণৰ সূত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি: 1/v + 1/u = 1/f
1/v = 1/f – 1/u
1/v = 1/1 – 1/(-15) = 1 + 1/15
1/v = (15 + 1) / 15 = 16/15
∴ v = 15 / 16 = +0.9375 মিটাৰ
- স্থান (Position): যিহেতু v ৰ মান ধণাত্মক, প্ৰতিবিম্বটো দাপোণৰ পিছফালে 0.9375 মিটাৰ দূৰত্বত গঠন হ’ব।
বিবৰ্ধন (m) = -v/u = -(15/16) / (-15) = 1/16
m = +0.0625
- প্ৰকৃতি (Nature): যিহেতু বিবৰ্ধনৰ মান ধণাত্মক, প্ৰতিবিম্বটো অসৎ আৰু থিয় (Virtual and erect) হ’ব।
- আকাৰ (Size): যিহেতু বিবৰ্ধনৰ মান 1 তকৈ সৰু (m < 1), গতিকে প্ৰতিবিম্বটো লক্ষ্যবস্তুতকৈ সৰু বা সংকুচিত (diminished) হ’ব। (আকাৰ হ’ব লক্ষ্যবস্তুৰ আকাৰৰ 1/16 গুণ)।
Or / নাইবা
20 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল দাপোণ এখন ব্যৱহাৰ কৰি আমি লক্ষ্যবস্তু এটাৰ থিয় প্ৰতিবিম্ব পাব বিচাৰিছোঁ। দাপোণৰ পৰা লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্বৰ পৰিসৰ কিমান হোৱা উচিত? প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি কি হ’ব? প্ৰতিবিম্বটো লক্ষ্যবস্তুতকৈ ডাঙৰ নে সৰু? প্ৰতিবিম্ব গঠনৰ এটা ৰশ্মি চিত্ৰ অংকন কৰা। (5)
উত্তৰ:
- লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্বৰ পৰিসৰ: অৱতল দাপোণে কেৱল এটা অৱস্থানতহে থিয় (অসৎ) প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে, যেতিয়া লক্ষ্যবস্তুটো দাপোণৰ মেৰু (Pole) আৰু মুখ্য ফ’কাছৰ (Principal Focus) মাজত ৰখা হয়। যিহেতু ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য 20 cm, গতিকে লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্বৰ পৰিসৰ হ’ব 0 cm ৰ পৰা 20 cm ৰ ভিতৰত।
- প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি: প্ৰতিবিম্বটো অসৎ আৰু থিয় (Virtual and erect) হ’ব।
- প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ: এই অৱস্থানত গঠন হোৱা প্ৰতিবিম্বটো সদায় লক্ষ্যবস্তুতকৈ ডাঙৰ (enlarged/magnified) হয়।
- ৰশ্মি চিত্ৰ:
(এই উত্তৰৰ বাবে এটা ৰশ্মি চিত্ৰ আঁকিব লাগিব।)
- এখন অৱতল দাপোণ আঁকি মেৰু (P), ফ’কাছ (F) আৰু ভাঁজ কেন্দ্ৰ (C) চিহ্নিত কৰক।
- লক্ষ্যবস্তুটো P আৰু F ৰ মাজত স্থাপন কৰক।
- লক্ষ্যবস্তুৰ মূৰৰ পৰা দুডাল ৰশ্মি আঁকক:
- এদাল ৰশ্মি মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰালভাৱে গৈ দাপোণত পৰি প্ৰতিফলনৰ পিছত ফ’কাছ (F) ৰ মাজেৰে পাৰ হৈ যাব।
- আনডাল ৰশ্মি ভাঁজ কেন্দ্ৰ (C) ৰ মাজেৰে যোৱা যেন দেখুৱাই দাপোণত লম্বভাৱে পৰিব আৰু একে পথেৰে উভতি আহিব।
- এই প্ৰতিফলিত ৰশ্মি দুডাল দাপোণৰ সন্মুখত মিলিত নহয়, কিন্তু দাপোণৰ পিছফালে বঢ়াই দিলে এটা বিন্দুত মিলিত হোৱা যেন লাগে।
- যি বিন্দুত ৰশ্মি দুডাল মিলিত হোৱা যেন লাগে, সেই বিন্দুত অসৎ, থিয় আৰু বিবৰ্ধিত প্ৰতিবিম্বটো গঠন হ’ব।