SEBA HSLC General Science Question Paper 2020
সম্পূৰ্ণ নম্বৰ: ৯০
উত্তীৰ্ণ নম্বৰ: ২৭
সময়: ৩ ঘণ্টা
ক-শাখা (SECTION-A)
১। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱা:
(a) 10 mL NaOH দ্ৰৱ এটা 8 mL HCl দ্ৰৱে সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰশমিত কৰে। যদি আমি একেটা NaOH দ্ৰৱৰ 20 mL লওঁ তেন্তে এইখিনি প্ৰশমিত কৰিবলৈ লগা HCl দ্ৰৱৰ পৰিমাণ হ’ব:
(i) 4 mL
(ii) 8 mL
(iii) 16 mL
(iv) 12 mL
উত্তৰ: (iii) 16 mL (যিহেতু 10 mL NaOH ৰ বাবে 8 mL HCl লাগে, গতিকে 20 mL NaOH ৰ বাবে (8/10) × 20 = 16 mL HCl লাগিব।)
(b) লোৰ টাৱা এখন মামৰে ধৰাৰ পৰা বচাই ৰাখিবলৈ তলৰ কোনটো পদ্ধতি উপযুক্ত হ’ব?
(i) গ্ৰীজ ব্যৱহাৰ কৰি
(ii) ৰং ব্যৱহাৰ কৰি
(iii) যিংকৰ প্ৰলেপ দি
(iv) ওপৰৰ সকলো
উত্তৰ: (iii) যিংকৰ প্ৰলেপ দি (Applying a coating of Zinc) (গ্ৰীজ বা ৰং খাদ্যৰ বাবে ব্যৱহৃত পাত্ৰত উপযুক্ত নহয়।)
(c) এটা পৰমাণুৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস হ’ল 2, 8, 7। তলৰ মৌলবোৰৰ কোনটোৰে সৈতে ইয়াৰ ৰাসায়নিক সাদৃশ্য থাকিব?
(i) N (7)
(ii) F (9)
(iii) P (15)
(iv) Ar (18)
উত্তৰ: (ii) F (9) (দুয়োটাৰে যোজক ইলেক্ট্ৰনৰ সংখ্যা 7, সেয়েহে ইহঁত একেটা বৰ্গৰ (বৰ্গ ১৭) মৌল।)
(d) অবাত শ্বসন সংঘটিত হয়:
(i) মাইট’কণ্ড্ৰিয়াত
(ii) ক্ল’ৰ’প্লাষ্টত
(iii) কোষকেন্দ্ৰত
(iv) কোষপ্ৰৰসত
উত্তৰ: (iv) কোষপ্ৰৰসত (Cytoplasm)
(e) তলৰ কোনবিধ ৰোগ থাইৰক্সিন হৰম’ন উপযুক্ত পৰিমাণত ক্ষৰিত নোহোৱাৰ বাবে হয়?
(i) বেৰি-বেৰি
(ii) গৰল ৰোগ (Goiter)
(iii) ডায়েবেটিছ
(iv) কটীয়া লগা (Dwarfism)
উত্তৰ: (ii) গৰল ৰোগ (Goiter)
(f) যদি জিনীয় গাঁথনি ওখ (TT) আৰু চাপৰ (tt) যুক্ত গছৰ মাজত সংকৰণ ঘটোৱা হয়, পিছৰটো অপত্য জনুত আমি কোন ধৰণৰ গছ পাম?
(i) ওখ (TT) আৰু চাপৰ (tt) দুয়ো ধৰণৰ
(ii) কেৱল ওখ
(iii) কেৱল চাপৰ
(iv) ওপৰৰ কোনো ধৰণৰেই নহয়
উত্তৰ: (ii) কেৱল ওখ (Only tall) (প্ৰথম অপত্য জনুত (F₁) সকলোবোৰ গছ Tt জিন’টাইপৰ হ’ব আৰু প্ৰভাৱী গুণৰ বাবে ওখ হ’ব।)
(g) খুউব সৰু সৰু আখৰবোৰ পঢ়িবলৈ তুমি কেনেধৰণৰ লেন্স ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বিচাৰিবা?
(i) 50 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্স
(ii) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্স
(iii) 50 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্স
(iv) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্স
উত্তৰ: (ii) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্স (A convex lens of focal length 5 cm) (কম ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্সৰ বিবৰ্ধন ক্ষমতা বেছি।)
(h) চকুৰ কি অংগৰ ক্ৰিয়াৰ বাবে চকুৰ লেন্সৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ পৰিৱৰ্তন হয়?
(i) চকুৰ মণি (Pupil)
(ii) অক্ষিপট (Retina)
(iii) চিলিয়াৰী পেশী (Ciliary muscles)
(iv) চকুৰ পতা (Iris)
উত্তৰ: (iii) চিলিয়াৰী পেশী (Ciliary muscles)
(i) তলৰ কোনটো ৰাশিয়ে বৈদ্যুতিক ক্ষমতা নিৰ্দেশ নকৰে?
(i) IR²
(ii) I²R
(iii) V²/R
(iv) VI
উত্তৰ: (i) IR²
(j) তলত উল্লেখ কৰা কোনখিনিয়ে খাদ্য শৃংখলা গঠন কৰে?
(i) ঘাঁহ, মাছ আৰু ছাগলী
(ii) ছাগলী, গৰু আৰু হাতী
(iii) ঘাঁহ, ছাগলী আৰু মানুহ
(iv) ঘাঁহ, ঘেঁহু আৰু আম
উত্তৰ: (iii) ঘাঁহ, ছাগলী আৰু মানুহ (Grass, goat and human)
SEBA HSLC General Science Question Paper 2020
খ-শাখা (SECTION-B)
২। কেলছিয়াম অক্সাইডে পানীৰে সৈতে তীব্ৰভাৱে বিক্ৰিয়া কৰি শিথিলত চূণ (slaked lime) কেলছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড উৎপন্ন কৰে। এই বিক্ৰিয়াটোৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণটো লিখা আৰু বিক্ৰিয়াটোৰ প্ৰকাৰ উল্লেখ কৰা। (1)
উত্তৰ:
- ৰাসায়নিক সমীকৰণ: CaO(s) + H₂O(l) → Ca(OH)₂(aq) + তাপ
- বিক্ৰিয়াৰ প্ৰকাৰ: ই এটা সংযোজন বিক্ৰিয়া (Combination reaction) আৰু তাপবৰ্জী বিক্ৰিয়া (Exothermic reaction)।
৩। উদাহৰণেৰে সৈতে মৌল এটাৰ ‘বহুৰূপ’ (allotrope) ৰ সংজ্ঞা লিখা। (1)
উত্তৰ: যেতিয়া কোনো মৌল একাধিক ভিন্ন ভৌতিক ৰূপত থাকে, যাৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম একে কিন্তু ভৌতিক ধৰ্ম বেলেগ, তেনে ৰূপবোৰক মৌলটোৰ বহুৰূপ বোলে। উদাহৰণ: কাৰ্বনৰ দুটা বহুৰূপ হ’ল হীৰা আৰু গ্ৰেফাইট।
৪। কেটিনেচন কাক বোলে? (1)
উত্তৰ: কাৰ্বন পৰমাণুৱে আন কাৰ্বন পৰমাণুৰ লগত সহযোজী বান্ধনিৰে যুক্ত হৈ দীঘল শৃংখল, শাখাযুক্ত শৃংখল বা বলয় গঠন কৰিব পৰা যি অদ্বিতীয় ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন কৰে, তাকে কেটিনেচন (Catenation) বোলে।
৫। কোনো জীৱই জীৱনকালত অৰ্জন কৰা চৰিত্ৰবিলাক তাৰ সতি-সন্ততিলৈ বংশানুক্রমিকভাৱে কিয় প্ৰৱাহিত নহয়? (1)
উত্তৰ: জীৱনকালত অৰ্জন কৰা চৰিত্ৰবোৰ দৈহিক কোষৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলত হয়, প্ৰজনন কোষৰ (জিনৰ) নহয়। যিহেতু কেৱল প্ৰজনন কোষৰ জিনহে পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মলৈ স্থানান্তৰিত হয়, সেয়েহে অৰ্জিত চৰিত্ৰবোৰ বংশানুক্রমিকভাৱে প্ৰৱাহিত নহয়।
৬। তৰাই তিৰবিৰাই কিয়? (1)
উত্তৰ: তৰাৰ পোহৰ পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলত প্ৰৱেশ কৰাৰ সময়ত বায়ুমণ্ডলৰ বিভিন্ন স্তৰৰ ঘনত্ব আৰু উষ্ণতাৰ তাৰতম্যৰ বাবে বাৰে বাৰে প্ৰতিসৰণ ঘটে। এই বায়ুমণ্ডলীয় প্ৰতিসৰণৰ বাবে তৰাৰ পোহৰ আমাৰ চকুত কেতিয়াবা বেছি আৰু কেতিয়াবা কম পৰিমাণে প্ৰৱেশ কৰে, যাৰ ফলত তৰাবোৰ তিৰবিৰোৱা যেন লাগে।
৭। তলৰ উক্তিসমূহ ৰাসায়নিক সমীকৰণৰ ৰূপত লিখা আৰু সমতুলন কৰা। (1+1=2)
(i) হাইড্ৰ’জেন ছালফাইডে বায়ুত দাহিত হৈ পানী আৰু ছালফাৰ ডাই অক্সাইড উৎপন্ন কৰে।
(ii) পটেছিয়াম ধাতুৱে পানীৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি পটেছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে।
উত্তৰ:
(i) 2H₂S(g) + 3O₂(g) → 2H₂O(l) + 2SO₂(g)
(ii) 2K(s) + 2H₂O(l) → 2KOH(aq) + H₂(g)
৮। তোমাৰ হাতত A আৰু B দুটা দ্ৰৱ আছে। দ্ৰৱ A ৰ pH ৰ মান 6 আৰু দ্ৰৱ B ৰ pH ৰ মান 8। কোনটো দ্ৰৱত হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা বেছি? কোনটো আম্লিক আৰু কোনটো ক্ষাৰকীয়? (1+1=2)
উত্তৰ:
- দ্ৰৱ A (pH = 6) ত হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা বেছি।
- দ্ৰৱ A আম্লিক আৰু দ্ৰৱ B ক্ষাৰকীয়।
৯। এখিলা পাতৰ প্ৰস্থচ্ছেদ আঁকা আৰু তাক সঠিকভাৱে চিহ্নিত কৰা। (2)
উত্তৰ: (এই উত্তৰৰ বাবে পাতৰ প্ৰস্থচ্ছেদৰ এটা চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকিব লাগিব, য’ত উৰ্ধ্বত্বক (Upper Epidermis), (Cuticle), মেছ’ফিল (Mesophyll), জাইলেম (Xylem), ফ্ল’ৱেম (Phloem) আৰু পত্ৰৰন্ধ্ৰ (Stomata) আদি অংশসমূহ দেখুওৱা থাকিব।)
Or / নাইবা
পাতত থকা সেউজীয়া বিন্দুবোৰৰ নাম লিখা। এইবোৰে কি কাৰ্য প্ৰদৰ্শন কৰে? (1+1=2)
উত্তৰ:
- নাম: সেউজীয়া বিন্দুবোৰ হ’ল ক্ল‘ৰ’প্লাষ্ট (Chloroplasts), যাৰ ভিতৰত ক্ল’ৰ’ফিল নামৰ সেউজীয়া ৰঞ্জক পদাৰ্থ থাকে।
- কাৰ্য: ক্ল’ৰ’প্লাষ্টে সৌৰশক্তি শোষণ কৰি সালোক সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা উদ্ভিদৰ বাবে খাদ্য (শৰ্কৰা) প্ৰস্তুত কৰে।
১০। পেশীকোষে কেনেদৰে তাৰ আকৃতি সলনি কৰে? (2)
উত্তৰ: পেশীকোষত কিছুমান বিশেষ ধৰণৰ প্ৰ’টিন থাকে। যেতিয়া স্নায়ৱিক সংকেত আহে, তেতিয়া এই প্ৰ’টিনবোৰৰ সজ্জাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে, যাৰ ফলত পেশীকোষবোৰ সংকুচিত বা প্ৰসাৰিত হয়। এই সংকোচন আৰু প্ৰসাৰণৰ ফলতে পেশীকোষে নিজৰ আকৃতি সলনি কৰে আৰু শৰীৰত চলন সম্ভৱ হয়।
Or / নাইবা
আমাৰ শৰীৰত আয়ডিনৰ গুৰুত্ব কি? (2)
উত্তৰ: আমাৰ শৰীৰত থাইৰয়ড গ্ৰন্থিয়ে থাইৰক্সিন হৰম’ন সংশ্লেষণ কৰিবলৈ আয়ডিন ব্যৱহাৰ কৰে। থাইৰক্সিন হৰম’নে শৰীৰৰ কাৰ্ব’হাইড্ৰেট, প্ৰ’টিন আৰু চৰ্বীৰ বিপাক ক্ৰিয়া নিয়ন্ত্ৰণ কৰে আৰু শৰীৰৰ সামগ্ৰিক বৃদ্ধি আৰু বিকাশত সহায় কৰে। আয়ডিনৰ অভাৱত গৰল ৰোগ (Goiter) হ’ব পাৰে।
১১। ৰেণুৰ দ্বাৰা বংশবিস্তাৰ কৰাটো কোনো এক জীৱৰ বাবে কেনেদৰে লাভদায়ক হ‘ব পাৰে? (2) Or / নাইবা স্পাইৰ’গাইৰাই কেনেদৰে বংশবিস্তাৰ কৰে? (2)
উত্তৰ:
- ৰেণুৰ দ্বাৰা বংশবিস্তাৰৰ লাভ:
- ৰেণুবোৰৰ চাৰিওফালে এটা ডাঠ আৱৰণ থাকে যিয়ে ইহঁতক প্ৰতিকূল পৰিৱেশ (যেনে- উচ্চ উষ্ণতা, খৰাং)ৰ পৰা ৰক্ষা কৰে।
- ৰেণুবোৰ অতি পাতল হোৱাৰ বাবে বতাহ বা পানীৰ দ্বাৰা বহু দূৰলৈ বিয়পি পৰিব পাৰে, যাৰ ফলত জীৱটোৱে নতুন ঠাইত বংশবিস্তাৰ কৰিব পাৰে।
- স্পাইৰ‘গাইৰাৰ বংশবিস্তাৰ: স্পাইৰ’গাইৰাই বিভংগন (Fragmentation) নামৰ অযৌন প্ৰজনন পদ্ধতিৰে বংশবিস্তাৰ কৰে। যেতিয়া স্পাইৰ’গাইৰাৰ সূত্ৰডাল পৈণত হয়, ই স্বয়ংক্ৰিয়ভাৱে দুটা বা ততোধিক সৰু সৰু খণ্ডত বিভক্ত হয়। প্ৰতিটো খণ্ডই বৃদ্ধি হৈ নতুন এডাল সম্পূৰ্ণ স্পাইৰ’গাইৰালৈ পৰিণত হয়।
১২। উত্তল লেন্স এখনৰ দুগুণ ফ‘কাছ দূৰত্বত এটা লক্ষ্যবস্তু ৰাখি ইয়াৰ ৰেখাচিত্ৰ অংকন কৰা। (2) Or / নাইবা লেন্সৰ ক্ষমতাৰ সংজ্ঞা লিখা। ইয়াৰ S.I. একক কি? (1+1=2)
উত্তৰ:
- ৰেখাচিত্ৰ: (এই উত্তৰৰ বাবে এটা ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকিব লাগিব, য’ত লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল লেন্সৰ 2F₁ ত ৰখা হৈছে আৰু ইয়াৰ সৎ, ওলোটা আৰু সমান আকাৰৰ প্ৰতিবিম্ব 2F₂ ত গঠন হোৱা দেখুওৱা হৈছে।)
- লেন্সৰ ক্ষমতা: কোনো লেন্সৰ মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰালভাৱে অহা পোহৰ ৰশ্মি অভিসাৰী বা অপসাৰী কৰিব পৰা মাত্ৰাকে সেই লেন্সখনৰ ক্ষমতা (Power) বোলে। ই লেন্সখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ প্ৰতিলোমৰ সমান।
S.I. একক: ডায়‘প্টাৰ (Dioptre, D)।
১৩। এটা বৈদ্যুতিক বাল্বৰ তাঁৰডালে 5 মিনিট সময়ত 0.6 A প্ৰৱাহ লয়। বৰ্তনীটোত চালিত হোৱা বৈদ্যুতিক আধানৰ পৰিমাণ উলিওৱা। (2)
উত্তৰ:
দিয়া আছে,
প্ৰৱাহ (I) = 0.6 A
সময় (t) = 5 মিনিট = 5 × 60 = 300 ছেকেণ্ড
আমি জানো, আধান (Q) = I × t
Q = 0.6 A × 300 s = 180 C
∴ বৈদ্যুতিক আধানৰ পৰিমাণ হ’ল 180 কুলম্ব (Coulomb)।
১৪। পেলনীয়া আবৰ্জনাৰ সমস্যা হ্ৰাস কৰিবলৈ তুমি কি পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিবা? (2)
উত্তৰ: পেলনীয়া আৱৰ্জনাৰ সমস্যা হ্ৰাস কৰিবলৈ মই তলত দিয়া পদক্ষেপসমূহ গ্ৰহণ কৰিম:
- 3R নীতি ব্যৱহাৰ: মই পুনৰ ব্যৱহাৰ (Reuse), হ্ৰাসকৰণ (Reduce) আৰু পুনৰাবৰ্তন (Recycle) নীতি মানি চলিম। প্লাষ্টিকৰ বেগৰ সলনি কাপোৰৰ মোনা ব্যৱহাৰ কৰিম আৰু কম সামগ্ৰী কিনি আৱৰ্জনা কমাম।
- আৱৰ্জনা পৃথকীকৰণ: মই জৈৱ-নিম্নীকৰণযোগ্য (যেনে- পাচলিৰ বাকলি) আৰু জৈৱ-অনিম্নীকৰণযোগ্য (যেনে- প্লাষ্টিক) আৱৰ্জনা পৃথক পৃথক পাত্ৰত ৰাখিম। জৈৱ-নিম্নীকৰণযোগ্য আৱৰ্জনাবোৰ সাৰীকৰণৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিম।
১৫। আমি সৃষ্টি কৰা জীৱ অনিম্নিকৰণ পদাৰ্থবিলাকৰ পৰা হোৱা দুটা সমস্যাৰ উল্লেখ কৰা। (2)
উত্তৰ:
- মাটি আৰু পানী প্ৰদূষণ: প্লাষ্টিক, পলিথিন আদি জীৱ-অনিম্নীকৰণযোগ্য পদাৰ্থবোৰ মাটিত পচি নাযায়, যাৰ ফলত মাটিৰ উৰ্বৰতা নষ্ট হয়। এইবোৰ নলা-নৰ্দমাত জমা হৈ পানী আবদ্ধ কৰে আৰু পানীৰ উৎসত মিলি জল প্ৰদূষণ কৰে।
- জৈৱ-বিবৰ্ধন (Biomagnification): ডি.ডি.টি. (DDT) ৰ দৰে কিছুমান ৰাসায়নিক পদাৰ্থ খাদ্য শৃংখলত প্ৰৱেশ কৰে আৰু প্ৰতিটো পৌষ্টিক স্তৰত ইয়াৰ গাঢ়তা বৃদ্ধি পাই গৈ থাকে। ই উচ্চ স্তৰৰ জীৱৰ বাবে মাৰাত্মক হ’ব পাৰে।
১৬। বৈদ্যুতিক মটৰত ফলা আঙুঠিৰ ভূমিকা কি? (2)
উত্তৰ: বৈদ্যুতিক মটৰত ফলা আঙুঠি বা স্প্লিট ৰিং (Split ring) এ দিকಪരിবৰ্তক (Commutator) হিচাপে কাম কৰে। ইয়াৰ মূল ভূমিকা হ’ল প্ৰতি অৰ্ধ ঘূৰ্ণনৰ পিছত কুণ্ডলীত প্ৰৱাহৰ দিশ সলনি কৰা। এইদৰে প্ৰৱাহৰ দিশ সলনি হোৱাৰ বাবে কুণ্ডলীটোৱে একে দিশতে নিৰন্তৰভাৱে ঘূৰি থাকিব পাৰে।
নমস্কাৰ, ২০২০ বৰ্ষৰ SEBA শ্ৰেণী ১০ সাধাৰণ বিজ্ঞান (General Science) প্ৰশ্নকাকতখনৰ বাকী থকা অংশৰ উত্তৰসমূহ তলত আগবঢ়োৱা হ’ল।
১৭। এটা বিকাৰত অলপমান ক‘পাৰ অক্সাইড লোৱা। … তলত দিয়া প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ কৰা।
(i) দ্ৰৱটোৰ ৰঙটো কি? (1)
(ii) ক’পাৰ অক্সাইডত কি ঘটিছে? (1)
(iii) ওপৰৰ বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে সন্তুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণটো লিখা। (1)
উত্তৰ:
(i) ক’পাৰ অক্সাইড (ক’লা ৰঙৰ) যেতিয়া হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰে, তেতিয়া ক’পাৰ(II) ক্ল’ৰাইড উৎপন্ন হয়। সেয়েহে, দ্ৰৱটোৰ ৰং নীলা-সেউজীয়া (Bluish-green) হ’ব।
(ii) ক’পাৰ অক্সাইড (এটা ধাতৱ অক্সাইড) হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰিছে। ইয়াত এটা প্ৰশমন বিক্ৰিয়া ঘটিছে।
(iii) সন্তুলিত সমীকৰণ: CuO(s) + 2HCl(aq) → CuCl₂(aq) + H₂O(l)
Or / নাইবা
ব্ৰাইন কাক বোলে? এই ব্ৰাইনৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ প্ৰবাহিত কৰিলে কি পদাৰ্থ উৎপন্ন হয়? ওপৰৰ বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে সন্তুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণটো লিখা। (1+1+1=3)
উত্তৰ:
- ব্ৰাইন (Brine): ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ (সাধাৰণ নিমখ) গাঢ় জলীয় দ্ৰৱক ব্ৰাইন বোলে।
- উৎপন্ন পদাৰ্থ: ব্ৰাইনৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ প্ৰবাহিত কৰিলে (বিদ্যুৎ বিশ্লেষণ) ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড (NaOH), ক্ল’ৰিন গেছ (Cl₂) আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ (H₂) উৎপন্ন হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক ক্ল’ৰ-এলকেলি প্ৰক্ৰিয়া (Chlor-alkali process) বুলিও কোৱা হয়।
- সন্তুলিত সমীকৰণ: 2NaCl(aq) + 2H₂O(l) → 2NaOH(aq) + Cl₂(g) + H₂(g)
১৮। (a) (i) পদাৰ্থ ‘X’ ৰ নাম আৰু সংকেত লিখা। (1)
(ii) পানীৰে সৈতে (i) ত উল্লিখিত পদাৰ্থ ‘X’ এ কৰা বিক্ৰিয়াটো লিখা। (1)
(b) তলৰ বিক্ৰিয়াটোত জাৰিত আৰু বিজাৰিত হোৱা পদাৰ্থসমূহ চিনাক্ত কৰা। (1)
উত্তৰ:
(a) (i) পদাৰ্থ ‘X’ হ’ল কেলচিয়াম অক্সাইড (Calcium Oxide) বা পোৰা চূণ (Quicklime)। ইয়াৰ সংকেত CaO।
(ii) বিক্ৰিয়া: CaO(s) + H₂O(l) → Ca(OH)₂(aq) + তাপ (কেলচিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড বা শিথিলিত চূণ)
(b) বিক্ৰিয়া: CuO(s) + H₂(g) → Cu(s) + H₂O(l)
* জাৰিত হোৱা পদাৰ্থ: হাইড্ৰ’জেন (H₂) অক্সিজেন গ্ৰহণ কৰি পানীলৈ (H₂O) জাৰিত হৈছে।
* বিজাৰিত হোৱা পদাৰ্থ: ক’পাৰ অক্সাইডে (CuO) অক্সিজেন হেৰুৱাই ক’পাৰলৈ (Cu) বিজাৰিত হৈছে।
১৯। আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত সূত্ৰটো লিখা। আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাই মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত থকা আঁসোৱাহবোৰ কিদৰে দূৰ কৰিছিল? (1+2=3)
উত্তৰ:
- আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত সূত্ৰ: “মৌলবোৰৰ ধৰ্ম সিহঁতৰ পাৰমাণৱিক সংখ্যাৰ পৰ্যাবৃত্ত ফলন।”
- আঁসোৱাহ দূৰীকৰণ:
- সমস্থানিকৰ অৱস্থান: মেণ্ডেলিভে পাৰমাণৱিক ভৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তালিকা সজোৱাৰ বাবে সমস্থানিকবোৰক (যিবোৰৰ পাৰমাণৱিক ভৰ বেলেগ) বেলেগ স্থান দিব লগা হৈছিল। কিন্তু আধুনিক তালিকাত পাৰমাণৱিক সংখ্যাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সজোৱাৰ বাবে একেটা মৌলৰ সকলো সমস্থানিকক একেটা স্থানতে ৰখা সম্ভৱ হ’ল।
- মৌলৰ ক্ৰম: কিছুমান ক্ষেত্ৰত মেণ্ডেলিভে অধিক পাৰমাণৱিক ভৰৰ মৌলক কম পাৰমাণৱিক ভৰৰ মৌলৰ আগত ৰাখিব লগা হৈছিল (যেনে- ক’বাল্ট আৰু নিকেল)। আধুনিক তালিকাত পাৰমাণৱিক সংখ্যা অনুসৰি সজোৱাত এই সমস্যা দূৰ হ’ল।
২০। পৰাগযোজন কি? … স্ব-পৰাগযোগ ইতৰ-পৰাগযোগৰ পৰা কেনেদৰে বিসদৃশ? (1+1+1=3)
উত্তৰ:
- পৰাগযোজন (Pollination): এপাহ ফুলৰ পৰাগধানীৰ পৰা পৰাগৰেণু একেপাহ ফুলৰ বা একে প্ৰজাতিৰ আন এপাহ ফুলৰ গৰ্ভমুণ্ডলৈ স্থানান্তৰিত হোৱা প্ৰক্ৰিয়াটোকে পৰাগযোজন বোলে।
- পৰাগযোজন আৰু নিষেচনৰ পাৰ্থক্য: পৰাগযোজন হ’ল পৰাগৰেণুৰ স্থানান্তৰণ প্ৰক্ৰিয়া। আনহাতে, নিষেচন (Fertilization) হ’ল পৰাগৰেণুৰ পৰা পুংজননকোষ গৈ ডিম্বাণুৰ লগত মিলিত হোৱা প্ৰক্ৰিয়া। পৰাগযোজনৰ পিছতহে নিষেচন সম্ভৱ হয়।
- স্ব-পৰাগযোগ আৰু ইতৰ-পৰাগযোগৰ পাৰ্থক্য: যেতিয়া এপাহ ফুলৰ পৰাগৰেণু সেই একেপাহ ফুলৰ বা একেজোপা গছৰ আন এপাহ ফুলৰ গৰ্ভমুণ্ডলৈ স্থানান্তৰিত হয়, তাক স্ব-পৰাগযোগ (Self-pollination) বোলে। আনহাতে, যেতিয়া এপাহ ফুলৰ পৰাগৰেণু একে প্ৰজাতিৰ আন এজোপা গছৰ ফুলৰ গৰ্ভমুণ্ডলৈ বাহকৰ (যেনে- বতাহ, পানী, পতংগ) দ্বাৰা স্থানান্তৰিত হয়, তাক ইতৰ-পৰাগযোগ (Cross-pollination) বোলে।
২১। নতুন এটা প্ৰজাতিৰ উৎপত্তিৰ কাৰণে কি কি উপাদানে অৰিহণা যোগায় ব্যাখ্যা কৰা। (3) Or / নাইবা ভৌগোলিকভাৱে হোৱা পৃথকীকৰণ বুলিলে কি বুজা?… (1+2=3)
উত্তৰ:
- নতুন প্ৰজাতিৰ উৎপত্তিৰ কাৰক:
- জিনীয় বিচ্যুতি (Genetic Drift): কোনো এটা সৰু জনসংখ্যাত আকস্মিকভাৱে কিছুমান জিনৰ সঘনতাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিলে নতুন প্ৰজাতিৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে।
- প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচন (Natural Selection): পৰিৱেশৰ লগত খাপ খাব পৰা বৈশিষ্ট্যবোৰ প্ৰকৃতিয়ে নিৰ্বাচন কৰে, যাৰ ফলত সময়ৰ লগে লগে নতুন প্ৰজাতিৰ উদ্ভৱ হয়।
- ভৌগোলিক পৃথকীকৰণ (Geographical Isolation): যেতিয়া কোনো এটা জনসংখ্যা নদী, পৰ্বত আদিৰ দ্বাৰা ভৌগোলিকভাৱে পৃথক হৈ পৰে, তেতিয়া সিহঁতৰ মাজত জিনৰ প্ৰবাহ বন্ধ হৈ যায় আৰু দুয়োটা গোটেই পৃথক প্ৰজাতিলৈ বিকশিত হ’ব পাৰে।
২২। মানুহৰ মস্তিষ্কৰ অংশসমূহৰ নাম লিখা। চেৰিবেলামৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত ক্ৰিয়াকলাপসমূহ ব্যক্ত কৰা। (1+2=3)
উত্তৰ:
- মস্তিষ্কৰ অংশসমূহ: মানুহৰ মস্তিষ্কৰ প্ৰধান অংশ তিনিটা হ’ল:
- অগ্ৰমস্তিষ্ক (Forebrain): ই গুৰুমস্তিষ্ক (Cerebrum) আৰু ডায়েনচেফালনৰে গঠিত।
- মধ্যমস্তিষ্ক (Midbrain)
- পশ্চাৎমস্তিষ্ক (Hindbrain): ই চেৰিবেলাম (Cerebellum), পন্স (Pons) আৰু মেডুলা অবলংগাটা (Medulla oblongata)ৰে গঠিত।
- চেৰিবেলামৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত ক্ৰিয়াকলাপ:
- ই শৰীৰৰ ভাৰসাম্য আৰু অংগবিন্যাস (posture) নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- ই ঐচ্ছিক পেশীৰ ক্ৰিয়া, যেনে- খোজ কঢ়া, চাইকেল চলোৱা, লিখা আদি সূক্ষ্ম আৰু নিখুঁতভাৱে সম্পন্ন কৰাত সহায় কৰে।
২৩। বগা পোহৰৰ বিচ্ছুৰণ মানে কি বুজা? প্ৰিজমৰ দ্বাৰা বগা পোহৰৰ বিচ্ছুৰণৰ ৰশ্মিচিত্ৰ অংকন কৰা। (1+2=3)
উত্তৰ:
- বিচ্ছুৰণ (Dispersion): যেতিয়া বগা পোহৰৰ ৰশ্মি এটা প্ৰিজমৰ দৰে কোনো প্ৰতিসাৰক মাধ্যমৰ মাজেৰে যায়, তেতিয়া ই নিজৰ সাতটা উপাদান ৰঙলৈ (বেঙুনীয়া, ঘননীলা, নীলা, সেউজীয়া, হালধীয়া, সুমথিৰা, ৰঙা) বিভক্ত হৈ পৰে। পোহৰৰ এই পৰিঘটনাটোক বিচ্ছুৰণ বোলে।
- ৰশ্মিচিত্ৰ: (এই উত্তৰৰ বাবে এটা ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকিব লাগিব, য’ত এডাল বগা পোহৰৰ ৰশ্মি প্ৰিজমত প্ৰৱেশ কৰি সাতটা ৰঙলৈ বিচ্ছুৰিত হৈ পৰ্দাত বৰ্ণালী (Spectrum) গঠন কৰা দেখুওৱা হৈছে।)
২৪। ৰোধকৰ S.I. একক লিখা। এটা বৈদ্যুতিক মটৰে 220 V উৎসৰ পৰা 5 A প্ৰবাহ লয়। মটৰটোৰ ক্ষমতা আৰু 2 ঘণ্টাত ই ব্যয় কৰা শক্তি উলিওৱা। (1+2=3)
উত্তৰ:
- ৰোধকতাৰ S.I. একক: ওম-মিটাৰ (Ohm-meter, Ωm)। (প্ৰশ্নত ‘ৰোধক’ বুলি ভুলকৈ লিখা হৈছে, ই ‘ৰোধকতা’ (resistivity) হ’ব।)
- ক্ষমতা (Power, P):
P = V × I = 220 V × 5 A = 1100 W বা 1.1 kW - ব্যয় কৰা শক্তি (Energy, E):
E = P × t = 1.1 kW × 2 h = 2.2 kWh (বা 2.2 ইউনিট)
২৫। চিহ্নিত চিত্ৰৰ সহায়ত এটা বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰৰ মূল নীতিৰ ব্যাখ্যা কৰা। (3)
উত্তৰ:
- মূল নীতি: বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰে বিদ্যুৎ-চুম্বকীয় আৱেশ (Electromagnetic Induction) নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কাম কৰে। এই নীতি অনুসৰি, যেতিয়া কোনো পৰিবাহী কুণ্ডলীক এটা পৰিৱৰ্তনশীল চৌম্বক ক্ষেত্ৰত ৰখা হয় (বা কুণ্ডলীটো চৌম্বক ক্ষেত্ৰত ঘূৰোৱা হয়), তেতিয়া কুণ্ডলীটোত এটা বিদ্যুৎ প্ৰৱাহ আৱিষ্ট হয়।
- ব্যাখ্যা: জেনেৰেটৰত, এডাল আয়তাকাৰ কুণ্ডলীক এটা শক্তিশালী স্থায়ী চুম্বকৰ দুই মেৰুৰ মাজত ৰাখি ঘূৰোৱা হয়। যেতিয়া কুণ্ডলীডাল ঘূৰে, ইয়াৰ মাজেৰে পাৰ হৈ যোৱা চৌম্বক বলৰেখাৰ সংখ্যা সলনি হয়। এই চৌম্বক আৱেশৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলত কুণ্ডলীডালত এটা বিদ্যুৎ প্ৰৱাহ আৱিষ্ট হয়। ফ্লেমিঙৰ সোঁহাতৰ নিয়ম অনুসৰি এই আৱিষ্ট প্ৰৱাহৰ দিশ নিৰ্ণয় কৰা হয়। স্প্লিট ৰিং বা শ্লিপ ৰিঙৰ সহায়ত এই প্ৰৱাহ বাহ্যিক বৰ্তনীত সংগ্ৰহ কৰা হয়।
(এই ব্যাখ্যাৰ লগত জেনেৰেটৰৰ এটা চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকিব লাগিব।)
২৬। শক্তিৰ উৎস এটা প্ৰদূষণ মুক্ত হ‘ব পাৰেনে? … মহাসমূদ্ৰৰ পৰা পাব পৰা শক্তিৰ দুটা সীমাবদ্ধতা লিখা। (1+2=3)
উত্তৰ:
- নহয়, কোনো শক্তিৰ উৎস সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰদূষণ মুক্ত হ’ব নোৱাৰে। যদিও সৌৰশক্তি বা বায়ু শক্তিৰ দৰে উৎসই পোনপটীয়াকৈ কোনো প্ৰদূষণ নকৰে, কিন্তু সেইবোৰৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সঁজুলি (যেনে- সৌৰ ফলক, টাৰবাইন) নিৰ্মাণ কৰোঁতে আৰু স্থাপন কৰোঁতে কিছু পৰিমাণে পৰিৱেশৰ ক্ষতি বা প্ৰদূষণ হয়।
- মহাসাগৰীয় শক্তিৰ সীমাবদ্ধতা:
- জোৱাৰ-ভাটা শক্তি: জোৱাৰ-ভাটা শক্তি আহৰণৰ বাবে বান্ধ নিৰ্মাণ কৰিব পৰা স্থান অতি সীমিত।
- তৰংগ শক্তি: তৰংগ শক্তি কেৱল অতি শক্তিশালী তৰংগ থকা ঠাইতহে ব্যৱহাৰিকভাৱে আহৰণ কৰিব পাৰি, আৰু ইয়াৰ পৰা পোৱা শক্তিৰ পৰিমাণো স্থিৰ নহয়।
২৭। (a) পানীত দ্ৰৱীভূত হোৱা দুটা ধাতৱ অক্সাইডৰ নাম লিখা। (1)
(b) অক্সাইডৰ পৰা ধাতু উৎপন্ন কৰিবলৈ কি ৰাসায়নিক পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰা হয়? উদাহৰণেৰে সৈতে ব্যাখ্যা কৰা। (2)
(c) চেকা লগা কপাৰৰ পাত্ৰ নেমু বা তেঁতেলী ৰসেৰে পৰিষ্কাৰ কৰা … কিয় ব্যৱহাৰ কৰে বুজাই লিখা। (2)
উত্তৰ:
(a) ছ’ডিয়াম অক্সাইড (Na₂O) আৰু পটেছিয়াম অক্সাইড (K₂O)।
(b) অক্সাইডৰ পৰা ধাতু উৎপন্ন কৰিবলৈ বিজাৰণ (Reduction) পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰা হয়। ধাতুৰ সক্ৰিয়তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি বিভিন্ন বিজাৰক ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
* উদাহৰণ: জিংক অক্সাইডক (ZnO) কাৰ্বনৰ (ক’ক) লগত উত্তপ্ত কৰিলে কাৰ্বনে জিংক অক্সাইডক জিংকলৈ বিজাৰিত কৰে।
ZnO(s) + C(s) → Zn(s) + CO(g)
(c) ক’পাৰৰ পাত্ৰত পৰা চেকা বা মলিয়ন তৰপটো মূলতঃ ক্ষাৰকীয় ক’পাৰ কাৰ্বনেটৰ [CuCO₃·Cu(OH)₂] হয়। নেমু বা তেঁতেলীত চাইট্ৰিক বা টাৰটাৰিক এচিডৰ দৰে মৃদু জৈৱিক এচিড থাকে। এই এচিডে ক্ষাৰকীয় ক’পাৰ কাৰ্বনেটৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি এটা দ্ৰৱণীয় লৱণ গঠন কৰে, যিটো পানীৰে ধুলে আঁতৰি যায়। এইদৰে পাত্ৰটো পৰিষ্কাৰ হৈ পৰে।
২৮। (a) (C₄H₁₀) বিউটেনৰ সমযোগীবোৰৰ গঠন সংকেত আঁকা। (1)
(b) প্ৰতিস্থাপন বিক্ৰিয়া কাক বোলে? উদাহৰণেৰে সৈতে ব্যাখ্যা কৰা। (2)
(c) পৰীক্ষাৰ সহায়ত এলক’হল আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ মাজৰ প্ৰভেদ কিদৰে দেখুৱাব পাৰি? (2)
উত্তৰ:
(a) বিউটেনৰ (C₄H₁₀) সমযোগী (Isomers):
1. n-বিউটেন (n-butane): CH₃-CH₂-CH₂-CH₃ (সৰল শৃংখল)
2. আইছ’-বিউটেন (Isobutane) বা 2-মিথাইলপ্ৰ’পেন: CH₃-CH(CH₃)-CH₃ (শাখাযুক্ত শৃংখল)
(b) প্ৰতিস্থাপন বিক্ৰিয়া (Substitution Reaction): যি বিক্ৰিয়াত কোনো জৈৱ যৌগৰ অণুৰ পৰা এটা পৰমাণু বা মূলকক আন এটা পৰমাণু বা মূলকে প্ৰতিষ্ঠাপন কৰে, তাক প্ৰতিস্থাপন বিক্ৰিয়া বোলে। সাধাৰণতে সংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বনে এই বিক্ৰিয়া দেখুৱায়।
* উদাহৰণ: সূৰ্যৰ পোহৰৰ উপস্থিতিত মিথেনে (CH₄) ক্ল’ৰিনৰ (Cl₂) লগত বিক্ৰিয়া কৰি মিথাইল ক্ল’ৰাইড (CH₃Cl) উৎপন্ন কৰে।
CH₄ + Cl₂ –(সূৰ্যৰ পোহৰ)–> CH₃Cl + HCl
(c) প্ৰভেদ:
1. লিটমাছ পৰীক্ষা: কাৰ্বক্সিলিক এচিডে নীলা লিটমাছ ৰঙা কৰে, কিন্তু এলক’হলে লিটমাছৰ ৰং সলনি নকৰে।
2. ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট/হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট পৰীক্ষা: কাৰ্বক্সিলিক এচিডে ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট বা ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেটৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি বুৰবুৰণিৰে কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড গেছ উৎপন্ন কৰে। এলক’হলে এই বিক্ৰিয়া নকৰে।
২৯। (a) ‘জৈৱ অনুঘটকবোৰ’ কি? এনে দুটা অনুঘটকৰ নাম লিখা। … (1+1/2+1/2+2+1=5)
উত্তৰ:
- জৈৱ অনুঘটক: জীৱৰ দেহত উৎপন্ন হোৱা যিবোৰ প্ৰ’টিন জাতীয় পদাৰ্থই কোনো জৈৱ-ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ হাৰ বৃদ্ধি কৰে কিন্তু নিজে অপৰিৱৰ্তিত হৈ থাকে, সেইবোৰক জৈৱ অনুঘটক বা উৎসেচক (Enzyme) বোলে।
- দুটা অনুঘটক: পেপচিন (Pepsin), এমাইলেজ (Amylase)।
- শৰীৰত ভূমিকা: উৎসেচকবোৰে শৰীৰৰ বিভিন্ন বিপাকীয় ক্ৰিয়া, যেনে- খাদ্যৰ পাচন, শক্তি উৎপাদন আদি সম্ভৱ কৰি তোলে।
- হাইড্ৰ‘ক্ল’ৰিক এচিডৰ কাৰ্য: পাকস্থলীত নিঃসৰিত হোৱা হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডে এটা আম্লিক মাধ্যমৰ সৃষ্টি কৰে যিয়ে পেপচিন উৎসেচকক ক্ৰিয়া কৰিবলৈ সহায় কৰে। ই খাদ্যৰ লগত অহা বীজাণুও ধ্বংস কৰে।
৩০। 18 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল দাপোন এখনৰ সম্মুখত 27 cm দূৰত্বত 70 mm আকাৰৰ বস্তু এটা ৰখা হৈছে। … (5)
উত্তৰ:
দিয়া আছে,
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (f) = -18 cm
লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব (u) = -27 cm
লক্ষ্যবস্তুৰ আকাৰ (h) = 70 mm = 7 cm
দাপোণৰ সূত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি: 1/v + 1/u = 1/f
1/v = 1/f – 1/u = 1/(-18) – 1/(-27) = -1/18 + 1/27
1/v = (-3 + 2) / 54 = -1/54
∴ v = -54 cm
(পৰ্দাখন দাপোণৰ সন্মুখত 54 cm দূৰত্বত ৰাখিব লাগিব।)
বিবৰ্ধন (m) = -v/u = h’/h
m = -(-54) / (-27) = -2
এতিয়া, h’ = m × h = -2 × 7 = -14 cm বা -140 mm
- প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ: 14 cm বা 140 mm।
- প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি: সৎ আৰু ওলোটা (Real and inverted)।
৩১। জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ দুটা উদাহৰণ দিয়া। এজন সাধাৰণ ব্যক্তি হিচাপে … ব্যৱস্থাপনাৰ দায়িত্ব ল’বা? (1+2+2=5)
উত্তৰ:
- জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ উদাহৰণ: কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়াম।
- ব্যৱস্থাপনাৰ দায়িত্ব:(a) বন আৰু বন্যপ্ৰাণী:
- মই গছ কটাৰ বিৰোধিতা কৰিম আৰু অধিক গছপুলি ৰোপণ কৰিম।
- মই বন্যপ্ৰাণী হত্যাৰ বিৰোধিতা কৰিম আৰু মানুহক জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য সংৰক্ষণৰ গুৰুত্ব সম্পৰ্কে সজাগ কৰিম।
(b) জলসম্পদ: - মই পানীৰ অপচয় ৰোধ কৰিম, যেনে- দাঁত ঘঁহা বা গা ধোৱাৰ সময়ত টেপ বন্ধ ৰখা।
- মই বৰষুণৰ পানী সংগ্ৰহ কৰি ঘৰুৱা কামত (যেনে- ফুলনিত পানী দিয়া, গাড়ী ধোৱা) ব্যৱহাৰ কৰিম।
