ভাৰতীয় সভ্যতাৰ আৰম্ভণি – Class 6 Social Science Chapter 8 Question Answer

ষষ্ঠ শ্ৰেণীৰ সমাজ বিজ্ঞান “সমাজ বিচিত্ৰা” পাঠ্যপুথিৰ অষ্টম অধ্যায় “ভাৰতীয় সভ্যতাৰ আৰম্ভণি” পাঠটিৰ সম্পূৰ্ণ পাঠভিত্তিক প্ৰশ্ন-উত্তৰ, সাৰাংশ আৰু অন্যান্য কাৰ্যকলাপসমূহ তলত আগবঢ়োৱা হ’ল।

ভাৰতীয় সভ্যতাৰ আৰম্ভণি

পাঠটোৰ সাৰাংশ

এই পাঠটোত সভ্যতাৰ অৰ্থ আৰু প্ৰাচীন কালত গঢ়ি উঠা বিশ্বৰ প্ৰধান সভ্যতাসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে, বিশেষকৈ ভাৰতৰ হৰপ্পা সভ্যতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে।

সভ্যতা (Civilization) মানে কি?
যেতিয়া মানুহে গাঁও পাতি থাকিবলৈ ল’লে, কৃষিৰ উন্নতিৰ ফলত প্ৰয়োজনতকৈ অধিক শস্য (ওপৰঞ্চি উৎপাদন) হ’বলৈ ধৰিলে। ইয়াৰ ফলত বজাৰ আৰু নগৰৰ সৃষ্টি হ’ল। এনে উন্নত পৰিৱেশত যেতিয়া এখন সমাজে জ্ঞান-বুদ্ধি, কলা-কৌশল, জীৱন-প্ৰণালী আদিৰ ক্ষেত্ৰত এক বিশেষ স্তৰত উপনীত হয়, তেতিয়া তাক সভ্যতা বুলি কোৱা হয়। প্ৰাচীন সভ্যতাবোৰ সাধাৰণতে নদীৰ পাৰত গঢ়ি উঠিছিল, কাৰণ নদীয়ে খেতি-বাতি আৰু যাতায়াতৰ সুবিধা দিছিল।

প্ৰধান নৈ-পৰীয়া সভ্যতাসমূহ:

1. মেছ’পটেমিয়া সভ্যতা: টাইগ্ৰীছ আৰু ইউফ্ৰেটিছ নদীৰ পাৰত।
2. মিছৰীয় সভ্যতা: নীল নদীৰ পাৰত।
3. হৰপ্পা সভ্যতা: সিন্ধু নদীৰ পাৰত।
4. চীনা সভ্যতা: হোৱাংহো আৰু ইয়াংচি নদীৰ পাৰত।

হৰপ্পা সভ্যতা (সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা):
আজিৰ পৰা প্ৰায় ৪৭০০ বছৰ পূৰ্বে সিন্ধু নদীৰ পাৰত এই নগৰীয়া সভ্যতাটোৱে বিকাশ লাভ কৰিছিল। ইয়াক সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা বা সিন্ধু-সৰস্বতী সভ্যতা বুলিও কোৱা হয়।

• আৱিষ্কাৰ: ১৯২১ চনত প্ৰথমে হৰপ্পা নামৰ ঠাইত ইয়াৰ অৱশিষ্ট উদ্ধাৰ হোৱাৰ বাবে ইয়াক হৰপ্পা সভ্যতা বোলা হয়। পাছলৈ মহেঞ্জোদাৰো, লোথাল, ধোলভিৰা আদি বহুতো স্থানত ইয়াৰ অৱশিষ্ট পোৱা গৈছে।
• নগৰ-পৰিকল্পনা: হৰপ্পা সভ্যতাৰ নগৰ-পৰিকল্পনা আছিল অতি উন্নত। নগৰবোৰক দুটা ভাগত ভগোৱা হৈছিল— দুৰ্গ (ওখ অংশ, য’ত ৰাজহুৱা গৃহ আছিল) আৰু নামনি চহৰ (য’ত সাধাৰণ লোকে বাস কৰিছিল)।
• ঘৰ-দুৱাৰ আৰু ৰাস্তা-ঘাট: ঘৰবোৰ পোৰা ইটাৰে সজা হৈছিল আৰু প্ৰায়বোৰ দুমহলীয়া আছিল। ৰাস্তাবোৰ পৰস্পৰ সমান্তৰাল আছিল আৰু ইটোৱে-সিটোক সমকোণত কাটিছিল।
• জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা: পানী ওলাই যোৱাৰ বাবে ঢাকনি থকা নলাৰ সু-ব্যৱস্থা আছিল, যিয়ে তেওঁলোকৰ পৰিষ্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতাৰ প্ৰতি থকা সচেতনতাৰ প্ৰমাণ দিয়ে।
• জীৱিকা: কৃষি, পশুপালন আৰু হস্তশিল্প আছিল প্ৰধান জীৱিকা। তেওঁলোকে ঘেঁহু, বাৰ্লি, কপাহ আদিৰ খেতি কৰিছিল আৰু হাতী, ম’হ, গৰু আদি পোহিছিল। মাটিৰ পাত্ৰ, আ-অলংকাৰ আদি নিৰ্মাণতো তেওঁলোক পাকৈত আছিল।
• বাণিজ্য: তেওঁলোকে মেছ’পটেমিয়া আদি সভ্যতাৰ লগতো বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক ৰক্ষা কৰিছিল। লোথালৰ দৰে বন্দৰ-নগৰ ইয়াৰ প্ৰমাণ।
• ধৰ্মীয় বিশ্বাস আৰু লিপি: তেওঁলোকৰ ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ বিষয়ে সঠিক তথ্য পোৱা নাযায়, কিন্তু পোৱা মূৰ্তি আৰু ছীল-মোহৰৰ পৰা তেওঁলোকে মাতৃ-দেৱী আৰু পশুপতি শিৱৰ পূজা কৰা বুলি অনুমান কৰা হয়। তেওঁলোকৰ লিপি আছিল চিত্ৰলিপি (ছবিৰ সহায়ত লিখা), যাৰ পাঠোদ্ধাৰ আজিও সম্ভৱ হোৱা নাই।
• পতন: খ্ৰী.পূ. ১৫০০ মানৰ পৰা সম্ভৱতঃ প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ (বানপানী, ভূমিকম্প), জলবায়ুৰ পৰিৱৰ্তন বা বহিৰাগত শক্তিৰ আক্ৰমণৰ ফলত এই সভ্যতাৰ পতন ঘটে।

সম্পূৰ্ণ পাঠভিত্তিক প্ৰশ্ন আৰু উত্তৰ

অনুশীলনী – ১ (পৃষ্ঠা ৬৫)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) সভ্যতা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: যেতিয়া এখন সমাজে কৃষি, ব্যৱসায়-বাণিজ্য, কলা-কৌশল, জ্ঞান-বিজ্ঞান আৰু জীৱন-প্ৰণালীৰ ক্ষেত্ৰত এক উন্নত স্তৰত উপনীত হয়, তেতিয়া তাক সভ্যতা বুলি কোৱা হয়।

(খ) সভ্যতাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: সভ্যতাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল—

• কেঁচামালৰ সহজলভ্যতা আৰু শিল্পজাত সামগ্ৰীৰ উৎপাদন।
• উন্নত অৰ্থনৈতিক সম্পৰ্ক আৰু বাণিজ্য।
• লিখিত সাহিত্য, শিলালিপি আদিৰ দৰে নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্যৰ উপস্থিতি।
• সমৃদ্ধিশালী কৃষি ব্যৱস্থা।

(গ) নীল নদীৰ পাৰত কোনটো সভ্যতা গঢ়ি উঠিছিল?
উত্তৰ: নীল নদীৰ পাৰত মিছৰীয় সভ্যতা গঢ়ি উঠিছিল।

(ঘ) যিকোনো দুটা প্ৰাচীন সভ্যতাৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: যিকোনো দুটা প্ৰাচীন সভ্যতাৰ নাম হ’ল— হৰপ্পা সভ্যতা আৰু মেছ’পটেমিয়া সভ্যতা।

অনুশীলনী – ২ (পৃষ্ঠা ৬৭)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) সিন্ধু সভ্যতাক আন কি কি নামেৰে জনা যায়?
উত্তৰ: সিন্ধু সভ্যতাক হৰপ্পা সভ্যতা আৰু সিন্ধু-সৰস্বতী সভ্যতা নামেৰে জনা যায়।

(খ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ উল্লেখযোগ্য যিকোনো দুটা স্থানৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ উল্লেখযোগ্য দুটা স্থান হ’ল— হৰপ্পা আৰু মহেঞ্জোদাৰো।

(গ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ নগৰৰ গাঁথনি কেনে আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ নগৰৰ গাঁথনি সু-পৰিকল্পিত আছিল। নগৰবোৰক সাধাৰণতে দুটা ভাগত ভগোৱা হৈছিল— দুৰ্গ (ওখ অংশ) আৰু নামনি চহৰ। দুৰ্গ অংশত ৰাজহুৱা গৃহ, শস্যৰ ভঁৰাল আদি আছিল, আনহাতে নামনি চহৰত সাধাৰণ লোকে বাস কৰিছিল।

২. চমুটোকা লিখাঃ হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ৰ-

(ক) সৰস্বতী নদী: সৰস্বতী নদী হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ৰ এখন গুৰুত্বপূৰ্ণ নদী আছিল। ঋগ্বেদত ইয়াক দেৱী আৰু পৰ্বতৰ পৰা সাগৰলৈ বৈ যোৱা নদী হিচাপে উল্লেখ কৰা হৈছে। সময়ৰ লগে লগে এই নদীখন শুকাই গৈ বৰ্তমান লুপ্ত হৈ পৰে।

(খ) ঘৰ-দুৱাৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ ঘৰবোৰ পোৰা ইটাৰে সজা হৈছিল আৰু বেছিভাগেই দুমহলীয়া আছিল। প্ৰত্যেক ঘৰতে শৌচাগাৰ, চোতাল, ৰান্ধনিঘৰ আৰু একাধিক শোৱা কোঠালীৰ ব্যৱস্থা আছিল।

(গ) ৰাস্তা-ঘাট: ৰাস্তা-ঘাটবোৰ আহল-বহল আৰু পৰস্পৰ সমান্তৰাল আছিল। মূল পথৰ পৰা ওলোৱা সৰু আলিবোৰে এখন জালিকাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। ৰাস্তাৰ ভাঁজবোৰ ধেনুভিৰীয়া আছিল যাতে গাড়ী সহজে চলাচল কৰিব পাৰে।

(ঘ) জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা: হৰপ্পা সভ্যতাৰ জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা অতি উন্নত আছিল। প্ৰতিটো ঘৰৰ পানী ওলাই গৈ আলিবাটৰ কাষৰ নলাত পৰিছিল। এই নলাবোৰ ইটাৰ ঢাকনিৰে ঢাকি ৰখা হৈছিল, যিয়ে তেওঁলোকৰ পৰিষ্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতাৰ মনোভাৱক সূচায়।

অনুশীলনী – ৩ (পৃষ্ঠা ৬৮)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকল কি কি বৃত্তিৰ লগত জড়িত আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকল মূলতঃ কৃষি, পশুপালন আৰু হস্তশিল্পৰ লগত জড়িত আছিল।

(খ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলৰ কোন কোন অঞ্চলৰ লগত বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলৰ মেছ’পটেমিয়া আৰু পাৰস্যৰ দৰে সমসাময়িক সভ্যতাৰ অঞ্চলসমূহৰ লগত বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক আছিল।

(গ) বৰ্হিজগতৰ লগত হৰপ্পাবাসীৰ বাণিজ্যিক সম্পৰ্কৰ কি কি প্ৰমাণ পোৱা যায়?
উত্তৰ: মেছ’পটেমিয়া আৰু পাৰস্যত হৰপ্পা সভ্যতাৰ ছীল-মোহৰ আৰু মাটিৰ পাত্ৰ পোৱা গৈছে। একেদৰে, হৰপ্পাতো মেছ’পটেমিয়াৰ ছীল-মোহৰ উদ্ধাৰ হৈছে, যিয়ে বৰ্হিজগতৰ লগত থকা বাণিজ্যিক সম্পৰ্কৰ প্ৰমাণ দিয়ে।

(ঘ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলে কি কি শস্যৰ খেতি কৰিছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলে ঘেঁহু, বাৰ্লি, সৰিয়হ, শাক-পাচলি, ফল-মূল আৰু কপাহৰ খেতি কৰিছিল।

(ঙ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ছোৱাত কোনবোৰ হস্তশিল্পৰ প্ৰচলন আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ছোৱাত পোৰা মাটিৰ সামগ্ৰী, সোণৰ আ-অলংকাৰ, তামৰ বাচন-বৰ্তন, ব্ৰঞ্জৰ সঁজুলি, বয়-বস্ত্ৰ, ইটা, কাঠৰ সামগ্ৰী আৰু নাও নিৰ্মাণ আদি হস্তশিল্পৰ প্ৰচলন আছিল।

(চ) কিহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি হৰপ্পা সভ্যতাৰ লগত মেছ’পটেমিয়া আৰু ৰোমান সভ্যতাৰ সম্পৰ্ক আছে বুলি ক’ব পাৰি?
উত্তৰ: হৰপ্পা আৰু মেছ’পটেমিয়াৰ মাজত উদ্ধাৰ হোৱা ছীল-মোহৰ আৰু অন্যান্য সামগ্ৰীৰ আদান-প্ৰদানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এই দুয়োটা সভ্যতাৰ মাজত বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক থকা বুলি ক’ব পাৰি। (ৰোমান সভ্যতা হৰপ্পা সভ্যতাৰ বহু পিছৰ হোৱা বাবে ইয়াৰ লগত পোনপটীয়া সম্পৰ্কৰ কথা পাঠটোত উল্লেখ নাই)।

অনুশীলনী – ৪ (পৃষ্ঠা ৬৯)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) ‘ইউনিকৰ্ণ’ কি?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ ছীল-মোহৰত খোদিত পোৱা এশিঙীয়া জন্তুবিধৰ কাল্পনিক প্ৰতিচ্ছবিক ‘ইউনিকৰ্ণ’ বুলি কোৱা হয়।

(খ) ছীল-মোহৰবোৰত কি কি জন্তুৰ প্ৰতিচ্ছবি পোৱা গৈছে?
উত্তৰ: ছীল-মোহৰবোৰত ষাঁড়গৰু, ভেড়া, বাঘ, হাতী আৰু ইউনিকৰ্ণৰ দৰে জন্তুৰ প্ৰতিচ্ছবি পোৱা গৈছে।

(গ) হৰপ্পাকালীন লিপি কি কি সামগ্ৰীত পোৱা গৈছে?
উত্তৰ: হৰপ্পাকালীন লিপি ছীল-মোহৰ, তামৰ ফলি, ব্ৰঞ্জৰ ফলি, শিলৰ টুকুৰা আৰু পোৰা মাটিৰ পাত্ৰৰ টুকুৰা আদিত পোৱা গৈছে।

অনুশীলনী – ৫ (পৃষ্ঠা ৭০)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) হৰপ্পা সভ্যতাৰ বেছিভাগ ঘৰ কেনেকুৱা আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ বেছিভাগ ঘৰ পোৰা ইটাৰে সজা আৰু দুমহলীয়া আছিল।

(খ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ লিপিৰ আখৰবোৰ কেনেকুৱa আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লিপিৰ আখৰবোৰ চিত্ৰলিপি আছিল, অৰ্থাৎ ছবিক আখৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।

(গ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ মোহৰবোৰত কিহৰ চিত্ৰ খোদিত আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ মোহৰবোৰত বিভিন্ন জন্তু, যেনে— ষাঁড়গৰু, ইউনিকৰ্ণ, বাঘ, হাতী আদিৰ চিত্ৰ খোদিত আছিল।

(ঘ) ১৯২১ চনত কাৰ নেতৃত্বত মহেঞ্জোদাৰোত খনন কাৰ্য চলিছিল?
উত্তৰ: ১৯২১ চনত ৰাখালদাস বেনাৰ্জীৰ নেতৃত্বত মহেঞ্জোদাৰোত খনন কাৰ্য চলিছিল।