AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ সপ্তম খণ্ড (Block VII) “নীতিবিদ্যা (Ethics)”-ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
খণ্ড ৭: নীতিবিদ্যা (Ethics)
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
নীতিবিদ্যা (Ethics) বা নীতিশাস্ত্ৰ হৈছে দৰ্শনৰ এক শাখা যি মানুহৰ আচৰণৰ নৈতিক মূল্য (ভাল-বেয়া, উচিত-অনুচিত) সম্পৰ্কে আলোচনা কৰে। ই এক আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান (Normative Science), কাৰণ ই কোনো এক “পৰম শ্ৰেয়” বা “পৰম কল্যাণ” (Summum Bonum) নামৰ আদৰ্শৰ মাপকাঠীৰে মানুহৰ আচৰণৰ মূল্যায়ন কৰে।
১. নীতিবিদ্যাৰ পৰিসৰ (Scope of Ethics):
নীতিবিদ্যাৰ পৰিসৰ অতি ব্যাপক। ইয়াৰ অন্তৰ্গত মূল বিষয়বোৰ হ’ল:
- ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া (Voluntary Action): যিবোৰ ক্ৰিয়া মানুহে ইচ্ছা কৰি, চিন্তা-চৰ্চা কৰি কোনো উদ্দেশ্য সাধনৰ বাবে কৰে, সেইবোৰেই নৈতিক বিচাৰৰ বিষয়বস্তু।
- নৈতিক প্ৰত্যয়: ভাল-বেয়া, উচিত-অনুচিত, ন্যায়-অন্যায় আদি ধাৰণাসমূহৰ অৰ্থ আৰু স্বৰূপ বিশ্লেষণ।
- পৰম শ্ৰেয় (Highest Good): মানৱ জীৱনৰ চৰম লক্ষ্য কি? এই সম্পৰ্কে বিভিন্ন মতবাদ (যেনে: সুখবাদ, বুদ্ধিবাদ, পূৰ্ণতাবাদ) আছে।
- নৈতিক বাধ্যতাবোধ (Moral Obligation): কিয় আমি নৈতিক নিয়ম মানি চলিব লাগে?
- অধিকাৰ আৰু কৰ্তব্য: সমাজত ব্যক্তিৰ অধিকাৰ আৰু কৰ্তব্যৰ স্বৰূপ।
- শাস্তি আৰু পুৰস্কাৰ: কৰ্মফল অনুসৰি শাস্তি আৰু পুৰস্কাৰৰ নৈতিক ভিত্তি।
২. নৈতিক আৰু অনৈতিক ক্ৰিয়া (Moral and Non-Moral Action):
- নৈতিক ক্ৰিয়া: যিবোৰ ক্ৰিয়াৰ নৈতিক মূল্যায়ন কৰিব পাৰি (অৰ্থাৎ ভাল বা বেয়া বুলি ক’ব পাৰি), সেইবোৰক নৈতিক ক্ৰিয়া বোলে। কেৱল ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া আৰু অভ্যাসজনিত ক্ৰিয়াহে নৈতিক ক্ৰিয়া।
- অনৈতিক ক্ৰিয়া: যিবোৰ ক্ৰিয়াৰ নৈতিক মূল্যায়ন কৰিব নোৱাৰি, সেইবোৰক অনৈতিক ক্ৰিয়া বোলে। যেনে: শিশুৰ ক্ৰিয়া, উন্মাদৰ ক্ৰিয়া, ইতৰ প্ৰাণীৰ ক্ৰিয়া, প্ৰত্যাৱৰ্তী ক্ৰিয়া (Reflex action), আৰু প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ আদি।
৩. ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াৰ বিশ্লেষণ (Analysis of Voluntary Action):
ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াৰ তিনিটা স্তৰ থাকে:
- (ক) মানসিক স্তৰ (Mental Stage): ইয়াতেই নৈতিক বিচাৰৰ মূল বিষয়বস্তু নিহিত থাকে। ইয়াৰ অন্তৰ্গত উপাদানবোৰ হ’ল— অভাৱবোধ, লক্ষ্য আৰু উদ্দেশ্য, কামনা, কামনাৰ সংঘাত, বিবেচনা আৰু নিৰ্বাচন, সিদ্ধান্ত আৰু শেষত অভিপ্ৰায় (Intention)।
- (খ) দৈহিক স্তৰ (Bodily Stage): মানসিক সংকল্পক শাৰীৰিক অংগ-প্ৰত্যংগৰ সঞ্চালনৰ দ্বাৰা কাৰ্যত পৰিণত কৰা হয়।
- (গ) বাহ্য স্তৰ বা পৰিসমাপ্তি (Final Stage): ক্ৰিয়াটোৰ ফলত হোৱা পৰিণাম বা ফলাফল।
৪. নৈতিক বিচাৰৰ বিষয়বস্তু (Object of Moral Judgement):
নৈতিক বিচাৰৰ প্ৰকৃত বিষয়বস্তু কি— উদ্দেশ্য (Motive) নে পৰিণাম (Consequence)?
- সুখবাদ (Hedonism): সুখবাদীসকলৰ মতে, ক্ৰিয়াৰ পৰিণাম বা ফলহে নৈতিক বিচাৰৰ বিষয়বস্তু। যি কামৰ ফল সুখদায়ক, সেয়া ভাল।
- বুদ্ধিবাদ (Rationalism): বুদ্ধিবাদীসকলৰ মতে, ক্ৰিয়াৰ উদ্দেশ্য বা অভি-সন্ধিহে নৈতিক বিচাৰৰ বিষয়বস্তু। উদ্দেশ্য সৎ হ’লে কামো সৎ।
- সমন্বয়মূলক মত: কিন্তু ওপৰৰ দুয়োটা মত একপক্ষীয়। কেৱল উদ্দেশ্য বা কেৱল পৰিণামৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নৈতিক বিচাৰ কৰিব নোৱাৰি। যেনে, চুৰি কৰাৰ উদ্দেশ্য (অভাৱ দূৰ কৰা) ভাল হ’লেও কামটো (চুৰি) বেয়া। সেয়েহে, অভিপ্ৰায় (Intention)-কহে নৈতিক বিচাৰৰ প্ৰকৃত বিষয়বস্তু বুলি কোৱা হয়। অভিפ্ּৰায়ৰ ভিতৰত উদ্দেশ্য, সাধন (উপায়) আৰু পৰিণাম— তিনিওটা কথাই সোমাই থাকে। এটা কাম নৈতিকভাৱে ভাল হ’বলৈ হ’লে তাৰ সাধ্য (End) আৰু সাধন (Means) উভয়ই ভাল হ’ব লাগিব।
৫. পুৰুষাৰ্থ (Purusartha):
ভাৰতীয় নীতিশাস্ত্ৰত মানৱ জীৱনৰ চৰম লক্ষ্যক পুৰুষাৰ্থ বোলে। পুৰুষাৰ্থ চাৰিটা:
- ধৰ্ম (Dharma): নৈতিক কৰ্তব্য, সদাচাৰ আৰু সামাজিক শৃংখলা। ই বাকী তিনিটা পুৰুষাৰ্থক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- অৰ্থ (Artha): জীৱন ধাৰণৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় ভৌতিক সম্পত্তি বা ধন। ই ধৰ্মৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হ’ব লাগে।
- কাম (Kama): ইন্দ্ৰিয়জাত কামনা বা বাসনাৰ পৰিতৃপ্তি। ইয়ো ধৰ্মৰ অধীন।
- মোক্ষ (Moksha): জন্ম-মৃত্যুৰ চক্ৰৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰি পৰম শান্তি বা আত্ম-উপলব্ধি লাভ কৰা। ইয়েই হ’ল জীৱনৰ পৰম পুৰুষাৰ্থ।
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)
১। উত্তৰ দিয়া:
- (ক) নীতিবিদ্যা কাক কয়?
যি আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞানে মানুহৰ ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া আৰু আচৰণৰ ভাল-বেয়া, উচিত-অনুচিত আদি নৈতিক মূল্য বিচাৰ কৰে, তাকে নীতিবিদ্যা বোলে। - (খ) ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া কাক বোলে?
যি ক্ৰিয়া কৰ্তাই সজাগ হৈ, বুদ্ধি-বৃত্তি প্ৰয়োগ কৰি, কোনো উদ্দেশ্য সাধনৰ বাবে ইচ্ছাকৃতভাৱে কৰে, তাকে ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া বোলে। - (গ) অভ্যাসজনিত ক্ৰিয়া কাক বোলে?
ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াৰ পুনৰাবৃত্তিৰ ফলত যি ক্ৰিয়া স্বতঃস্ফূৰ্তভাৱে হ’বলৈ লয়, তাকে অভ্যাসজনিত ক্ৰিয়া বোলে। - (ঘ) ঐচ্ছিক কৰ্মৰ তিনিটা স্তৰ কি কি?
(১) মানসিক স্তৰ, (২) দৈহিক বা শাৰীৰিক স্তৰ, আৰু (৩) বাহ্য বা পৰিসমাপ্তি স্তৰ। - (ঙ) বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞান কাক বোলে?
যি বিজ্ঞানে কোনো বস্তুৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ, উৎপত্তি আৰু বিকাশৰ বৰ্ণনা দিয়ে, কিন্তু তাৰ মূল্য বিচাৰ নকৰে, তাকে বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞান বোলে। যেনে: পদাৰ্থবিজ্ঞান। - (চ) নীতিবিদ্যাৰ আদৰ্শ কি?
নীতিবিদ্যাৰ আদৰ্শ হ’ল পৰম শ্ৰেয় বা পৰম কল্যাণ (Summum Bonum)।
২। পাৰ্থক্য দেখুওৱা:
- (ক) বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞান আৰু আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান:
- বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞানে বস্তু যেনেকুৱা, তাৰ বৰ্ণনা দিয়ে (Is-science)। আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞানে বস্তু কেনেকুৱা হোৱা উচিত, তাৰহে আলোচনা কৰে (Ought-science)।
- বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞান বৰ্ণনামূলক, আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান মূল্যায়নমূলক।
- (খ) নৈতিক আৰু অনৈতিক কাম:
- যি কামৰ নৈতিক মূল্য বিচাৰ কৰিব পাৰি, সেয়া নৈতিক কাম। যি কামৰ নৈতিক মূল্য বিচাৰ কৰিব নোৱাৰি, সেয়া অনৈতিক কাম।
- ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া নৈতিক, কিন্তু অনৈচ্ছিক ক্ৰিয়া অনৈতিক।
- (গ) উদ্দেশ্য আৰু অভিপ্ৰায়:
- উদ্দেশ্য (Motive) হ’ল অভাৱ পূৰণ কৰিব পৰা লক্ষ্যবস্তুটোৰ ধাৰণা। ই অভিפ্ּৰায়ৰ এটা অংশহে।
- অভিপ্ৰায় (Intention) হ’ল এক ব্যাপক ধাৰণা, যাৰ ভিতৰত উদ্দেশ্য, সাধন (উপায়) আৰু পৰিণাম— তিনিওটা সোমাই থাকে।
৩। সংজ্ঞা দিয়া:
- (ক) নীতিবিদ্যা: (ওপৰৰ ১(ক) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (খ) বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞান: (ওপৰৰ ১(ঙ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (গ) আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান: যি বিজ্ঞানে কোনো এক আদৰ্শৰ মাপকাঠীৰে কোনো বিষয়ৰ মূল্য নিৰূপণ কৰে, তাকে আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান বোলে।
- (ঘ) নৈতিক কৰ্ম: (ওপৰৰ ২(খ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (ঙ) ব্যৱহাৰিক বিজ্ঞান: যি বিজ্ঞানে কোনো এক নিৰ্দিষ্ট লক্ষ্যত উপনীত হোৱাৰ উপায় বা কৌশল সম্পৰ্কে জ্ঞান দিয়ে, তাকে ব্যৱহাৰিক বিজ্ঞান বোলে। যেনে: চিকিৎসা বিজ্ঞান।
- (চ) অনৈতিক কৰ্ম: (ওপৰৰ ২(খ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
৫। নীতিশাস্ত্ৰ বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ স্বৰূপ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ১(ক) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
স্বৰূপ: নীতিশাস্ত্ৰৰ স্বৰূপ হ’ল যে ই এক আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান। ই বস্তুনিষ্ঠ বিজ্ঞানৰ দৰে কেৱল মানুহৰ আচৰণৰ বৰ্ণনা দিয়াই নহয়, বৰঞ্চ “পৰম শ্ৰেয়” নামৰ এক আদৰ্শৰ ভিত্তিত সেই আচৰণ কেনেকুৱা হোৱা উচিত, তাৰহে আলোচনা কৰে। ই ব্যৱহাৰিক বিজ্ঞানো নহয়, কাৰণ ই সেই আদৰ্শ লাভ কৰাৰ কোনো নিৰ্দিষ্ট উপায় বা কৌশল নিদিয়ে।
৬। নীতিবিজ্ঞান কাক কয়? ইয়াৰ পৰিধি আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ১(ক) আৰু পৰিধিৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।)
৯। নৈতিক বিচাৰ কাক বোলে? নৈতিক বিচাৰৰ বিষয়বস্তু কি?
উত্তৰ: কোনো ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াৰ ভাল-বেয়া, উচিত-অনুচিত আদি নৈতিক গুণ সম্পৰ্কে কৰা মূল্যায়নকে নৈতিক বিচাৰ বোলে।
নৈতিক বিচাৰৰ প্ৰকৃত বিষয়বস্তু হ’ল অভিপ্ৰায় (Intention)। কাৰণ কোনো এটা কামৰ নৈতিক মূল্যায়ন কেৱল তাৰ উদ্দেশ্য বা কেৱল তাৰ পৰিণামৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰিব নোৱাৰি। অভিפ্ּৰায়ৰ ভিতৰত কামটোৰ উদ্দেশ্য, সেই উদ্দেশ্য পূৰণৰ বাবে লোৱা উপায় বা সাধন, আৰু তাৰ সম্ভাৱ্য পৰিণাম— এই সকলোবোৰ দিশেই অন্তৰ্ভুক্ত হৈ থাকে।
১২। কামৰ উদ্দেশ্যৰদ্বাৰা সাধনৰ সমৰ্থন কৰিব পাৰি নে? যুক্তিৰে আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: নোৱাৰি। “সাধ্যই সাধনক উচিত বুলি প্ৰতিপন্ন কৰে” (The end justifies the means) – এই মতবাদ নৈতিকভাৱে গ্ৰহণযোগ্য নহয়। কোনো এটা কাম নৈতিকভাৱে শুদ্ধ হ’বলৈ হ’লে তাৰ সাধ্য (লক্ষ্য) আৰু সাধন (উপায়) উভয়ই শুদ্ধ হ’ব লাগিব। এটা ভাল উদ্দেশ্য (যেনে: দুখীয়াক সহায় কৰা) পূৰণ কৰিবলৈ এটা বেয়া উপায় (যেনে: চুৰি কৰা) অৱলম্বন কৰিলে সমগ্ৰ কামটোৱেই অনৈতিক হৈ পৰে। মহাত্মা গান্ধীয়েও কৈছিল যে সাধনৰ পৱিত্ৰতা সাধ্যৰ পৱিত্ৰতাৰ সমানেই গুৰুত্বপূৰ্ণ।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: নীতিবিদ্যা কাক বোলে? ইয়াৰ পৰিসৰ আলোচনা কৰা। (AHSEC 2015, 2017, 2019, 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৬ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া কাক বোলে? ইয়াৰ বিভিন্ন স্তৰসমূহ ব্যাখ্যা কৰা। (AHSEC 2016, 2018, 2023)
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ১(খ) আৰু স্তৰসমূহৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৩ নম্বৰ অংশ চাওক।) - প্ৰশ্ন: পুৰুষাৰ্থ কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি? ধৰ্ম আৰু মোক্ষৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (AHSEC 2020, 2024)
উত্তৰ: পুৰুষাৰ্থ চাৰি প্ৰকাৰৰ— ধৰ্ম, অৰ্থ, কাম আৰু মোক্ষ। (ধৰ্ম আৰু মোক্ষৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৫ নম্বৰ অংশ চাওক।)
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: নীতিবিদ্যাৰ ইংৰাজী প্ৰতিশব্দ কি? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: Ethics। - প্ৰশ্ন: ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াৰ এটা স্তৰৰ নাম লিখা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: মানসিক স্তৰ। - প্ৰশ্ন: পুৰুষাৰ্থ কি? (AHSEC 2018, 2022)
উত্তৰ: ভাৰতীয় দৰ্শনত মানৱ জীৱনৰ চৰম লক্ষ্যসমূহক পুৰুষাৰ্থ বোলা হয়। - প্ৰশ্ন: নৈতিক বিচাৰৰ বিষয়বস্তু কি? (AHSEC 2019, 2024)
উত্তৰ: অভিপ্ৰায় (Intention)। - প্ৰশ্ন: মোক্ষ লাভৰ যিকোনো এটা পথ উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2020)
উত্তৰ: কৰ্মযোগ। - প্ৰশ্ন: নীতিবিদ্যা আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান হয়নে? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: হয়, নীতিবিদ্যা এক আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান।
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: নীতিবিদ্যাক কিয় আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান বোলা হয়?
উত্তৰ: কাৰণ নীতিবিদ্যাই মানুহৰ আচৰণ যেনেকুৱা, তাৰ কেৱল বৰ্ণনা দিয়েই ক্ষান্ত নাথাকি, “পৰম শ্ৰেয়” নামৰ এক আদৰ্শৰ ভিত্তিত আচৰণ কেনেকুৱা হোৱা উচিত, তাৰহে নিৰ্দেশ দিয়ে। ই মূল্য নিৰ্ধাৰণ কৰে, কেৱল তথ্য দাঙি নধৰে। - প্ৰশ্ন: “কামনাৰ সংঘাত” বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: যেতিয়া এজন ব্যক্তিৰ মনত একে সময়তে একাধিক পৰস্পৰ-বিৰোধী কামনাৰ উদয় হয় আৰু কোনটো পূৰণ কৰিব তাক লৈ এক মানসিক দ্বন্দ্বৰ সৃষ্টি হয়, তাকে কামনাৰ সংঘাত বোলে। যেনে, এজন ছাত্ৰই একে সময়তে চিনেমা চাবলৈও ইচ্ছা কৰিব পাৰে আৰু পৰীক্ষাৰ বাবে পঢ়িবলৈও ইচ্ছা কৰিব পাৰে। - প্ৰশ্ন: ভাৰতীয় দৰ্শনত ত্ৰিবৰ্গ কি?
উত্তৰ: চাৰি পুৰুষাৰ্থৰ ভিতৰত ধৰ্ম, অৰ্থ আৰু কাম— এই তিনিটাক একেলগে ত্ৰিবৰ্গ বোলা হয়। এইবোৰ জীৱনৰ জাগতিক লক্ষ্য পূৰণৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়, কিন্তু মোক্ষই হ’ল পৰম লক্ষ্য। - প্ৰশ্ন: নৈতিক ক্ৰিয়া আৰু অনৈতিক ক্ৰিয়াৰ মাজত পাৰ্থক্যৰ মূল ভিত্তি কি?
উত্তৰ: পাৰ্থক্যৰ মূল ভিত্তি হ’ল ইচ্ছাৰ স্বাধীনতা (Freedom of Will)। যি কাম কৰোঁতাজনে নিজৰ ইচ্ছাৰে, ভাল-বেয়া বিচাৰ কৰি কৰে, সেয়াই নৈতিক বিচাৰৰ যোগ্য (নৈতিক ক্ৰিয়া)। য’ত ইচ্ছাৰ স্বাধীনতা নাথাকে (যেনে: বাধ্যত পৰি কৰা কাম বা শিশুৰ কাম), সেয়া অনৈতিক ক্ৰিয়া।
