AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ চতুৰ্থ খণ্ড (Block IV) “মিলৰ পৰীক্ষণমূলক অনুসন্ধান পদ্ধতি (Mill’s Methods of Experimental Enquiry)”-ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণী: তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন
মিলৰ পৰীক্ষণমূলক অনুসন্ধান পদ্ধতি
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
বৈজ্ঞানিক আগমনৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে ঘটনাসমূহৰ মাজত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ আৱিষ্কাৰ আৰু প্ৰমাণ কৰা। তৰ্কবিজ্ঞানী জন ষ্টুৱাৰ্ট মিলে (John Stuart Mill) এই উদ্দেশ্য সাধনৰ বাবে পাঁচটা পৰীক্ষণমূলক পদ্ধতিৰ অৱতাৰণা কৰিছে। এই পদ্ধতিসমূহক অপসৰণৰ পদ্ধতি (Methods of Elimination) বুলিও কোৱা হয়, কাৰণ এইবোৰৰ সহায়ত অপ্ৰাসংগিক পৰিস্থিতিবোৰক আঁতৰাই (eliminate) প্ৰকৃত কাৰণটো নিৰ্ণয় কৰা হয়।
অপসৰণৰ মূল সূত্ৰাৱলী (Canons of Elimination):
মিলৰ পদ্ধতিসমূহ কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত কেইটামান মূল সূত্ৰৰ ওপৰত আধাৰিত:
- যি পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাক বাদ দিলেও কাৰ্যটো ঘটে, সি কাৰণ হ’ব নোৱাৰে।
- যি পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাক বাদ দিলে কাৰ্যটো নঘটে, সি কাৰণ বা কাৰণৰ অংশ হ’বই লাগিব।
- যেতিয়া এটা ঘটনাৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে আন এটা ঘটনাৰো একেধৰণে পৰিৱৰ্তন হয়, তেতিয়া দুয়োটাৰ মাজত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ থাকে।
মিলৰ পাঁচটা পদ্ধতি:
১. অন্বয়ী পদ্ধতি (The Method of Agreement):
- সূত্ৰ: যদি কোনো এটা ঘটনা ঘটা দুটা বা ততোধিক দৃষ্টান্তত কেৱল এটাই মাত্ৰ উমৈহতীয়া পৰিস্থিতি থাকে, তেন্তে সেই উমৈহতীয়া পৰিস্থিতিয়েই হ’ব ঘটনাটোৰ কাৰণ বা কাৰ্য।
- ব্যাখ্যা: এই পদ্ধতিত বিভিন্ন দৃষ্টান্তৰ মাজত থকা “মিল” বা “সাদৃশ্য” (agreement) বিচাৰি উলিওৱা হয়। ই মূলতঃ নিৰীক্ষণৰ পদ্ধতি।
- উদাহৰণ: কেইবাজনো মেলেৰিয়া ৰোগীৰ খাদ্যাভ্যাস, বাসস্থান আদি বেলেগ হ’লেও এটাই মাত্ৰ মিল আছে যে তেওঁলোক সকলোকে এনোফিলিছ মহে কামুৰিছে। গতিকে, মহৰ কামোৰেই মেলেৰিয়াৰ কাৰণ।
- অসুবিধা: ই নানাকাৰণবাদ দোষৰ পৰা মুক্ত নহয় আৰু ইয়াৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক।
২. ব্যতিৰেকী পদ্ধতি (The Method of Difference):
- সূত্ৰ: যদি কোনো এটা ঘটনা ঘটা আৰু নঘটা দুটা দৃষ্টান্তৰ মাজত এটাই মাত্ৰ পৰিস্থিতিৰ “পাৰ্থক্য” (difference) থাকে, তেন্তে সেই পাৰ্থক্যটোৱেই হ’ব ঘটনাটোৰ কাৰণ বা কাৰণৰ অপৰিহাৰ্য অংশ।
- ব্যাখ্যা: ইয়াত এটা সদৰ্থক (positive) আৰু এটা নঞৰ্থক (negative) দৃষ্টান্তৰ মাজত থকা পাৰ্থক্যটো চোৱা হয়। ই মূলতঃ পৰীক্ষণৰ পদ্ধতি আৰু ইয়াক “প্ৰমাণৰ প্ৰণালী” বুলিও কোৱা হয়।
- উদাহৰণ: বায়ুপূৰ্ণ পাত্ৰত ঘণ্টা বজালে শব্দ শুনা যায় (সদৰ্থক দৃষ্টান্ত), কিন্তু পাত্ৰটোৰ পৰা বায়ু উলিয়াই দিয়াৰ পিছত ঘণ্টা বজালে শব্দ শুনা নাযায় (নঞৰ্থক দৃষ্টান্ত)। ইয়াত একমাত্ৰ পাৰ্থক্য হ’ল বায়ুৰ উপস্থিতি। গতিকে, বায়ুৱেই শব্দ শুনাৰ কাৰণ।
- সুবিধা: ইয়াৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত।
৩. মিশ্ৰ অন্বয়ী-ব্যতিৰেকী পদ্ধতি (The Joint Method of Agreement and Difference):
- সূত্ৰ: যদি দুটা বা ততোধিক দৃষ্টান্তত ঘটনাটো ঘটাৰ সময়ত এটাই মাত্ৰ উমৈহতীয়া পৰিস্থিতি থাকে, আৰু দুটা বা ততোধিক দৃষ্টান্তত ঘটনাটো নঘটাৰ সময়ত সেই উমৈহতীয়া পৰিস্থিতিটোৰ অনুপস্থিতিৰ বাহিৰে আন কোনো মিল নাথাকে, তেন্তে সেই পৰিস্থিতিয়েই হ’ব ঘটনাটোৰ কাৰণ।
- ব্যাখ্যা: ই অন্বয়ী আৰু ব্যতিৰেকী পদ্ধতিৰ একত্ৰীকৰণ। যেতিয়া ব্যতিৰেকী পদ্ধতি পোনপটীয়াকৈ প্ৰয়োগ কৰিব নোৱাৰি, তেতিয়া এই পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইয়াত দুটা দৃষ্টান্তৰ গোট লোৱা হয়— এটা সদৰ্থক গোট আৰু এটা নঞৰ্থক গোট।
৪. সহ-পৰিৱৰ্তন পদ্ধতি (The Method of Concomitant Variation):
- সূত্ৰ: যেতিয়া এটা ঘটনাৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে আন এটা ঘটনাৰো একেধৰণে পৰিৱৰ্তন হয়, তেতিয়া দুয়োটাৰ মাজত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ থাকে।
- ব্যাখ্যা: যিবোৰ কাৰণক সম্পূৰ্ণৰূপে আঁতৰাব নোৱাৰি (যেনে: উত্তাপ, মাধ্যাকৰ্ষণ), সেইবোৰৰ ক্ষেত্ৰত এই পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইয়াত কাৰণৰ পৰিমাণৰ সাল-সলনি ঘটাই কাৰ্যৰ পৰিমাণৰ সাল-সলনি লক্ষ্য কৰা হয়।
- উদাহৰণ: উত্তাপ বঢ়ালে থাৰ্মোমিটাৰৰ পাৰা ওপৰলৈ উঠে আৰু উত্তাপ কমালে তললৈ নামে। গতিকে, উত্তাপেই পাৰাৰ উঠা-নমাৰ কাৰণ।
৫. পৰিশেষ পদ্ধতি (The Method of Residues):
- সূত্ৰ: যদি কোনো ঘটনাৰ কোনো এটা অংশক পূৰ্বৰ আগমনৰ পৰা জনা কোনো বিশেষ পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাৰ কাৰ্য বুলি জনা যায়, তেন্তে ঘটনাটোৰ বাকী থকা অংশটো (পৰিশেষ) বাকী থকা পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাৰ কাৰ্য হ’ব।
- ব্যাখ্যা: ই এক নিগমনাত্মক পদ্ধতি। ইয়াত এটা জটিল কাৰ্যৰ যিখিনি অংশৰ কাৰণ আমি আগৰ পৰাই জানো, সেইখিনি বাদ দি বাকী থকা অংশটোৰ কাৰণ নিৰ্ণয় কৰা হয়।
- উদাহৰণ: মালভৰ্তি ট্ৰাক এখনৰ ওজন যদি ৫ টন হয় আৰু খালী ট্ৰাকখনৰ ওজন ২ টন বুলি জনা যায়, তেন্তে পৰিশেষ পদ্ধতিৰে মালখিনিৰ ওজন (৫-২)=৩ টন বুলি নিৰ্ণয় কৰিব পাৰি।
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)
১। তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ সংক্ষিপ্ত উত্তৰ দিয়া:
- (ক) মিলে কেইটা পদ্ধতি স্বীকাৰ কৰিছে? সেইবোৰ কি কি?
মিলে পাঁচটা পদ্ধতি স্বীকাৰ কৰিছে: (১) অন্বয়ী পদ্ধতি, (২) ব্যতিৰেকী পদ্ধতি, (৩) মিশ্ৰ অন্বয়ী-ব্যতিৰেকী পদ্ধতি, (৪) সহ-পৰিৱৰ্তন পদ্ধতি, আৰু (৫) পৰিশেষ পদ্ধতি। - (খ) মিলৰ মতে মুখ্য পৰীক্ষণ দুটা কি কি?
মিলৰ মতে মুখ্য পৰীক্ষণ পদ্ধতি দুটা হ’ল অন্বয়ী পদ্ধতি আৰু ব্যতিৰেকী পদ্ধতি। - (গ) মিলৰ আৰোহী পদ্ধতিৰ (পৰীক্ষণমূলক পদ্ধতিৰ) লক্ষ্য কি?
মিলৰ পৰীক্ষণমূলক পদ্ধতিৰ লক্ষ্য হ’ল প্ৰকৃতিৰ জটিল ঘটনাসমূহৰ মাজৰ পৰা কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ আৱিষ্কাৰ আৰু প্ৰমাণ কৰা। - (ঘ) “অপসৰণ পদ্ধতি” বুলিলে কি বুজা?
যি পদ্ধতিৰ সহায়ত কোনো ঘটনাৰ লগত জড়িত অপ্ৰাসংগিক পৰিস্থিতিবোৰক আঁতৰাই বা বৰ্জন (eliminate) কৰি প্ৰকৃত কাৰণটো নিৰ্ণয় কৰা হয়, তাকে অপসৰণ পদ্ধতি বোলে। - (ঙ) ব্যতিৰেকী পদ্ধতিৰ বাবে কেইটা দৃষ্টান্তৰ প্ৰয়োজন হয়?
ব্যতিৰেকী পদ্ধতিৰ বাবে দুটা দৃষ্টান্তৰ প্ৰয়োজন হয়— এটা সদৰ্থক আৰু এটা নঞৰ্থক। - (চ) কাকতালীয় দোষ কি?
যেতিয়া কোনো ঘটনাৰ যিকোনো এটা পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাক (যিটো প্ৰকৃত কাৰণ নহয়) তাৰ কাৰণ বুলি ভুল কৰা হয়, তেতিয়া কাকতালীয় দোষ (Fallacy of Post hoc ergo propter hoc) ঘটে। - (ছ) অন্বয়ী পদ্ধতিৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত নে?
নহয়, অন্বয়ী পদ্ধতিৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত নহয়, ই সম্ভাৱনামূলক। কাৰণ ই মূলতঃ নিৰীক্ষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু নানাকাৰণবাদ দোষৰ পৰা মুক্ত নহয়। - (জ) মিলৰ ব্যতিৰেকী পদ্ধতি অপসৰণৰ কোন সূত্ৰৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত?
মিলৰ ব্যতিৰেকী পদ্ধতি অপসৰণৰ দ্বিতীয় সূত্ৰৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত, যিটো হ’ল: “কাৰ্যৰ কোনো ক্ষতি নকৰাকৈ যদি পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাৰ কোনো অংশ বাদ দিব নোৱাৰি, সেই অংশ কাৰ্যটোৰ কাৰণ বা কাৰণৰ অংগ হ’বই লাগিব।” - (ঝ) একমুখী সহ-পৰিৱৰ্তন কাক বোলে?
যেতিয়া এটা ঘটনাৰ পৰিমাণৰ হ্ৰাস-বৃদ্ধিৰ লগে লগে আন এটা ঘটনাৰ পৰিমাণৰো একে দিশত (অৰ্থাৎ একেলগে হ্ৰাস বা বৃদ্ধি) পৰিৱৰ্তন হয়, তাক একমুখী বা প্ৰত্যক্ষ সহ-পৰিৱৰ্তন বোলে।
২। উদাহৰণ দিয়া:
- (ক) বিপৰীতমুখী সহ-পৰিৱৰ্তন: বজাৰত কোনো বস্তুৰ যোগান বাঢ়িলে তাৰ দাম কমে, আৰু যোগান কমিলে দাম বাঢ়ে।
- (খ) কাকতালীয় দোষ: “আজি পুৱা ক’লা মেকুৰী দেখিছিলোঁ, সেয়েহে দিনটো বেয়া গ’ল।”
- (গ) ব্যতিৰেকী পদ্ধতি: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ২ নম্বৰ অংশৰ উদাহৰণ চাওক।)
- (ঘ) পৰিশেষ পদ্ধতি: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৫ নম্বৰ অংশৰ উদাহৰণ চাওক।)
- (ঙ) প্ৰকৃতিগত দোষ: অন্বয়ী পদ্ধতিৰ ক্ষেত্ৰত নানাকাৰণবাদৰ সম্ভাৱনা থকাটোৱেই ইয়াৰ প্ৰকৃতিগত দোষ।
৩। চমুটোকা লিখা:
- (ক) সহ-পৰিৱৰ্তন প্ৰণালী: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৪ নম্বৰ অংশ চাওক।)
- (খ) একমুখী সহ-পৰিৱৰ্তন: (ওপৰৰ ১(ঝ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (গ) অপসৰণৰ সূত্ৰ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ অপসৰণৰ সূত্ৰাৱলী অংশ চাওক।)
- (ঘ) ব্যৱহাৰিক অপূৰ্ণতা: কোনো এটা পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰোঁতে বাস্তৱ ক্ষেত্ৰত যি অসুবিধাৰ সৃষ্টি হয় (যেনে: প্ৰয়োজনীয় দৃষ্টান্ত বিচাৰি নোপোৱা), তাকে ব্যৱহাৰিক অপূৰ্ণতা বোলে।
- (ঙ) কাকতালীয় দোষ: (ওপৰৰ ১(চ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
৪। উত্তৰ দিয়া:
- (ক) অপসৰণৰ সূত্ৰ কেইটা আৰু কি কি?
অপসৰণৰ মূল সূত্ৰ তিনিটা (চতুৰ্থটো যোচেফে যোগ দিছে)। (সূত্ৰসমূহৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশ চাওক।) - (খ) উদাহৰণসহ অন্বয়ী প্ৰণালী ব্যাখ্যা কৰা।
(ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।) - (ঘ) ব্যতিৰেকী প্ৰণালী কাক বোলে? ইয়াক কিয় আৱিষ্কাৰৰ প্ৰণালী বোলা হয়?
(সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ২ নম্বৰ অংশ চাওক।) ইয়াক আৱিষ্কাৰৰ প্ৰণালী বুলি কোৱা নহয়, ইয়াক প্ৰমাণৰ প্ৰণালী (Method of Proof) বুলিহে কোৱা হয়, কাৰণ ইয়াৰ সিদ্ধান্ত অতি নিশ্চিত হয় আৰু ই অন্বয়ী পদ্ধতিৰ দ্বাৰা পোৱা সম্ভাৱনামূলক সিদ্ধান্তক প্ৰমাণ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ হয়। - (ঝ) “ব্যতিৰেকী প্ৰণালী মূলতঃ পৰীক্ষণমূলক প্ৰণালী”– ব্যাখ্যা কৰা।
ব্যতিৰেকী প্ৰণালীৰ বাবে এটা সদৰ্থক আৰু এটা নঞৰ্থক দৃষ্টান্তৰ প্ৰয়োজন, যিবোৰৰ মাজত কেৱল এটাই মাত্ৰ পাৰ্থক্য থাকিব। প্ৰকৃতিৰ মাজত এনে হুবহু মিল থকা দুটা দৃষ্টান্ত পোৱা প্ৰায় অসম্ভৱ। কেৱল পৰীক্ষাগাৰতহে কৃত্ৰিমভাৱে এনে পৰিস্থিতি সৃষ্টি কৰি এটা উপাদানক আঁতৰাই বা যোগ দি তাৰ প্ৰভাৱ লক্ষ্য কৰিব পাৰি। সেয়েহে, এই পদ্ধতি মূলতঃ পৰীক্ষণমূলক।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: অন্বয়ী পদ্ধতি কাক বোলে? ইয়াৰ সুবিধা আৰু অসুবিধাসমূহ আলোচনা কৰা। (AHSEC 2015, 2017, 2019, 2022)
উত্তৰ: (সংজ্ঞা আৰু ব্যাখ্যাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।)
সুবিধা: (১) ইয়াৰ প্ৰয়োগ ক্ষেত্ৰ ব্যাপক। (২) ই কাৰ্যৰ পৰা কাৰণলৈ আৰু কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈ উভয় দিশতে অনুসন্ধান কৰিব পাৰে। (৩) ই প্ৰকল্প গঠনত সহায় কৰে।
অসুবিধা: (১) ইয়াৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক। (২) ই নানাকাৰণবাদ দোষৰ পৰা মুক্ত নহয়। (৩) ই কাৰ্য-কাৰণক সহ-অৱস্থানৰ পৰা পৃথক কৰিব নোৱাৰে। - প্ৰশ্ন: ব্যতিৰেকী পদ্ধতি কাক বোলে? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা। ইয়াক কিয় প্ৰমাণৰ প্ৰণালী বুলি কোৱা হয়? (AHSEC 2016, 2018, 2020, 2023)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৪(ঘ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: মিলৰ যিকোনো দুটা পৰীক্ষণমূলক পদ্ধতিৰ নাম লিখা। (AHSEC 2015, 2018)
উত্তৰ: (১) অন্বয়ী পদ্ধতি, (২) ব্যতিৰেকী পদ্ধতি। - প্ৰশ্ন: অন্বয়ী পদ্ধতিৰ এটা অসুবিধা উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2016)
উত্তৰ: অন্বয়ী পদ্ধতিৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত নহয়, ই সম্ভাৱনামূলক। - প্ৰশ্ন: ব্যতিৰেকী পদ্ধতিৰ এটা সুবিধা উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2017, 2024)
উত্তৰ: ব্যতিৰেকী পদ্ধতিৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত স্বভাৱৰ। - প্ৰশ্ন: সহ-পৰিৱৰ্তন পদ্ধতিৰ এটা উদাহৰণ দিয়া। (AHSEC 2019)
উত্তৰ: জোৱাৰ-ভাটা চন্দ্ৰৰ অৱস্থানৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে পৰিৱৰ্তিত হয়। - প্ৰশ্ন: পৰিশেষ পদ্ধতি কি? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৫ নম্বৰ অংশৰ সূত্ৰটো চাওক।)
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: মিলৰ কোনটো পদ্ধতিক আটাইতকৈ শক্তিশালী আৰু কোনটোক আটাইতকৈ দুৰ্বল বুলি কোৱা হয়?
উত্তৰ: ব্যতিৰেকী পদ্ধতিক আটাইতকৈ শক্তিশালী পদ্ধতি বুলি কোৱা হয় কাৰণ ইয়াৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত। আনহাতে, অন্বয়ী পদ্ধতিক আটাইতকৈ দুৰ্বল বুলি কোৱা হয় কাৰণ ইয়াৰ সিদ্ধান্ত কেৱল সম্ভাৱনামূলক। - প্ৰশ্ন: স্থায়ী কাৰণৰ ক্ষেত্ৰত কোনটো পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
উত্তৰ: স্থায়ী কাৰণৰ (যেনে: উত্তাপ, মাধ্যাকৰ্ষণ) ক্ষেত্ৰত সহ-পৰিৱৰ্তন পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়, কাৰণ এইবোৰক সম্পূৰ্ণৰূপে অপসৰণ কৰিব নোৱাৰি। - প্ৰশ্ন: মিশ্ৰ পদ্ধতি কিয় অন্বয়ী পদ্ধতিৰ এক উন্নত ৰূপ?
উত্তৰ: অন্বয়ী পদ্ধতিয়ে কেৱল সদৰ্থক দৃষ্টান্ত ব্যৱহাৰ কৰে, যাৰ ফলত নানাকাৰণবাদৰ সম্ভাৱনা থাকে। কিন্তু মিশ্ৰ পদ্ধতিয়ে সদৰ্থক দৃষ্টান্তৰ গোটৰ লগতে এক নঞৰ্থক দৃষ্টান্তৰ গোটো ব্যৱহাৰ কৰে। এই নঞৰ্থক দৃষ্টান্তৰ গোটটোৱে সিদ্ধান্তটোক অধিক শক্তিশালী কৰে আৰু নানাকাৰণবাদৰ সম্ভাৱনা বহু পৰিমাণে কমাই দিয়ে। সেয়েহে ই অন্বয়ী পদ্ধতিৰ এক উন্নত ৰূপ। - প্ৰশ্ন: কোনটো পদ্ধতি মূলতঃ নিগমনাত্মক?
উত্তৰ: পৰিশেষ পদ্ধতি মূলতঃ নিগমনাত্মক, কাৰণ ইয়াত এক সামগ্ৰিক ঘটনাৰ পৰা জ্ঞাত অংশবোৰ বাদ দি (deduce) অজ্ঞাত অংশটোৰ কাৰণ নিৰ্ণয় কৰা হয়।
