AHSEC Class 12 Logic and Philosophy Chapter 5 – প্ৰকল্প

AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ তৃতীয় খণ্ড (Block III) “প্ৰকল্প (Hypothesis)” অধ্যায়টিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।

AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণী: তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন

খণ্ড ৩: প্ৰকল্প (Hypothesis)

অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)

বৈজ্ঞানিক আগমনৰ উদ্দেশ্য হৈছে ঘটনাসমূহৰ মাজত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰি এক যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা। কিন্তু প্ৰকৃতিৰ ঘটনাবোৰ ইমান জটিল যে সেইবোৰৰ মাজৰ পৰা প্ৰকৃত কাৰণটো সহজে উলিয়াব নোৱাৰি। সেয়েহে, কোনো ঘটনাৰ কাৰণ অনুসন্ধান কৰাৰ আগতে আমি এটা আনুমানিক ধাৰণা বা আন্দাজ কৰি লওঁ। এই আনুমানিক ধাৰণাকে প্ৰকল্প বোলা হয়।

১. প্ৰকল্পৰ সংজ্ঞা আৰু স্তৰ:
তৰ্কবিজ্ঞানী জে. এছ. মিলৰ মতে, “প্ৰকল্প হৈছে কোনো ঘটনাৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে গঠন কৰা এক আনুমানিক ধাৰণা, যিটো সঠিক প্ৰমাণ অবিহনে বা অপৰ্যাপ্ত প্ৰমাণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ়ি তোলা হয়।” এই আনুমানিক ধাৰণাটোৰ পৰা নিঃসৃত সিদ্ধান্তবোৰ যদি বাস্তৱ ঘটনাৰ লগত মিলে, তেন্তে প্ৰকল্পটো সত্য বুলি প্ৰমাণিত হয়।

প্ৰকল্প গঠনৰ চাৰিটা স্তৰ আছে:

• (ক) ঘটনাৰ নিৰীক্ষণ (Observation of facts): প্ৰথমে ব্যাখ্যা কৰিবলগীয়া ঘটনাটো ভালদৰে নিৰীক্ষণ কৰা হয়।
• (খ) প্ৰকল্প গঠন (Formation of hypothesis): ঘটনাটোৰ সম্ভাৱ্য কাৰণ সম্পৰ্কে এক আনুমানিক ধাৰণা কৰা হয়।
• (গ) সিদ্ধান্ত নিঃসৰণ (Deduction): প্ৰকল্পটোৰ পৰা নিগমন পদ্ধতিৰে কিছুমান সিদ্ধান্ত লোৱা হয়।
• (ঘ) প্ৰমাণীকৰণ (Verification): সিদ্ধান্তবোৰ বাস্তৱ ঘটনাৰ লগত ৰিজাই চাই প্ৰকল্পটোৰ সত্যতা পৰীক্ষা কৰা হয়। যদি মিলে, তেন্তে প্ৰকল্পটো গৃহীত হয়, নহ’লে বৰ্জিত হয়।

২. প্ৰকল্পৰ প্ৰকাৰ:
প্ৰকল্পক বিভিন্ন ধৰণে ভাগ কৰিব পাৰি:

• কাৰণৰ উপাদান অনুসৰি:
  • কৰ্তা সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প: যেতিয়া ঘটনাৰ কাৰণ বা কৰ্তাজন অজ্ঞাত থাকে।
  • নিয়ম সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প: যেতিয়া ঘটনাটো কি নিয়মৰ অধীনত ঘটিছে সেয়া অজ্ঞাত থাকে।
  • পাৰিপাৰ্শ্বিক সংস্থিতি সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প: যেতিয়া ঘটনাটো কি পৰিৱেশত ঘটিছে সেয়া অজ্ঞাত থাকে।
• আধুনিক বিজ্ঞানৰ মতে:
  • ব্যাখ্যামূলক প্ৰকল্প: কোনো ঘটনাৰ ব্যাখ্যা দিবলৈ গঠন কৰা হয়।
  • বৰ্ণনামূলক প্ৰকল্প: জটিল ঘটনাক শৃংখলাবদ্ধভাৱে বৰ্ণনা কৰিবলৈ গঠন কৰা হয়।
  • সাদৃশ্যমূলক প্ৰকল্প: দুটা ঘটনাৰ মাজৰ সাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠন কৰা হয়।
• কাৰ্যকৰী প্ৰকল্প (Working Hypothesis): যেতিয়া কোনো উপযুক্ত প্ৰকল্প পোৱা নাযায়, তেতিয়া কেৱল অনুসন্ধান চলাই নিবলৈ সাময়িকভাৱে যি অসম্পূৰ্ণ প্ৰকল্প গ্ৰহণ কৰা হয়, তাকে কাৰ্যকৰী প্ৰকল্প বোলে।

৩. বৈধ প্ৰকল্পৰ চৰ্তসমূহ (Conditions of a valid hypothesis):
যিকোনো আনুমানিক ধাৰণাই বৈধ প্ৰকল্প হ’ব নোৱাৰে। এটা প্ৰকল্প বৈধ হ’বলৈ কিছুমান চৰ্ত পূৰণ কৰিব লাগিব:

1. প্ৰাসংগিকতা: প্ৰকল্পটো ব্যাখ্যা কৰিবলগীয়া ঘটনাটোৰ লগত প্ৰাসংগিক হ’ব লাগিব।
2. সত্যাপনীয়তা: প্ৰকল্পটো সত্য বা অসত্য বুলি প্ৰমাণ কৰিব পৰা বিধৰ হ’ব লাগিব।
3. সংগতিপূৰ্ণতা: প্ৰকল্পটো আন প্ৰতিষ্ঠিত বৈজ্ঞানিক নিয়মৰ লগত সংগতিপূৰ্ণ হ’ব লাগিব আৰু ই আত্ম-বিৰোধী হ’ব নালাগিব।
4. ধাৰণাযোগ্যতা: প্ৰকল্পটো স্পষ্ট, সুনিৰ্দিষ্ট আৰু ধাৰণা কৰিব পৰা বিধৰ হ’ব লাগিব; ই কাল্পনিক হ’ব নালাগে।
5. ভৱিষ্যদ্বাণী কৰাৰ ক্ষমতা: এটা ভাল প্ৰকল্পই কেৱল বৰ্তমানৰ ঘটনাটোকে ব্যাখ্যা নকৰে, ই অনুৰূপ ভৱিষ্যত ঘটনা সম্পৰ্কেও ভৱিষ্যদ্বাণী কৰিব পাৰে।
6. বাস্তৱ তথ্যৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত: প্ৰকল্পটো বাস্তৱ ঘটনাৰ পৰ্যবেক্ষণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় ল’ব লাগিব।
7. সৰলতা: দুটা প্ৰকল্পৰ মাজত যিটোৱে কম আনুমানিক ধাৰণাৰে ঘটনাটো ব্যাখ্যা কৰিব পাৰে, সেইটোৱেই অধিক গ্ৰহণযোগ্য।

নিৰ্ণায়ক দৃষ্টান্ত (Crucial Instance): যেতিয়া দুটা প্ৰতিদ্বন্দ্বী প্ৰকল্পৰ মাজৰ পৰা কোনটো গ্ৰহণযোগ্য, তাক নিৰ্ণয় কৰিবলৈ অসুবিধা হয়, তেতিয়া যি বিশেষ দৃষ্টান্তৰ সহায়ত এটা প্ৰকল্পক সত্য বুলি প্ৰমাণ কৰি আনটোক বৰ্জন কৰা হয়, তাকে নিৰ্ণায়ক দৃষ্টান্ত বোলে। ই নিৰীক্ষণলব্ধ বা পৰীক্ষণলব্ধ হ’ব পাৰে।

AHSEC Class 12 Logic and Philosophy Chapter 5

পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)

১। প্ৰকল্প কাক বোলে? প্ৰকল্পৰ প্ৰকৃতি ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: কোনো ঘটনাৰ কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰিবলৈ, অপৰ্যাপ্ত প্ৰমাণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি যি আনুমানিক ধাৰণা কৰা হয়, তাকে প্ৰকল্প বোলে।
প্ৰকৃতি: প্ৰকল্পৰ প্ৰকৃতি হ’ল আনুমানিক। ই এক বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ প্ৰাৰম্ভিক স্তৰ। ই অলীক কল্পনা নহয়, বৰঞ্চ পৰ্যবেক্ষণৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। ইয়াৰ উদ্দেশ্য হ’ল ঘটনাৰ ব্যাখ্যা দিয়া আৰু ইয়াৰ সত্যতা প্ৰমাণ সাপেক্ষ। এটা বৈধ প্ৰকল্পই বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ পথ প্ৰদৰ্শক হিচাপে কাম কৰে।

২। প্ৰকল্পৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ কি কি? ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ২ নম্বৰ অংশ চাওক।)

৩। প্ৰকল্প কাক বোলে? বৈধ প্ৰকল্পৰ চৰ্তবোৰ কি কি?
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ১ নম্বৰৰ উত্তৰ আৰু চৰ্তসমূহৰ বাবে সাৰাংশৰ ৩ নম্বৰ অংশ চাওক।)

৪। উদাহৰণ দিয়া:

• (ক) কৰ্তা সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প: ইউৰেনাছ গ্ৰহৰ কক্ষপথৰ বিচ্যুতি দেখি, কোনো এক অজ্ঞাত গ্ৰহৰ (কৰ্তা) আকৰ্ষণৰ বাবে এনে হৈছে বুলি কৰা ধাৰণা, যাৰ ফলত নেপচুন গ্ৰহ আৱিষ্কৃত হৈছিল।
• (খ) পাৰিপাৰ্শ্বিক সংস্থিতি সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প: টলেমিয়ে কৰা ধাৰণা যে পৃথিৱী সৌৰজগতৰ কেন্দ্ৰত আছে (পাৰিপাৰ্শ্বিকতা)।
• (গ) নিয়ম সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প: নিউটনে গ্ৰহ-নক্ষত্ৰবোৰ কি নিয়মৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়, সেয়া জানিবলৈ কৰা “মাধ্যাকৰ্ষণ শক্তি”ৰ ধাৰণা।

৫। সংজ্ঞা দিয়া:

• (ক) প্ৰকল্প: (ওপৰৰ ১ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• (খ) কৰ্তা সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প: যেতিয়া কোনো ঘটনাৰ কাৰণ বা কৰ্তাজন অজ্ঞাত থাকে আৰু সেই অজ্ঞাত কৰ্তাজনৰ বিষয়ে যি আনুমানিক ধাৰণা কৰা হয়, তাকে কৰ্তা সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প বোলে।
• (ছ) কাৰ্যকৰী প্ৰকল্প: যেতিয়া কোনো উপযুক্ত প্ৰকল্প পোৱা নাযায়, তেতিয়া কেৱল অনুসন্ধান চলাই নিবলৈ যি সাময়িক আৰু অসম্পূৰ্ণ প্ৰকল্প গ্ৰহণ কৰা হয়, তাকে কাৰ্যকৰী প্ৰকল্প বোলে।
• (জ) তদৰ্থ প্ৰকল্প (Ad-hoc hypothesis): কেৱল এটা বিশেষ ঘটনা ব্যাখ্যা কৰিবলৈ গঠন কৰা, কিন্তু আন কোনো অনুৰূপ ঘটনা ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰা প্ৰকল্পক তদৰ্থ প্ৰকল্প বোলে। ই বৈধ প্ৰকল্পৰ চৰ্ত পূৰণ নকৰে।
• (ঝ) অস্তিত্বশীল কাৰণ: যি কাৰণৰ অস্তিত্ব প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে প্ৰমাণ কৰিব পাৰি, তাকে অস্তিত্বশীল কাৰণ বোলে।

৬। চমুটোকা লিখা:

• (ক) প্ৰকল্প: (ওপৰৰ ১ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• (ঙ) চৰম দৃষ্টান্ত: (নিৰ্ণায়ক দৃষ্টান্তৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশ চাওক।)
• (চ) অস্তিত্বশীল কাৰণ: (ওপৰৰ ৫(ঝ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• (ঝ) পৰীক্ষণমূলক চৰম দৃষ্টান্ত: যেতিয়া কোনো নিৰ্ণায়ক দৃষ্টান্ত পৰীক্ষণৰ জৰিয়তে পোৱা যায়, তাক পৰীক্ষণমূলক চৰম দৃষ্টান্ত বোলে। যেনে, বায়ুশূন্য পাত্ৰত ঘণ্টা বজালে শব্দ নুশুনাটোৱে প্ৰমাণ কৰে যে শব্দ সঞ্চালনৰ বাবে মাধ্যমৰ প্ৰয়োজন।

৭। চমু উত্তৰ দিয়া:

• (ক) বিভিন্ন প্ৰকল্পবোৰ কি কি?
  কৰ্তা সম্পৰ্কীয়, নিয়ম সম্পৰ্কীয়, পাৰিপাৰ্শ্বিক সংস্থিতি সম্পৰ্কীয়, ব্যাখ্যামূলক, বৰ্ণনামূলক, সাদৃশ্যমূলক আৰু কাৰ্যকৰী প্ৰকল্প।
• (খ) চৰম দৃষ্টান্ত কি?
  (ওপৰৰ ৬(ঙ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• (গ) প্ৰকল্পৰ বিভিন্ন স্তৰবোৰ কি কি?
  প্ৰকল্পৰ চাৰিটা স্তৰ হ’ল: (১) ঘটনাৰ নিৰীক্ষণ, (২) প্ৰকল্প গঠন, (৩) সিদ্ধান্ত নিঃসৰণ, আৰু (৪) প্ৰমাণীকৰণ।
• (ঘ) বৈধ প্ৰকল্পৰ চাৰিটা চৰ্ত বৰ্ণনা কৰা।
  (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৩ নম্বৰ অংশৰ পৰা যিকোনো চাৰিটা চৰ্ত লিখিব পাৰি।)
• (ঙ) পৰীক্ষণমূলক চৰম দৃষ্টান্ত মানে কি বুজা?
  (ওপৰৰ ৬(ঝ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)

৮। পাৰ্থক্য নিৰ্ণয় কৰা:

• (ক) কৰ্তা সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প আৰু নিয়ম সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্প:
  • কৰ্তা সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্পত ঘটনাৰ কাৰণ বা কৰ্তাজন অজ্ঞাত থাকে।
  • নিয়ম সম্পৰ্কীয় প্ৰকল্পত ঘটনাটো সংঘটিত হোৱা নিয়মটো অজ্ঞাত থাকে।
• (খ) ব্যাখ্যামূলক প্ৰকল্প আৰু বৰ্ণনামূলক প্ৰকল্প:
  • ব্যাখ্যামূলক প্ৰকল্পই কোনো ঘটনা “কিয়” ঘটিল তাৰ ব্যাখ্যা দিয়ে।
  • বৰ্ণনামূলক প্ৰকল্পই কোনো জটিল ঘটনা “কেনেকৈ” ঘটিছে তাৰ শৃংখলাবদ্ধ বৰ্ণনা দিয়ে।

৯। উত্তৰ দিয়া:

• (ক) প্ৰকল্পৰ প্ৰথম স্তৰটো কি?
  প্ৰকল্পৰ প্ৰথম স্তৰটো হ’ল ঘটনাৰ নিৰীক্ষণ।
• (খ) প্ৰকল্পৰ স্তৰ কেইটা?
  প্ৰকল্পৰ স্তৰ চাৰিটা।
• (গ) ভৱিষ্যতবাণী কৰিব পৰাটো প্ৰকল্পৰ এটা…
  …বৈধ চৰ্ত।
• (ঘ) প্ৰকল্পৰ প্ৰমাণীকৰণ কেই প্ৰকাৰৰ?
  প্ৰকল্পৰ প্ৰমাণীকৰণ দুই প্ৰকাৰৰ: (১) প্ৰত্যক্ষ প্ৰমাণীকৰণ (পৰ্যবেক্ষণেৰে) আৰু (২) পৰোক্ষ প্ৰমাণীকৰণ (নিঃসৃত সিদ্ধান্তক বাস্তৱৰ লগত ৰিজাই)।

বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)

দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):

• প্ৰশ্ন: প্ৰকল্প কাক বোলে? এটা বৈধ প্ৰকল্পৰ চৰ্তসমূহ আলোচনা কৰা। (AHSEC 2015, 2017, 2019, 2022, 2024)
  উত্তৰ: (ওপৰৰ ৩ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• প্ৰশ্ন: প্ৰকল্পৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ কি কি? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা। (AHSEC 2016, 2018, 2023)
  উত্তৰ: (ওপৰৰ ২ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)

চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):

• প্ৰশ্ন: প্ৰকল্পৰ সংজ্ঞা দিয়া। (AHSEC 2015, 2018)
  উত্তৰ: (ওপৰৰ ১ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• প্ৰশ্ন: নিৰ্ণায়ক দৃষ্টান্ত (Crucial Instance) কি? (AHSEC 2016, 2020)
  উত্তৰ: (ওপৰৰ ৬(ঙ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• প্ৰশ্ন: এটা বৈধ প্ৰকল্পৰ যিকোনো দুটা চৰ্ত লিখা। (AHSEC 2017, 2022)
  উত্তৰ: (১) প্ৰকল্পটো প্ৰাসংগিক হ’ব লাগিব। (২) প্ৰকল্পটো সত্যাপনীয় হ’ব লাগিব।
• প্ৰশ্ন: কাৰ্যকৰী প্ৰকল্প কাক বোলে? (AHSEC 2019)
  উত্তৰ: (ওপৰৰ ৫(ছ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
• প্ৰশ্ন: প্ৰকল্পৰ এটা স্তৰ উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2023)
  উত্তৰ: প্ৰকল্প গঠন।

অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)

• প্ৰশ্ন: প্ৰকল্প আৰু বৈজ্ঞানিক আগমনৰ সম্বন্ধ কি?
  উত্তৰ: প্ৰকল্প বৈজ্ঞানিক আগমনৰ এক অপৰিহাৰ্য অংগ। বৈজ্ঞানিক আগমনে কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰে, আৰু এই অনুসন্ধানৰ প্ৰাৰম্ভিক স্তৰতে প্ৰকল্প গঠন কৰা হয়। এটা ভাল প্ৰকল্পই বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ দিশ নিৰ্ণয় কৰে।
• প্ৰশ্ন: “প্ৰকল্প অলীক কল্পনা নহয়” – ব্যাখ্যা কৰা।
  উত্তৰ: প্ৰকল্প এক আনুমানিক ধাৰণা হ’লেও ই ভিত্তিহীন কল্পনা নহয়। এটা বৈধ প্ৰকল্প সদায় বাস্তৱ ঘটনাৰ নিৰীক্ষণৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত হয়। ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে বাস্তৱ জগতৰ কোনো ঘটনাৰ বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা আগবঢ়োৱা, সেয়েহে ই কাল্পনিক হ’ব নোৱাৰে।
• প্ৰশ্ন: সত্যাপনীয়তা বুলিলে কি বুজা?
  উত্তৰ: সত্যাপনীয়তা মানে হৈছে সত্য বা অসত্য বুলি প্ৰমাণ কৰিব পৰা যোগ্যতা। যি প্ৰকল্পক পৰ্যবেক্ষণ বা পৰীক্ষণৰ দ্বাৰা সত্য বা অসত্য বুলি প্ৰমাণ কৰিব নোৱাৰি, তেনে প্ৰকল্পৰ কোনো বৈজ্ঞানিক মূল্য নাথাকে। যেনে, “ভূতৰ বাবে মানুহজন নিৰুদ্দেশ হ’ল” – এই ধাৰণাটো সত্যাপনীয় নহয়।
• প্ৰশ্ন: নিৰ্ণায়ক দৃষ্টান্তৰ এটা বাস্তৱ উদাহৰণ দিয়া।
  উত্তৰ: পোহৰৰ প্ৰকৃতি সম্পৰ্কে দুটা প্ৰতিদ্বন্দ্বী প্ৰকল্প আছিল – কণিকাবাদ আৰু তৰংগবাদ। ফুকোৰ পৰীক্ষাই (Foucault’s experiment) দেখুৱাইছিল যে পানীৰ মাজেৰে যাওঁতে পোহৰৰ গতি কমি যায়, যিটো তৰংগবাদৰ লগত মিলে কিন্তু কণিকাবাদৰ লগত নিমিলে। ইয়াত ফুকোৰ পৰীক্ষাটোৱেই আছিল এক নিৰ্ণায়ক দৃষ্টান্ত।