AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ দ্বিতীয় খণ্ডৰ (Block II) তৃতীয় অধ্যায় “আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি (Material Grounds of Induction)”-ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
খণ্ড ২, অধ্যায় ৩:
আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
আগমনৰ সিদ্ধান্তবোৰ বাস্তৱ জগতৰ তথ্যৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত হ’ব লাগে। এই বাস্তৱ তথ্য সংগ্ৰহ কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোকেই আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি বোলা হয়। পৰ্যবেক্ষণ (Observation in General) হৈছে আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি, আৰু ইয়াৰ দুটা মূল প্ৰকাৰ হ’ল নিৰীক্ষণ (Simple Observation) আৰু পৰীক্ষণ (Experiment)।
১. পৰ্যবেক্ষণ (Observation):
পৰ্যবেক্ষণ হৈছে কোনো এক নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য আগত ৰাখি কোনো বস্তু বা ঘটনাক মনোযোগেৰে আৰু সুনিয়ন্ত্ৰিতভাৱে প্ৰত্যক্ষ কৰা কাৰ্য। ই কেৱল দেখা কাৰ্য নহয়, ই এক উদ্দেশ্যপ্ৰণোদিত আৰু নিৰ্বাচনমূলক মানসিক প্ৰক্ৰিয়া।
বৈধ বা শুদ্ধ পৰ্যবেক্ষণৰ চৰ্তসমূহ:
- বৌদ্ধিক চৰ্ত: পৰ্যবেক্ষকজনৰ জ্ঞানৰ প্ৰতি আগ্ৰহ, মনোযোগ আৰু বিশ্লেষণাত্মক ক্ষমতা থাকিব লাগিব।
- দৈহিক চৰ্ত: পৰ্যবেক্ষকজনৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহ (চকু, কাণ আদি) সুস্থ আৰু স্বাভাৱিক হ’ব লাগিব।
- নৈতিক চৰ্ত: পৰ্যবেক্ষকজন নিৰপেক্ষ, পক্ষপাতিত্বহীন আৰু কু-সংস্কাৰমুক্ত হ’ব লাগিব।
পৰ্যবেক্ষণৰ দোষ (Fallacies of Observation):
- (ক) অপৰ্যবেক্ষণ বা অনৱেক্ষণ দোষ (Fallacy of Non-observation): যেতিয়া কোনো প্ৰয়োজনীয় দৃষ্টান্ত বা পৰিস্থিতি পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ বাদ পৰে। যেনে, কেৱল কেইটামান সদৰ্থক দৃষ্টান্ত দেখি সিদ্ধান্ত লোৱা।
- (খ) ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ (Fallacy of Mal-observation): যেতিয়া এটা বস্তুক আন এটা বস্তু বুলি ভুলকৈ প্ৰত্যক্ষ কৰা হয়। যেনে, কম পোহৰত ৰছীক সাপ বুলি ভবা।
২. নিৰীক্ষণ (Simple Observation):
প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত, কোনো ঘটনা যেনেকৈ ঘটে ঠিক তেনেকৈ তাক প্ৰত্যক্ষ কৰাকে নিৰীক্ষণ বোলে। ইয়াত ঘটনাটোৰ ওপৰত নিৰীক্ষকৰ কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে।
- সুবিধা: ইয়াৰ পৰিসৰ অতি ব্যাপক। যিবোৰ ঘটনা (যেনে: ভূমিকম্প, গ্ৰহণ) পৰীক্ষণ কৰিব নোৱাৰি, সেইবোৰ কেৱল নিৰীক্ষণহে কৰিব পাৰি।
- অসুবিধা: ঘটনাৰ বাবে অপেক্ষা কৰিবলগীয়া হয়, পুনৰাবৃত্তি কৰিব নোৱাৰি আৰু অপ্ৰাসংগিক কথাবোৰ আঁতৰাব নোৱাৰি।
৩. পৰীক্ষণ (Experiment):
কৃত্ৰিম পৰিৱেশত, নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণত কোনো ঘটনাক সৃষ্টি কৰি তাক প্ৰত্যক্ষ কৰাকে পৰীক্ষণ বোলে।
- সুবিধা: পৰীক্ষকে নিজৰ ইচ্ছামতে ঘটনাটো সৃষ্টি কৰিব পাৰে, পুনৰাবৃত্তি কৰিব পাৰে, আৰু পৰিস্থিতিৰ সাল-সলনি ঘটাই অপ্ৰাসংগিক দিশবোৰ আঁতৰাই কেৱল প্ৰয়োজনীয় দিশটোৰ ওপৰত মনোযোগ দিব পাৰে। ইয়াৰ সিদ্ধান্ত অধিক নিশ্চিত হয়।
- অসুবিধা: ইয়াৰ পৰিসৰ সীমিত। সকলো ঘটনা পৰীক্ষণ কৰিব নোৱাৰি।
নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ সম্বন্ধ:
নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত গুণগত পাৰ্থক্য নাই, কেৱল পৰিমাণগত পাৰ্থক্যহে আছে। পৰীক্ষণত নিৰীক্ষকজন অধিক সক্ৰিয় হয়। দুয়োটা পৰস্পৰৰ পৰিপূৰক। নিৰীক্ষণ অবিহনে পৰীক্ষণ আৰম্ভ কৰিব নোৱাৰি আৰু পৰীক্ষণৰ দ্বাৰা নিৰীক্ষণৰ সিদ্ধান্তক প্ৰমাণ কৰা হয়। সেয়েহে, জেভন্সৰ মতে, “নিৰীক্ষণ হৈছে ঘটনাৰ আৱিষ্কাৰ আৰু পৰীক্ষণ হৈছে ঘটনাৰ সৃষ্টি।”
AHSEC Class 12 Logic and Philosophy Chapter 4
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)
১। খালী ঠাই পূৰণ কৰা:
- (ক) পৰীক্ষণ আৰু নিৰীক্ষণৰ ওপৰত আগমন অনুমানৰ বস্তুগত সত্যতা নিৰ্ভৰ কৰে।
- (খ) নিৰীক্ষণ হৈছে ঘটনাৰ আৱিষ্কাৰ আৰু পৰীক্ষণ হৈছে ঘটনাৰ সৃষ্টি।
- (গ) নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ পাৰ্থক্য পৰিমাণগত।
- (ঘ) নিৰীক্ষণৰ স্থান পৰীক্ষণৰ আগতে।
- (ঙ) পৰীক্ষণৰ তুলনাত নিৰীক্ষণৰ পৰিসৰ ব্যাপক।
২। সংক্ষিপ্ত টোকা লিখা:
- (ক) সু-নিৰীক্ষণৰ চৰ্তসমূহ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।)
- (খ) ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।)
- (গ) অনৱেক্ষণ দোষ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।)
৩। সংজ্ঞা দিয়া:
- (ক) পৰ্যবেক্ষণ: কোনো এক নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য আগত ৰাখি, কোনো বস্তু বা ঘটনাক মনোযোগেৰে আৰু সুনিয়ন্ত্ৰিতভাৱে প্ৰত্যক্ষ কৰা কাৰ্যকে পৰ্যবেক্ষণ বোলে।
- (খ) পৰীক্ষণ: কোনো এক নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য আগত ৰাখি, কৃত্ৰিম পৰিৱেশত কোনো ঘটনাক নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণত ৰাখি প্ৰত্যক্ষ কৰা কাৰ্যকে পৰীক্ষণ বোলে।
৪। পাৰ্থক্য নিৰ্ণয় কৰা:
- (ক) নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ:
- নিৰীক্ষণত ঘটনা প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত ঘটে, পৰীক্ষণত কৃত্ৰিম পৰিৱেশত ঘটে।
- নিৰীক্ষণত ঘটনাৰ ওপৰত নিৰীক্ষকৰ নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে, পৰীক্ষণত পৰীক্ষকৰ সম্পূৰ্ণ নিয়ন্ত্ৰণ থাকে।
- নিৰীক্ষণৰ পৰিসৰ ব্যাপক, পৰীক্ষণৰ পৰিসৰ সীমিত।
- (খ) অনৱেক্ষণ দোষ আৰু ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ:
- অনৱেক্ষণ দোষত প্ৰয়োজনীয় তথ্য পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ বাদ পৰে (নঞৰ্থক দোষ)।
- ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষত এটা বস্তুক আন এটা বুলি ভুলকৈ চোৱা হয় (সদৰ্থক দোষ)।
- (গ) ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ আৰু সাৰ্বজনীন ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ:
- যি ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ কেৱল ব্যক্তি বিশেষৰ ক্ষেত্ৰতহে হয়, তাক ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ বোলে (যেনে: ৰছীক সাপ বুলি ভবা)।
- যি ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ স্বাভাৱিক অৱস্থাত সকলো মানুহৰ ক্ষেত্ৰতে হয়, তাক সাৰ্বজনীন ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ বোলে (যেনে: ৰেলগাড়ীৰ পৰা গছ-গছনিবোৰ বিপৰীত দিশত যোৱা দেখা)।
৫। চমু উত্তৰ দিয়া:
- (ক) আগমন অনুমানৰ বস্তুগত ভিত্তি কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
আগমন অনুমানৰ বস্তুগত ভিত্তি দুই প্ৰকাৰৰ: (১) নিৰীক্ষণ আৰু (২) পৰীক্ষণ। - (খ) পৰীক্ষণ আৰু নিৰীক্ষণক আগমন অনুমানৰ বস্তুগত ভিত্তি বুলি কিয় কোৱা হয়?
কাৰণ আগমনৰ সিদ্ধান্তবোৰ বাস্তৱ তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। এই বাস্তৱ তথ্যসমূহ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ জৰিয়তেহে সংগ্ৰহ কৰা হয়। সেয়েহে এই দুয়োটাক আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি বোলা হয়। - (গ) পৰ্যবেক্ষণ দোষ কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
পৰ্যবেক্ষণ দোষ দুই প্ৰকাৰৰ: (১) অনৱেক্ষণ দোষ আৰু (২) ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ। - (ঘ) সৰল পৰ্যবেক্ষণ সম্পূৰ্ণভাৱে নিষ্ক্ৰিয় অভিজ্ঞতা হয়নে?
নহয়। যদিও নিৰীক্ষকে ঘটনাৰ ওপৰত হস্তক্ষেপ নকৰে, তথাপিও নিৰীক্ষণ এক উদ্দেশ্যপ্ৰণোদিত আৰু মনোযোগপূৰ্ণ মানসিক প্ৰক্ৰিয়া। সেয়েহে নিৰীক্ষকজন মানসিকভাৱে সক্ৰিয় হৈ থাকে। - (ঙ) সৰল পৰ্যবেক্ষণ কাক বোলে? পৰীক্ষণৰ তুলনাত ইয়াৰ সুবিধাসমূহ কি কি?
(সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ২ নম্বৰ অংশ চাওক।)
সুবিধাসমূহ: (১) ইয়াৰ পৰিসৰ ব্যাপক। (২) ইয়াৰ দ্বাৰা কাৰ্যৰ পৰা কাৰণলৈ আৰু কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈ উভয় দিশতে অনুসন্ধান কৰিব পাৰি। (৩) ই পৰীক্ষণৰ আগতে হয় আৰু প্ৰকল্প গঠনত সহায় কৰে।
৭। পৰীক্ষণ কাক বোলে? সৰল পৰ্যবেক্ষণৰ তুলনাত ইয়াৰ সুবিধাসমূহ কি কি?
(সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৩ নম্বৰ অংশ চাওক।)
সুবিধাসমূহ: (১) ঘটনাৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিব পাৰি। (২) অপ্ৰাসংগিক পৰিস্থিতিবোৰ আঁতৰাই ঘটনাটো পৃথককৈ অধ্যয়ন কৰিব পাৰি। (৩) পৰিস্থিতিৰ সাল-সলনি ঘটাই ঘটনাটো বিভিন্ন দিশৰ পৰা অধ্যয়ন কৰিব পাৰি। (৪) ইয়াৰ সিদ্ধান্ত অধিক নিশ্চিত হয়।
৮। “নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত গুণগত পাৰ্থক্য নাই, পৰিমাণগত পাৰ্থক্যহে।” কথাষাৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: এই কথাষাৰ সত্য। কাৰণ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ উভয়ৰে উদ্দেশ্য একেই—তথ্য সংগ্ৰহ কৰা। দুয়োটাতেই পৰ্যবেক্ষণৰ সাধাৰণ চৰ্তসমূহ (বৌদ্ধিক, দৈহিক, নৈতিক) প্ৰযোজ্য। পাৰ্থক্য কেৱল সক্ৰিয়তাৰ মাত্ৰাক লৈহে। নিৰীক্ষণত নিৰীক্ষকজন কম সক্ৰিয়, কিন্তু পৰীক্ষণত পৰীক্ষকজন অধিক সক্ৰিয় হৈ ঘটনাৰ পৰিৱেশ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। সেয়েহে, দুয়োটাৰ মাজৰ পাৰ্থক্য গুণগত নহয়, পৰিমাণগতহে।
৯। পৰ্যবেক্ষণ কাক বোলে? পৰ্যবেক্ষণ কৰাৰ আগতে কি কি চৰ্ত পালন কৰিব লাগে?
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ৩(ক) আৰু চৰ্তসমূহৰ বাবে সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।)
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখুওৱা। (AHSEC 2015, 2017, 2019, 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৪(ক) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: পৰ্যবেক্ষণ কাক বোলে? এটা শুদ্ধ পৰ্যবেক্ষণৰ চৰ্তসমূহ কি কি? (AHSEC 2016, 2018, 2023)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৯ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি কি? (AHSEC 2016, 2018)
উত্তৰ: নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ। - প্ৰশ্ন: নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত দুটা পাৰ্থক্য লিখা। (AHSEC 2020, 2024)
উত্তৰ: (১) নিৰীক্ষণত ঘটনা প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত ঘটে, পৰীক্ষণত কৃত্ৰিম পৰিৱেশত ঘটে। (২) নিৰীক্ষণত নিৰীক্ষকৰ নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে, পৰীক্ষণত পৰীক্ষকৰ নিয়ন্ত্ৰণ থাকে। - প্ৰশ্ন: ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণৰ এটা উদাহৰণ দিয়া। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: আন্ধাৰত এডাল ৰছীক সাপ বুলি ভবা। - প্ৰশ্ন: পৰ্যবেক্ষণৰ যিকোনো এটা দোষৰ নাম লিখা। (AHSEC 2019)
উত্তৰ: অনৱেক্ষণ দোষ (Fallacy of Non-observation)। - প্ৰশ্ন: পৰীক্ষণৰ এটা সুবিধা উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2022)
উত্তৰ: পৰীক্ষণত ঘটনাৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিব পাৰি।
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: “পৰীক্ষণ অবিহনে নিৰীক্ষণ অন্ধ আৰু নিৰীক্ষণ অবিহনে পৰীক্ষণ পংগু” – কথাষাৰৰ তাৎপৰ্য কি?
উত্তৰ: এই কথাষাৰে নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীলতাক বুজায়। কেৱল নিৰীক্ষণৰ দ্বাৰা পোৱা জ্ঞান অনিশ্চিত হ’ব পাৰে (অন্ধ), ইয়াক নিশ্চিত কৰিবলৈ পৰীক্ষণৰ প্ৰয়োজন। আনহাতে, পৰীক্ষণৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় প্ৰকল্প বা প্ৰাৰম্ভিক ধাৰণা নিৰীক্ষণৰ পৰাই আহে। নিৰীক্ষণ অবিহনে পৰীক্ষণ আৰম্ভই কৰিব নোৱাৰি (পংগু)। সেয়েহে দুয়োটা পৰস্পৰৰ পৰিপূৰক। - প্ৰশ্ন: বিজ্ঞানভিত্তিক পৰ্যবেক্ষণ কিয় প্ৰয়োজনীয়?
উত্তৰ: আমাৰ ইন্দ্ৰিয়ৰ ক্ষমতা সীমিত। বহুতো বস্তু বা ঘটনা (যেনে: অণু-পৰমাণু, দূৰৰ গ্ৰহ) খালী চকুৰে দেখা নাযায় বা শুদ্ধকৈ পৰ্যবেক্ষণ কৰিব নোৱাৰি। ইন্দ্ৰিয়ৰ পৰ্যবেক্ষণত ভুল হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে। সেয়েহে, শুদ্ধ, নিশ্চিত আৰু ব্যাপক জ্ঞান লাভৰ বাবে বৈজ্ঞানিক যন্ত্ৰপাতিৰ (যেনে: অণুবীক্ষণ যন্ত্ৰ, দূৰবীক্ষণ যন্ত্ৰ) সহায়ত কৰা বিজ্ঞানভিত্তিক পৰ্যবেক্ষণ অপৰিহাৰ্য। - প্ৰশ্ন: পৰ্যবেক্ষণৰ নৈতিক চৰ্তটো কিয় আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ?
উত্তৰ: কাৰণ পৰ্যবেক্ষকজনৰ যদি বৌদ্ধিক আৰু দৈহিক যোগ্যতা থাকেও, কিন্তু তেওঁ যদি পক্ষপাতদুষ্ট, স্বাৰ্থপৰ বা কু-সংস্কাৰাচ্ছন্ন হয়, তেন্তে তেওঁৰ পৰ্যবেক্ষণ কেতিয়াও শুদ্ধ হ’ব নোৱাৰে। তেওঁ তথ্যক নিজৰ বিশ্বাসৰ মতে সজাই ল’ব বা ভুলকৈ ব্যাখ্যা কৰিব। সেয়েহে, সত্যনিষ্ঠ জ্ঞান লাভৰ বাবে নিৰপেক্ষ মানসিকতা অপৰিহাৰ্য। - প্ৰশ্ন: কিয় পৰীক্ষণক “প্ৰমাণৰ প্ৰণালী” (Method of Proof) বুলিও কোৱা হয়?
উত্তৰ: নিৰীক্ষণৰ দ্বাৰা গঠন কৰা প্ৰকল্প বা সম্ভাৱনামূলক সিদ্ধান্তবোৰক পৰীক্ষণৰ জৰিয়তে নিশ্চিতভাৱে প্ৰমাণ কৰিব পাৰি। পৰীক্ষণত পৰিস্থিতি সম্পূৰ্ণ নিয়ন্ত্ৰণত থকাৰ বাবে সিদ্ধান্তৰ সত্যতা নিৰ্ভুলভাৱে পৰীক্ষা কৰা সম্ভৱ হয়। সেয়েহে ইয়াক প্ৰমাণৰ প্ৰণালী বুলি কোৱা হয়।
