AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ দ্বিতীয় খণ্ডৰ (Block II) দ্বিতীয় অধ্যায় “কাৰ্য-কাৰণ বিধি (The Law of Causation)”-ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
খণ্ড ২, অধ্যায় ২:
কাৰ্য-কাৰণ বিধি (The Law of Causation)
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি হিচাপে কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ গুৰুত্ব অপৰিসীম। এই বিধিয়ে বৈজ্ঞানিক আগমনক নিশ্চিত সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱাত সহায় কৰে।
১. কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ ধাৰণা:
এই বিধি অনুসৰি, বিশ্বৰ কোনো ঘটনাই কাৰণ অবিহনে সংঘটিত নহয়। প্ৰত্যেক কাৰ্যৰে একোটা কাৰণ থাকে। কাৰণ হৈছে কাৰ্যৰ অব্যৱহিত, চৰ্তহীন আৰু অপৰিৱৰ্তনীয় পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা। অৰ্থাৎ, কাৰণ উপস্থিত থাকিলে কাৰ্যটো ঘটিবই আৰু কাৰণ অনুপস্থিত থাকিলে কাৰ্যটো নঘটে।
২. কাৰণৰ লক্ষণ (Characteristics of Cause):
- গুণগত লক্ষণ:
- কাৰণ কাৰ্যৰ পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা, কিন্তু সকলো পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাই কাৰণ নহয়।
- কাৰণ কাৰ্যৰ নিয়ত (Invariable) পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- কাৰণ কাৰ্যৰ অব্যৱহিত (Immediate) পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন (Unconditional) পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- পৰিমাণগত লক্ষণ:
- পৰিমাণগতভাৱে কাৰণ আৰু কাৰ্য সমান। অৰ্থাৎ, কাৰণত থকা দ্ৰব্য আৰু শক্তিৰ পৰিমাণ কাৰ্যতো একেই থাকে। ই পদাৰ্থবিজ্ঞানৰ “শক্তিৰ অবিনশ্বৰতা” (Conservation of Energy) নিয়মৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত।
৩. কাৰণ আৰু উপকাৰণ (Cause and Condition):
সাধাৰণতে আমি এটা ঘটনাক কাৰণ বুলি কওঁ, কিন্তু বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা কাৰণ হৈছে বহুতো উপকাৰণৰ সমষ্টি। উপকাৰণবোৰ হৈছে কাৰণৰ অপৰিহাৰ্য অংশ।
- সদৰ্থক উপকাৰণ (Positive Condition): যিবোৰৰ উপস্থিতিত কাৰ্যটো ঘটে।
- নঞৰ্থক উপকাৰণ (Negative Condition): যিবোৰৰ অনুপস্থিতিত কাৰ্যটো ঘটে।
কাৰণ = সদৰ্থক আৰু নঞৰ্থক উপকাৰণৰ সমষ্টি।
৪. কাৰণ সম্পৰ্কীয় বিভিন্ন ধাৰণা:
- কাৰণ সমন্বয় আৰু কাৰ্য সংমিশ্ৰণ: যেতিয়া একাধিক কাৰণে একেলগে ক্ৰিয়া কৰি এটা জটিল কাৰ্যৰ সৃষ্টি কৰে, তাক কাৰণ সমন্বয় বোলে। আৰু সেই উৎপাদিত জটিল কাৰ্যটোক কাৰ্য সংমিশ্ৰণ বোলে।
- নানাকাৰণবাদ (Plurality of Causes): এইটো এক ভ্ৰান্ত ধাৰণা যে একেটা কাৰ্যৰ বিভিন্ন সময়ত বিভিন্ন কাৰণ থাকিব পাৰে (যেনে: মৃত্যুৰ কাৰণ বেমাৰ, দুৰ্ঘটনা আদি হ’ব পাৰে)। বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা এই মত গ্ৰহণযোগ্য নহয়। কাৰণ, কাৰ্যক যদি সূক্ষ্মভাৱে বিশ্লেষণ কৰা হয়, তেন্তে দেখা যায় যে প্ৰতিটো বিশেষ কাৰ্যৰ কাৰণো বিশেষ আৰু এটাই। ‘মৃত্যু’ এক সাধাৰণ শব্দ, কিন্তু ‘বেমাৰত মৃত্যু’ আৰু ‘দুৰ্ঘটনাত মৃত্যু’ দুটা ভিন্ন কাৰ্য।
- এৰিষ্ট’টলৰ মতে কাৰণৰ চাৰিটা দিশ:
- উপাদান কাৰণ (Material Cause): যি দ্ৰব্যেৰে কাৰ্যটো তৈয়াৰী। (যেনে: মাটিৰ কলহৰ উপাদান কাৰণ হ’ল মাটি)।
- আকাৰগত কাৰণ (Formal Cause): কাৰ্যটোৰ আকাৰ বা ৰূপ। (যেনে: কলহটোৰ আকাৰ)।
- নিমিত্ত কাৰণ (Efficient Cause): যি শক্তি বা কৰ্তাই কাৰ্যটো সৃষ্টি কৰে। (যেনে: কুমাৰজন)।
- পৰিণাম কাৰণ (Final Cause): যি উদ্দেশ্যৰে কাৰ্যটো সৃষ্টি কৰা হয়। (যেনে: পানী ৰখাৰ উদ্দেশ্য)।
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)
১। খালী ঠাই পূৰণ কৰা:
- (ক) কাৰ্যকাৰণ বিধি আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি।
- (খ) কোনো ঘটনাৰ যি কোনো পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাকেই ঘটনাটোৰ কাৰণ বুলি অভিহিত কৰিলে কাকতালীয় দোষ ঘটে।
- (গ) নানাকাৰণবাদ কাৰণ সম্পৰ্কীয় এটা ভ্ৰান্ত ধাৰণা।
- (ঘ) কাৰভেথ ৰীডৰ মতে “কাৰণ সদৰ্থক বা অনুকূল আৰু নঞৰ্থক বা প্ৰতিকূল উপকাৰণৰ সমষ্টি”।
- (ঙ) কাৰণ কাৰ্যৰ অব্যৱহিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
২। চমু উত্তৰ দিয়া:
- (ক) এৰিষ্ট’টলৰ মতে কাৰণ কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
এৰিষ্ট’টলৰ মতে কাৰণ চাৰি প্ৰকাৰৰ: (১) উপাদান কাৰণ, (২) আকাৰগত কাৰণ, (৩) নিমিত্ত কাৰণ, আৰু (৪) পৰিণাম কাৰণ। - (খ) পৰ্যাপ্ত উপকাৰণ বুলিলে কি বুজা?
কোনো কাৰ্য সংঘটিত হ’বলৈ যিবোৰ উপকাৰণৰ উপস্থিতি অপৰিহাৰ্য, সেইবোৰক একেলগে পৰ্যাপ্ত উপকাৰণ বোলে। ই সদৰ্থক উপকাৰণৰ সমষ্টি। - (গ) অনিবাৰ্য উপকাৰণ বুলিলে কি বুজা?
যি উপকাৰণৰ অবিহনে কাৰ্যটো কোনো কাৰণতে সংঘটিত হ’ব নোৱাৰে, তাকে অনিবাৰ্য উপকাৰণ বোলে। - (ঘ) “কাৰণ অনুকূল আৰু প্ৰতিকূল উপকাৰণৰ সমষ্টি” — উক্তিটোৰ লগত জড়িত তৰ্কবিদগৰাকীৰ নাম কি?
এই উক্তিটোৰ লগত কাৰভেথ ৰীড আৰু জে. এছ. মিল জড়িত।
৩। পাৰ্থক্য নিৰ্ণয় কৰা:
- (ক) কাৰণ আৰু উপকাৰণ:
- কাৰণ হৈছে কাৰ্য সংঘটনৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সকলো উপকাৰণৰ সমষ্টি।
- উপকাৰণ হৈছে কাৰণৰ এক অপৰিহাৰ্য অংশ।
- কাৰণ কাৰ্যৰ সম্পূৰ্ণ পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা, আনহাতে উপকাৰণ কাৰণৰ আংশিক পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- (খ) নানাকাৰণবাদ আৰু কাৰণ সমন্বয়:
- নানাকাৰণবাদ মতে, একেটা কাৰ্য বিভিন্ন সময়ত বেলেগ বেলেগ কাৰণে সংঘটিত হ’ব পাৰে।
- কাৰণ সমন্বয় মতে, কেইবাটাও কাৰণে একেলগে মিলি এটা জটিল কাৰ্য সৃষ্টি কৰে।
- নানাকাৰণবাদ এক ভ্ৰান্ত ধাৰণা, কিন্তু কাৰণ সমন্বয় এক গ্ৰহণযোগ্য বৈজ্ঞানিক ধাৰণা।
৪। চমুটোকা লিখা:
- (ক) নানাকাৰণবাদ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৪ নম্বৰ অংশ চাওক।)
- (খ) কাৰণ সমন্বয় আৰু কাৰ্য সংমিশ্ৰণ: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৪ নম্বৰ অংশ চাওক।)
- (গ) অনুকূল আৰু প্ৰতিকূল উপকাৰণ: (সদৰ্থক আৰু নঞৰ্থক উপকাৰণৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৩ নম্বৰ অংশ চাওক।)
৫। কাৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া। কাৰণৰ গুণগত আৰু পৰিমাণগত লক্ষণসমূহ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰ: কাৰণ হৈছে কাৰ্যৰ অব্যৱহিত, চৰ্তহীন আৰু অপৰিৱৰ্তনীয় পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
(গুণগত আৰু পৰিমাণগত লক্ষণসমূহৰ বৰ্ণনাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ২ নম্বৰ অংশ চাওক।)
৬। কাৰণৰ পাঁচটা গুণগত লক্ষণ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: কাৰণৰ পাঁচটা গুণগত লক্ষণ হ’ল:
- কাৰণ কাৰ্যৰ পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- কাৰণ কাৰ্যৰ নিয়ত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- কাৰণ কাৰ্যৰ অব্যৱহিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
- কাৰণ আৰু কাৰ্য পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীল।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: কাৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া। কাৰণৰ গুণগত লক্ষণসমূহ ব্যাখ্যা কৰা। (AHSEC 2015, 2017, 2019, 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৫ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: নানাকাৰণবাদ বুলিলে কি বুজা? এই মতবাদটো গ্ৰহণযোগ্য হয়নে? সমালোচনা আগবঢ়োৱা। (AHSEC 2016, 2018, 2020, 2023)
উত্তৰ: (নানাকাৰণবাদৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৪ নম্বৰ অংশ চাওক।)
সমালোচনা: এই মতবাদটো গ্ৰহণযোগ্য নহয়।- কাৰ্যৰ সাধাৰণীকৰণ: ইয়াত ‘কাৰ্য’ক অতি সাধাৰণ অৰ্থত লোৱা হয়। যদি কাৰ্যক বিশেষভাৱে চোৱা হয়, তেন্তে তাৰ কাৰণো বিশেষ হ’ব।
- কাৰণৰ সংজ্ঞাৰ বিৰোধী: কাৰণৰ সংজ্ঞা অনুসৰি ই নিয়ত আৰু অপৰিৱৰ্তনীয়। কিন্তু নানাকাৰণবাদ মতে কাৰণ পৰিৱৰ্তনীয়, যিটো স্ব-বিৰোধী।
- বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানত বাধা: যদি একেটা কাৰ্যৰ বহুতো কাৰণ থাকে, তেন্তে কোনো ঘটনাৰ নিশ্চিত কাৰণ নিৰ্ণয় কৰা অসম্ভৱ হৈ পৰিব।
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: কাৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া। (AHSEC 2016, 2024)
উত্তৰ: কাৰণ হৈছে কাৰ্যৰ অব্যৱহিত, চৰ্তহীন আৰু অপৰিৱৰ্তনীয় পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা। - প্ৰশ্ন: কাৰণ আৰু উপকাৰণৰ মাজত পাৰ্থক্য কি? (AHSEC 2017, 2019)
উত্তৰ: কাৰণ হৈছে উপকাৰণসমূহৰ সমষ্টি, আনহাতে উপকাৰণ হৈছে কাৰণৰ এটা অংশ। - প্ৰশ্ন: নানাকাৰণবাদ কি? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: একেটা কাৰ্যৰ যে বিভিন্ন সময়ত বিভিন্ন কাৰণ থাকিব পাৰে, এই ভ্ৰান্ত মতবাদটোকে নানাকাৰণবাদ বোলে। - প্ৰশ্ন: কাৰণৰ যিকোনো দুটা গুণগত লক্ষণ লিখা। (AHSEC 2020, 2023)
উত্তৰ: (১) কাৰণ কাৰ্যৰ পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা। (২) কাৰণ কাৰ্যৰ নিয়ত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা। - প্ৰশ্ন: কাৰণৰ পৰিমাণগত লক্ষণ কি? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: পৰিমাণগতভাৱে কাৰণ আৰু কাৰ্য সমান।
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: কাকতালীয় দোষ কাক বোলে? উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: যেতিয়া কোনো ঘটনাৰ যিকোনো পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাক তাৰ কাৰণ বুলি ভুল কৰা হয়, তেতিয়া কাকতালীয় দোষ ঘটে। উদাহৰণ: “ধূমকেতু দেখাৰ পিছতে ৰজাৰ মৃত্যু হ’ল, গতিকে ধূমকেতুৱেই ৰজাৰ মৃত্যুৰ কাৰণ।” - প্ৰশ্ন: কাৰণক কিয় চৰ্তহীন পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা বুলি কোৱা হয়?
উত্তৰ: কাৰণক চৰ্তহীন বোলা হয় কাৰণ ই কাৰ্যটো উৎপন্ন কৰিবলৈ আন কোনো বাহিৰা চৰ্তৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। কাৰণটো নিজেই কাৰ্যটো ঘটাবলৈ পৰ্যাপ্ত। যেনে, দিন-ৰাতিৰ সম্বন্ধত দিন ৰাতিৰ কাৰণ নহয়, কাৰণ দুয়োটাই পৃথিৱীৰ আহ্নিক গতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল (চৰ্তযুক্ত)। - প্ৰশ্ন: “কাৰণ হৈছে সদৰ্থক আৰু নঞৰ্থক উপকাৰণৰ সমষ্টি” – কথাষাৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: কোনো এটা কাৰ্য সংঘটিত হ’বলৈ কিছুমান অৱস্থাৰ উপস্থিতি (সদৰ্থক উপকাৰণ) আৰু কিছুমান অৱস্থাৰ অনুপস্থিতি (নঞৰ্থক উপকাৰণ) প্ৰয়োজন। এই সকলোবোৰ অৱস্থাৰ সমষ্টিয়েই হ’ল কাৰণ। উদাহৰণস্বৰূপে, জুই জ্বলাবলৈ দিয়াচলাইৰ কাঠিডালৰ ঘৰ্ষণ (সদৰ্থক) আৰু পৰিৱেশত আৰ্দ্ৰতা নথকাটো (নঞৰ্থক) দুয়োটাই প্ৰয়োজন। - প্ৰশ্ন: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ সম্বন্ধ কি?
উত্তৰ: এই দুয়োটা বিধি আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি আৰু পৰস্পৰ সম্পৰ্কিত। কাৰ্য-কাৰণ বিধিক প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ এক বিশেষ ৰূপ বুলি ক’ব পাৰি। কাৰণ, “একে কাৰণে একে কাৰ্য উৎপন্ন কৰে” বোলা কথাষাৰ “একে পৰিস্থিতিত প্ৰকৃতিয়ে একে আচৰণ কৰে” বোলা কথাষাৰৰে এক বিশেষ প্ৰকাশ।
