AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ অষ্টম খণ্ড (Block VIII) “ধৰ্ম: ইয়াৰ অৰ্থ আৰু প্ৰকৃতি, ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা (Religion: Its meaning and nature, Religion and Morality)”-ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
খণ্ড ৮: ধৰ্ম: ইয়াৰ অৰ্থ আৰু প্ৰকৃতি, ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
ধৰ্ম মানৱ সভ্যতাৰ এক অপৰিহাৰ্য অংগ। ই কোনো এক উচ্চতৰ, অতীন্দ্ৰিয় বা অলৌকিক শক্তিত বিশ্বাসক কেন্দ্ৰ কৰি গঢ়ি উঠা এক জটিল মানসিক আৰু সামাজিক অৱস্থা। ধৰ্মই মানুহৰ চিন্তা, অনুভূতি আৰু ইচ্ছাক গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত কৰে।
১. ধৰ্মৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা (Meaning and Definition of Religion):
- বুৎপত্তিগত অৰ্থ: ইংৰাজী “Religion” শব্দটো লেটিন “Religare” শব্দৰ পৰা আহিছে, যাৰ অৰ্থ ‘বন্ধন’ বা ‘দৃঢ়ভাৱে বান্ধি ৰখা’। সংস্কৃত ‘ধৰ্ম’ শব্দটো ‘ধৃ’ ধাতুৰ পৰা আহিছে, যাৰ অৰ্থ ‘ধাৰণ কৰা’। অৰ্থাৎ, যিয়ে ব্যক্তি আৰু সমাজক ধাৰণ কৰে বা একত্ৰিত কৰি ৰাখে, সেয়াই ধৰ্ম।
- সংজ্ঞা: ধৰ্মৰ কোনো সৰ্বসন্মত সংজ্ঞা নাই। বিভিন্ন দাৰ্শনিকে বিভিন্ন দিশৰ পৰা সংজ্ঞা দিছে:
- হেগেল (Hegel): “ধৰ্ম হ’ল সসীম আত্মাৰ মাধ্যমত নিজৰ ঐশ্বৰিক আত্মাৰ সম্পৰ্কে জ্ঞান।” (বুদ্ধিবাদী সংজ্ঞা)
- শ্লেয়াৰমেকাৰ (Schliermacher): “ধৰ্ম হ’ল ঈশ্বৰৰ ওপৰত একান্ত নিৰ্ভৰতাবোধৰ অনুভূতি।” (আৱেগিক সংজ্ঞা)
- কান্ট (Kant): “আমাৰ সকলো কৰ্তব্যক ঐশ্বৰিক আদেশ ৰূপে স্বীকাৰ কৰি লোৱাই হ’ল ধৰ্ম।” (ইচ্ছামূলক বা নৈতিক সংজ্ঞা)
- মেথিউ আৰ্নল্ড (Mathew Arnold): “ধৰ্ম হ’ল আবেগ স্পৰ্শিত নৈতিকতা।”
- ড° ফ্লিন্ট (Dr. Flint): এটা অধিক গ্ৰহণযোগ্য সংজ্ঞা অনুসৰি, ধৰ্ম হ’ল এক বা একাধিক এনে অলৌকিক শক্তিত বিশ্বাস, যি মানুহতকৈ শ্ৰেষ্ঠ আৰু যিয়ে মানুহৰ আবেগ-অনুভূতি আৰু কাৰ্যৰ প্ৰতি উদাসীন নহয়।
২. ধৰ্মৰ প্ৰকৃতি বা স্বৰূপ (Nature of Religion):
ধৰ্মৰ প্ৰকৃতিত তিনিটা মূল মানসিক দিশৰ সমাহাৰ দেখা যায়:
- জ্ঞান বা চিন্তা (Cognition): ধৰ্মত এক বা একাধিক অলৌকিক সত্তা (ঈশ্বৰ, আত্মা) সম্পৰ্কীয় বিশ্বাস আৰু তত্ত্ব থাকে।
- অনুভূতি বা আৱেগ (Feeling): ধৰ্মত সেই অলৌকিক সত্তাৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধা, ভয়, ভক্তি, প্ৰেম আৰু নিৰ্ভৰশীলতাৰ দৰে গভীৰ আৱেগ জড়িত হৈ থাকে।
- ইচ্ছা বা ক্ৰিয়া (Will): এই বিশ্বাস আৰু আৱেগৰ বশৱৰ্তী হৈ মানুহে পূজা, উপাসনা, প্ৰাৰ্থনা, বলিদান আদি বিভিন্ন ধৰ্মীয় আচাৰ-অনুষ্ঠান পালন কৰে।
এই তিনিওটা দিশৰ সামগ্ৰিক ৰূপেই হ’ল ধৰ্ম। ইয়াৰ কোনো এটা দিশক বাদ দি ধৰ্মৰ পূৰ্ণ স্বৰূপ পোৱা নাযায়।
৩. ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা (Religion and Morality):
ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ সম্বন্ধ অতি ঘনিষ্ঠ আৰু অবিচ্ছেদ্য।
- সাদৃশ্য আৰু নিৰ্ভৰশীলতা:
- দুয়োটাৰে লক্ষ্য মানুহৰ কল্যাণ সাধন কৰা।
- নৈতিকতাৰ চৰম আদৰ্শ (যেনে: ন্যায়, প্ৰেম) ঈশ্বৰৰ স্বৰূপ বুলি ধৰা হয়। গতিকে নৈতিকতাই ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি বিচাৰি পায়।
- আনহাতে, ধৰ্মীয় বিশ্বাসে মানুহক নৈতিক আচৰণ কৰিবলৈ প্ৰেৰণা যোগায়। ধাৰ্মিক ব্যক্তি স্বাভাৱিকতে বিবেকৱান আৰু নৈতিক হয়।
- নীতি অবিহনে ধৰ্ম অন্ধবিশ্বাস আৰু বাহ্যিক আচাৰ-অনুষ্ঠানত পৰিণত হয়। ধৰ্ম অবিহনে নৈতিকতা কেৱল এক শুকান, প্ৰেৰণাহীন নিয়ম হৈ ৰয়।
- পাৰ্থক্য:
- নীতিৰ কেন্দ্ৰবিন্দু মানুহ, কিন্তু ধৰ্মৰ কেন্দ্ৰবিন্দু ঈশ্বৰ।
- নীতিৰ জগতখন লৌকিক, কিন্তু ধৰ্মৰ জগতখন লৌকিক আৰু অলৌকিক উভয়কে সামৰি লয়।
- নীতিৰ পৰিসৰ ধৰ্মতকৈ সংকীৰ্ণ।
- কোন কাৰ আগতীয়া? এই সম্পৰ্কে তিনিটা মত আছে:
- ধৰ্ম নীতিৰ উৎস: ডেকাৰ্ট, লকৰ মতে ঈশ্বৰৰ আদেশৰ পৰাই নৈতিকতাৰ জন্ম।
- নীতি ধৰ্মৰ উৎস: কান্ট, মাৰ্টিনিউৰ মতে নৈতিক বাধ্যতাবোধ আৰু ন্যায়ৰ ধাৰণাৰ পৰাই ঈশ্বৰৰ ধাৰণা আৰু ধৰ্মৰ জন্ম।
- দুয়োটা স্বতন্ত্ৰ: দুয়োটাৰ উৎপত্তি পৃথক, কিন্তু পিছলৈ ইটোৱে সিটোক প্ৰভাৱিত কৰিছে। এই তৃতীয় মতটোৱেই অধিক গ্ৰহণযোগ্য।
উপসংহাৰ: ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা দুটা পৃথক ধাৰণা হ’লেও মানৱ জীৱনৰ পূৰ্ণ বিকাশৰ বাবে দুয়োটাৰে সমন্বয় অপৰিহাৰ্য।
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)
১। অতি চমু উত্তৰ দিয়া:
- (ক) Religion শব্দটো ক’ৰপৰা উৎপত্তি হৈছে?
Religion শব্দটো লেটিন শব্দ “Religare” ৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে। - (খ) Religare শব্দৰ অৰ্থ কি?
Religare শব্দৰ অৰ্থ হ’ল ‘বন্ধন’ বা ‘দৃঢ়ভাৱে বান্ধি ৰখা’। - (গ) ‘ধৃ’ ধাতুৰ লগত কি প্ৰত্যয় সংযোগ কৰি সংস্কৃতত ধৰ্ম শব্দটোৰ উৎপত্তি হয়?
‘ধৃ’ ধাতুৰ লগত ‘মন্’ প্ৰত্যয় সংযোগ কৰি সংস্কৃতত ‘ধৰ্ম’ শব্দটোৰ উৎপত্তি হয়। - (ঘ) ধৰ্ম কি?
ধৰ্ম হ’ল এক বা একাধিক এনে অলৌকিক শক্তিত বিশ্বাস, যি মানুহতকৈ শ্ৰেষ্ঠ আৰু যিয়ে মানুহৰ জীৱনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে বুলি ভবা হয়। - (ঙ) ধৰ্মৰ স্বৰূপ বা প্ৰকৃতিক আমি কেইপ্ৰকাৰে বুজাৰ চেষ্টা কৰিব পাৰো আৰু কি কি?
আমি দুই প্ৰকাৰে বুজিব পাৰোঁ: (১) ধৰ্মৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ কৰি, আৰু (২) ধৰ্মৰ লগত মানুহৰ অন্য ক্ৰিয়াৰ সম্বন্ধ নিৰূপণ কৰি।
২। চমু উত্তৰ দিয়া:
- (ক) ধৰ্মৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
(১) ইয়াত এক উচ্চতৰ শক্তিত বিশ্বাস থাকে। (২) ইয়াৰ লগত গভীৰ আৱেগ (ভক্তি, শ্ৰদ্ধা) জড়িত। (৩) ইয়াত বাহ্যিক আচাৰ-অনুষ্ঠান (পূজা, প্ৰাৰ্থনা) থাকে। (৪) ইয়াৰ এক সামাজিক দিশো আছে। - (খ) কান্টৰ ধৰ্মৰ সংজ্ঞাটো লিখা। এই সংজ্ঞাটোৰ ত্ৰুটি কি?
সংজ্ঞা: “আমাৰ সকলো কৰ্তব্যক ঐশ্বৰিক আদেশ ৰূপে স্বীকাৰ কৰি লোৱাই হ’ল ধৰ্ম।”
ত্ৰুটি: এই সংজ্ঞাই ধৰ্মৰ কেৱল নৈতিক বা ইচ্ছামূলক দিশটোকহে গুৰুত্ব দিছে, কিন্তু জ্ঞান আৰু আৱেগৰ দিশটোক উপেক্ষা কৰিছে। - (গ) হেগেলৰ ধৰ্মৰ সংজ্ঞাটো লিখা আৰু তেওঁৰ সংজ্ঞাটো কিহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল?
সংজ্ঞা: “ধৰ্ম হ’ল সসীম আত্মাৰ মাধ্যমত নিজৰ ঐশ্বৰিক আত্মাৰ সম্পৰ্কে জ্ঞান।”
এই সংজ্ঞা ধৰ্মৰ বুদ্ধিগত বা জ্ঞানমূলক দিশটোৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। - (ঘ) ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ মাজত সাদৃশ্য কি?
(১) দুয়োটাৰে লক্ষ্য মানৱ কল্যাণ। (২) দুয়োটাই আত্মাৰ অমৰত্বত বিশ্বাস কৰে। (৩) দুয়োটা পৰস্পৰৰ পৰিপূৰক। - (ঙ) ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ মাজত বৈসাদৃশ্য কি?
(১) ধৰ্ম ঈশ্বৰ-কেন্দ্ৰিক, নীতি মানৱ-কেন্দ্ৰিক। (২) ধৰ্মৰ পৰিসৰ ব্যাপক, নীতিৰ পৰিসৰ তুলনামূলকভাৱে সংকীৰ্ণ। (৩) ধৰ্মত আৱেগৰ প্ৰাধান্য বেছি, নীতিত বিচাৰ-বুদ্ধিৰ প্ৰাধান্য বেছি। - (চ) “ধৰ্মৰ পৰাই নীতিৰ উৎপত্তি” – এই মতবাদটো আলোচনা কৰা।
এই মতবাদ অনুসৰি, ঈশ্বৰৰ আদেশেই নৈতিকতাৰ ভিত্তি। ঈশ্বৰে যি ভাল বুলি কৈছে সেয়া ভাল, আৰু যি বেয়া বুলি কৈছে সেয়া বেয়া। কিন্তু এই মত গ্ৰহণযোগ্য নহয়, কাৰণ ই ঈশ্বৰক এজন স্বেচ্ছাচাৰী শাসক হিচাপে দেখুৱায় আৰু পুৰস্কাৰ বা শাস্তিৰ ভয়ত কৰা কামৰ কোনো নৈতিক মূল্য নাথাকে। - (ছ) “নৈতিকতাহে ধৰ্মৰ উৎস” – এই মতবাদটো আলোচনা কৰা।
কান্টৰ দৰে দাৰ্শনিকে আগবঢ়োৱা এই মত অনুসৰি, নৈতিক জীৱনত সৎকৰ্মৰ লগত সুখ আৰু অসৎকৰ্মৰ লগত দুখৰ সংযোগ অনিবাৰ্য হ’ব লাগে। কিন্তু বাস্তৱত এনে নহয়। সেয়েহে, এই নৈতিক শৃংখলা ৰক্ষা কৰিবলৈ এজন সৰ্বশক্তিমান, ন্যায়পৰায়ণ ঈশ্বৰৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰিবলগীয়া হয়। এইদৰে নৈতিকতাৰ ধাৰণাৰ পৰাই ধৰ্মৰ ধাৰণাৰ জন্ম হয়। - (জ) “ধৰ্ম আৰু নীতি পৰস্পৰ পৃথক” – এই মতটো আলোচনা কৰা।
এই মত অনুসৰি, ধৰ্ম আৰু নীতিৰ উৎপত্তিৰ উৎস বেলেগ। ধৰ্মৰ উৎস হ’ল অলৌকিক শক্তিত বিশ্বাস আৰু নিৰ্ভৰশীলতাৰ অনুভূতি, আনহাতে নীতিৰ উৎস হ’ল মানুহৰ বিবেক আৰু সামাজিক প্ৰয়োজন। যদিও দুয়োটাৰ উৎপত্তি পৃথক, সভ্যতাৰ বিকাশত দুয়োটা ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত হৈ পৰিছে। এই মতটোৱেই আটাইতকৈ গ্ৰহণযোগ্য। - (ঝ) ধৰ্ম আৰু নীতি পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীল কেনেকৈ? আলোচনা কৰা।
নীতি অবিহনে ধৰ্ম অন্ধবিশ্বাসত পৰিণত হয়, আৰু ধৰ্ম অবিহনে নীতি প্ৰেৰণাহীন হৈ পৰে। ধৰ্মই নৈতিকতাক এক আধ্যাত্মিক ভিত্তি দিয়ে, আৰু নৈতিকতাই ধৰ্মক কু-সংস্কাৰৰ পৰা মুক্ত কৰি মানৱ কল্যাণৰ দিশত আগুৱাই নিয়ে। সেয়েহে দুয়োটা পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীল।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: ধৰ্ম কি? ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ সম্বন্ধ আলোচনা কৰা। (AHSEC 2015, 2017, 2019, 2022)
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ ১(ঘ) আৰু সম্বন্ধৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ৩ নম্বৰ অংশ চাওক।) - প্ৰশ্ন: ধৰ্মৰ স্বৰূপ সম্পৰ্কে বিভিন্ন দাৰ্শনিকৰ মতবাদসমূহ আলোচনা কৰা। (AHSEC 2016, 2018, 2023)
উত্তৰ: (এই উত্তৰৰ বাবে ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশত উল্লেখ কৰা হেগেল, শ্লেয়াৰমেকাৰ, কান্ট, মেথিউ আৰ্নল্ড আদিৰ সংজ্ঞাসমূহ ব্যাখ্যা কৰিব লাগিব।)
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ মাজত এটা পাৰ্থক্য লিখা। (AHSEC 2016, 2020)
উত্তৰ: ধৰ্ম ঈশ্বৰ-কেন্দ্ৰিক, কিন্তু নীতি মানৱ-কেন্দ্ৰিক। - প্ৰশ্ন: ধৰ্মৰ এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2018)
উত্তৰ: ধৰ্মত এক উচ্চতৰ বা অলৌকিক শক্তিত বিশ্বাস থাকে। - প্ৰশ্ন: কান্টৰ মতে ধৰ্ম কি? (AHSEC 2019, 2024)
উত্তৰ: কান্টৰ মতে, “আমাৰ সকলো কৰ্তব্যক ঐশ্বৰিক আদেশ ৰূপে স্বীকাৰ কৰি লোৱাই হ’ল ধৰ্ম।” - প্ৰশ্ন: ধৰ্মৰ যিকোনো এটা দিশ উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2022)
উত্তৰ: অনুভূতি বা আৱেগৰ দিশ (The emotional aspect)।
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: ধৰ্মৰ প্ৰকৃতিত থকা তিনিটা উপাদান কি কি?
উত্তৰ: জ্ঞান (চিন্তা), অনুভূতি (আৱেগ), আৰু ইচ্ছা (ক্ৰিয়া)। - প্ৰশ্ন: ধৰ্ম আৰু বিজ্ঞানৰ মাজত সম্বন্ধ কি?
উত্তৰ: ধৰ্ম আৰু বিজ্ঞানক পৰস্পৰৰ বিৰোধী বুলি ভবা হয়, কিন্তু দুয়োটাৰে লক্ষ্য সত্যৰ সন্ধান কৰা। বিজ্ঞানে বস্তুনিষ্ঠ আৰু পৰীক্ষাযোগ্য জগতখনৰ সত্য সন্ধান কৰে, আনহাতে ধৰ্মই আধ্যাত্মিক আৰু মূল্যবোধৰ জগতখনৰ সত্য সন্ধান কৰে। আইনষ্টাইনে কৈছিল, “বিজ্ঞান অবিহনে ধৰ্ম অন্ধ, আৰু ধৰ্ম অবিহনে বিজ্ঞান পংগু।” - প্ৰশ্ন: ধৰ্মক কিয় কেৱল অনুভূতি বুলি ক’ব নোৱাৰি?
উত্তৰ: কাৰণ ধৰ্মত কেৱল অনুভূতিয়েই নাথাকে, ইয়াৰ লগত এক নিৰ্দিষ্ট বিশ্বাস বা জ্ঞান (যেনে: ঈশ্বৰ আছে) আৰু ইচ্ছামূলক ক্ৰিয়াও (যেনে: পূজা-পাতল) জড়িত হৈ থাকে। কেৱল অনুভূতিয়ে ধৰ্মৰ সম্পূৰ্ণ স্বৰূপ প্ৰকাশ কৰিব নোৱাৰে। - প্ৰশ্ন: “ধৰ্মই নৈতিকতাক সামৰি লয়, কিন্তু নৈতিকতাই ধৰ্মক সামৰি নলয়” – কথাষাৰৰ তাৎপৰ্য কি?
উত্তৰ: ইয়াৰ তাৎপৰ্য হ’ল যে ধৰ্মৰ পৰিসৰ নৈতিকতাতকৈ বহল। প্ৰতিটো ধৰ্মৰ মাজতে এক নৈতিক সংহিতা থাকে, গতিকে ধৰ্মই নৈতিকতাক সামৰি লয়। কিন্তু, এজন ব্যক্তি ধাৰ্মিক নোহোৱাকৈও নৈতিক হ’ব পাৰে (যেনে: এজন নিৰীশ্বৰবাদী মানৱতাবাদী)। গতিকে, নৈতিকতাই সদায় ধৰ্মক সামৰি নল’বও পাৰে।
