SEBA HSLC General Science Question Paper 2023 (Solved) – বিজ্ঞান প্ৰশ্নকাকত

SEBA দশম শ্ৰেণীৰ  সাধাৰণ বিজ্ঞান প্ৰশ্নকাকত ২০২৩ (উত্তৰসহ)

সম্পূৰ্ণ নম্বৰ: ৯০
উত্তীৰ্ণ নম্বৰ: ২৭
সময়: ৩ ঘণ্টা

 ক-শাখা (SECTION-A)

SEBA HSLC General Science Question Paper 2023

১। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱা: (1 × 10 = 10)

(i) তলৰ কোনটো ধাতু কল্পৰ উদাহৰণ নহয়?
(a) Si
(b) Ge
(c) B
(d) Al
উত্তৰ: (d) Al (এলুমিনিয়াম)

(ii) তলৰ কোনটো যৌগক ছ’ডা এছিড অগ্নি নিৰ্বাপন যন্ত্ৰত ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
(a) NaCl
(b) Na₂CO₃
(c) NaHCO₃
(d) NH₄Cl
উত্তৰ: (c) NaHCO₃ (ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট)

(iii) বনস্পতিজাত দ্ৰব্যৰ পচন সাৰলৈ পৰিবৰ্তন হোৱাটো তলৰ কোনটো শ্ৰেণীৰ বিক্ৰিয়াৰ উদাহৰণ?
(a) তাপগ্ৰাহী বিক্ৰিয়া (Endothermic reaction)
(b) তাপবৰ্জী বিক্ৰিয়া (Exothermic reaction)
(c) দুয়োটা (Both)
(d) ওপৰৰ এটাও নহয় (None of the above)
উত্তৰ: (b) তাপবৰ্জী বিক্ৰিয়া (Exothermic reaction)

(iv) চ’লেনইডৰ কুণ্ডলীত বৈদ্যুতিক প্ৰবাহ প্ৰৱাহীত হ’লে, চৌম্বক ক্ষেত্ৰ –
(a) প্ৰৱাহীত প্ৰৱাহৰ দিশত বাঢ়িব
(b) প্ৰৱাহীত প্ৰৱাহৰ দিশত কমিব
(c) সকলো সময়ত একেই থাকিব
(d) শূন্য হব
উত্তৰ: (a) প্ৰৱাহীত প্ৰৱাহৰ দিশত বাঢ়িব (increases along the direction of current)

(v) তলৰ কোনটোৱে বৰ্তনীৰ বিভৱ ভেদ নিৰ্ণয় কৰাত ব্যৱহৃত হয়?
(a) এমিটাৰ (Ammeter)
(b) ভল্টমিটাৰ (Voltmeter)
(c) গেলভেন’মিটাৰ (Galvanometer)
(d) মাল্টিমিটাৰ (Multimeter)
উত্তৰ: (b) ভল্টমিটাৰ (Voltmeter)

(vi) তলত উল্লেখিত কোনটো পৰম্পৰাগত শক্তিৰ উৎস?
(a) বায়ু শক্তি (Wind energy)
(b) নিউক্লীয় শক্তি (Nuclear energy)
(c) ভূ-তাপীয় শক্তি (Geo-thermal energy)
(d) তৰংগ শক্তি (Wave energy)
উত্তৰ: (c) ভূ-তাপীয় শক্তি (Geo-thermal energy) (যদিও জীৱাশ্ম ইন্ধন (কয়লা, পেট্ৰ’লিয়াম) মুখ্য পৰম্পৰাগত উৎস, দিয়া বিকল্পসমূহৰ ভিতৰত ভূ-তাপীয় শক্তিক কিছু ক্ষেত্ৰত পৰম্পৰাগত হিচাপে ধৰা হয়।)

(vii) তলত উল্লেখিত কোনে অ’জন স্তৰ অবক্ষয় কৰিব পাৰে?
(a) ক্ল’ৰ’ফ্ল’ৰ’ কাৰ্বন (Chlorofluorocarbon)
(b) নাইট্ৰ’জেন (Nitrogen)
(c) হাইড্ৰ’জেন (Hydrogen)
(d) অক্সিজেন (Oxygen)
উত্তৰ: (a) ক্ল’ৰ’ফ্ল’ৰ’ কাৰ্বন (Chlorofluorocarbon)

(viii) তলত উল্লেখ কৰা কোনখিনিয়ে খাদ্য শৃংখল গঠন কৰে?
(a) ঘাঁহ, ঘেহুঁ আৰু আম
(b) ঘাঁহ, ছাগলী আৰু মানুহ
(c) ছাগলী, গৰু আৰু হাতী
(d) ঘাঁহ, মাছ আৰু ছাগলী
উত্তৰ: (b) ঘাঁহ, ছাগলী আৰু মানুহ (Grass, Goat and Human)

(ix) তলত উল্লেখিত কিহৰ বাবে চকুৰ লেন্সৰ বক্ৰতা পৰিবৰ্তন হয়?
(a) অক্ষিপট (Retina)
(b) চকুৰ পতা (Iris)
(c) চিলিয়াৰী পেশী (Ciliary muscles)
(d) নেত্ৰ স্নায়ু (Optic nerve)
উত্তৰ: (c) চিলিয়াৰী পেশী (Ciliary muscles)

(x) লেন্স এখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য 1 মিটাৰ, ক্ষমতা হ’ব –
(a) 0.5 D
(b) 1 D
(c) 1.5 D
(d) 2 D
উত্তৰ: (b) 1 D (ক্ষমতা P = 1/f (মিটাৰত) = 1/1 = 1 D)

২। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱা: (1 × 10 = 10)

(i) অৱতল দাপোণে গঠিত প্ৰতিবিম্ব –
(a) সৎ আৰু সংকুচিত
(b) সৎ আৰু বিবৰ্ধিত
(c) অসৎ আৰু বিবৰ্ধিত
(d) অসৎ আৰু সংকুচিত
উত্তৰ: এই প্ৰশ্নটো অসম্পূৰ্ণ কাৰণ লক্ষ্যবস্তুৰ অৱস্থান উল্লেখ কৰা নাই। অৱতল দাপোণে লক্ষ্যবস্তুৰ অৱস্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ওপৰৰ সকলো ধৰণৰ প্ৰতিবিম্ব (d ৰ বাহিৰে) গঠন কৰিব পাৰে। তথাপি, সাধাৰণতে যেতিয়া অসৎ প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে, তেতিয়া ই বিবৰ্ধিত হয়।
সম্ভাব্য উত্তৰ (যদি লক্ষ্যবস্তু মেৰু আৰু ফ’কাছৰ মাজত থাকে): (c) অসৎ আৰু বিবৰ্ধিত (virtual and enlarged)

(ii) কাঁচৰ প্ৰতিসৰণাংক 1.5 হ’লে, কাঁচত পোহৰৰ দ্ৰুতি হ’ব –
(a) 2 × 10⁸ m/s
(b) 3 × 10⁵ m/s
(c) 2.25 × 10⁸ m/s
(d) 3 × 10⁸ m/s
উত্তৰ: (a) 2 × 10⁸ m/s (n = c/v ⇒ v = c/n = (3 × 10⁸ m/s) / 1.5 = 2 × 10⁸ m/s)

(iii) গ্লুক’জৰ ভংগন ঘটি পাইৰুভেটলৈ পৰিবৰ্তিত হয় –
(a) কোষৰ কোষপ্ৰৰসত (Cell cytoplasm)
(b) মাইট’কণ্ড্ৰিয়াত (Mitochondria)
(c) কোষাৱৰণত (Cell membrane)
(d) গলগি বডিত (Golgi body)
উত্তৰ: (a) কোষৰ কোষপ্ৰৰসত (Cell cytoplasm)

(iv) বেছিভাগ কোষীয় প্ৰক্ৰিয়াৰ কোষীয় মুদ্ৰা হৈছে –
(a) ADP
(b) AMP
(c) ATP
(d) CO₂
উত্তৰ: (c) ATP

(v) দুটা স্নায়ুকোষৰ মাজৰ খালী ঠাইখিনিক বোলা হয় –
(a) ডেণ্ড্ৰাইট (dendrite)
(b) ছাইনেপ্স (synapse)
(c) এক্সন (axon)
(d) স্নায়ুঅন্ত (nerve ending)
উত্তৰ: (b) ছাইনেপ্স (synapse)

(vi) তলৰ কোনটো এবিধ উদ্ভিদ হৰম’ন?
(a) ইনচুলিন (Insulin)
(b) থাইৰক্সিন (Thyroxin)
(c) ইষ্ট্ৰ’জেন (Oestrogen)
(d) ছাইট’কাইনিন (Cytokinin)
উত্তৰ: (d) ছাইট’কাইনিন (Cytokinin)

(vii) ভিন্ন অংগ বিশিষ্ট বহু জীৱই সিহঁতৰ দেহৰ কোনো অংগৰ পৰাই নতুন এটা প্ৰজন্মৰ জীৱ উৎপত্তি কৰি ল‘ব পৰা প্ৰক্ৰিয়াটোক বোলা হয় –
(a) পুনৰ জীৱন (Regeneration)
(b) মুকুলোদ্গম (Budding)
(c) বিভংগন (Fragmentation)
(d) বিভাজন (Fission)
উত্তৰ: (a) পুনৰ জীৱন (Regeneration)

(viii) দ্বি-বিভাজন প্ৰক্ৰিয়া সংঘটিত হয় –
(a) এমিবাত (Amoeba)
(b) পেৰামেচিয়ামত (Paramoecium)
(c) প্লেনেৰিয়াত (Planaria)
(d) এই আটাইবোৰতে (All of these)
উত্তৰ: (a) এমিবাত (Amoeba) (পেৰামেচিয়ামত দ্বি-বিভাজন হয়, কিন্তু প্লেনেৰিয়াত সাধাৰণতে পুনৰ জীৱন ঘটে)

(ix) সমসংস্থ অংগৰ এটা উদাহৰণ হৈছে –
(a) চৰাইৰ ডেউকা আৰু বাদুলিৰ ডেউকা
(b) পখিলাৰ পাখি আৰু বাদুলিৰ ডেউকা
(c) পাৰৰ পাখি আৰু মানুহৰ হাত
(d) ভাটৌ চৰাইৰ পাখি আৰু মৌমাখিৰ পাখি
উত্তৰ: (c) পাৰৰ পাখি আৰু মানুহৰ হাত (wings of a pigeon and hands of man) (উৎপত্তি একে কিন্তু কাৰ্য ভিন্ন)

(x) তলৰ কোনযোৰ ক্ৰম’জ’মে মানুহৰ সন্তানৰ ক্ষেত্ৰত পুৰুষ লিংগ নিৰ্ধাৰণ কৰিব?
(a) XX
(b) XY
(c) XO
(d) YO
উত্তৰ: (b) XY

৩। খালী ঠাই পূৰণ কৰা: (1 × 10 = 10)

(i) চাপ সংকুচিত প্ৰাকৃতিক গেছৰ (CNG) প্ৰধান উপাদান হাইড্ৰ’কাৰ্বন বিধ হ’ল মিথেন।
(ii) 3Fe(s) + 4H₂O(g) → X + 4H₂(g) বিক্ৰিয়াটোৰ বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ ‘X’ হ’ল Fe₃O₄ (ফেৰ’ছ’ফেৰিক অক্সাইড)।
(iii) লোৰ লগত নিকেল আৰু ক্ৰ’মিয়াম মিহলালে আমি এটা সংকৰ ধাতু পাওঁ, যাৰ নাম ষ্টেইনলেছ ষ্টীল।
(iv) সালোক সংশ্লেষণ হৈছে এটা প্ৰক্ৰিয়া যাৰ দ্বাৰা কিছুমান জীৱই সিহঁতৰ কাৰ্বন আৰু শক্তিৰ চাহিদা পূৰণ কৰে।
(v) পুংকেশৰ আৰু গৰ্ভকেশৰ হ’ল এপাহ ফুলৰ প্ৰজনন অংগ য’ত জনন কোষ বিলাক থাকে।
(vi) এটা ফীডবেক পদ্ধতিৰ দ্বাৰা হৰম‘ন ৰ ক্ৰিয়া নিয়ন্ত্ৰণ হয়।
(vii) গাড়ীৰ পিছলৈ চোৱাত উত্তল দাপোন ব্যৱহৃত হয়।
(viii) বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰত যান্ত্ৰিক শক্তিৰ পৰা বৈদ্যুতিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ হয়।
(ix) খাদ্য শৃংখলৰ তৃতীয় স্তৰটো হ’ল দ্বিতীয় শ্ৰেণীৰ উপভোক্তা (মাংসভোজী)।
(x) কম অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত পদাৰ্থ দহন কৰিলে কাৰ্বন মনোক্সাইড গেছৰ উৎপন্ন হয়।

৪। অতি চমুকৈ উত্তৰ দিয়া: (1 × 10 = 10)

(i) K, Na, Ca আৰু Mg ৰ ভিতৰত কোনটোৰ সক্ৰিয়তা আটাইতকৈ কম?
উত্তৰ: Mg (মেগনেছিয়াম)

(ii) জিপছামক 373 K উষ্ণতাত উত্তপ্ত কৰিলে পানীৰ অণু হেৰুৱাই এবিধ বগা পাউদাৰৰ উৎপন্ন হয়। বগা পাউদাৰ বিধৰ ৰাসায়নিক সংকেত লিখা।
উত্তৰ: CaSO₄·½H₂O (কেলচিয়াম ছালফেট হেমিহাইড্ৰেট বা প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছ)

(iii) থাৰ্মিট বিক্ৰিয়াটো লিখা।
উত্তৰ: Fe₂O₃(s) + 2Al(s) → 2Fe(l) + Al₂O₃(s) + তাপ

(iv) ছ’ডিয়াম ধাতুৱে ঠাণ্ডা পানীৰ লগত প্ৰবল বেগে বিক্ৰিয়া কৰাৰ ফলত এক বিশেষ ধৰণৰ গেছৰ উৎপন্ন হয় যাৰ ফলস্বৰূপে নিমিষতে জুই জ্বলি উঠে। সেই বিশেষ গেছ বিধ চিনাক্ত কৰা।
উত্তৰ: হাইড্ৰ’জেন (H₂) গেছ

(v) মানুহৰ সুস্থ চকুৰ বাবে স্পষ্ট দৃষ্টিৰ ন্যূনতম দূৰত্ব কিমান?
উত্তৰ: 25 ছে.মি.

(vi) বৈদ্যুতিক আধানৰ S.I. একক লিখা।
উত্তৰ: কুলম্ব (Coulomb, C)

(vii) চলমান চুম্বকৰ দ্বাৰা বৰ্তনীত বৈদ্যুতিক প্ৰবাহ সৃষ্টি হোৱাটো কোনে প্ৰথমে আৱিষ্কাৰ কৰিছিল?
উত্তৰ: মাইকেল ফেৰাডে (Michael Faraday)

(viii) জীৱ ভৰত মিথেনৰ আনুমানিক শতাংশ কিমান?
উত্তৰ: প্ৰায় 75%

(ix) কোনো এজন ব্যক্তিয়ে যদি আয়ডিনৰ অভাৱগ্ৰস্ত খাদ্য গ্ৰহণ কৰে তেতিয়া কি হ’ব পাৰে?
উত্তৰ: গলগণ্ড (Goitre) ৰোগ হ’ব পাৰে।

(x) ‘জিন’ এটাৰ সংজ্ঞা তুমি কেনেদৰে দিবা?
উত্তৰ: জিন হ’ল DNA-ৰ এটা অংশ যি কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট প্ৰ’টিন সংশ্লেষণৰ বাবে তথ্য বহন কৰে আৰু বংশগতিৰ একক হিচাপে কাম কৰে।

৫। সত্য বা অসত্য নিৰ্ণয় কৰা: (1 × 5 = 5)

(i) আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মৌলবোৰক 18টা থিয় স্তম্ভত আৰু 7টা অনুভূমিক শাৰীত সজোৱা হৈছে।
উত্তৰ: সত্য

(ii) অধঃক্ষেপন বিক্ৰিয়াত অদ্ৰাব্য লৱণ উৎপন্ন হয়।
উত্তৰ: সত্য

(iii) লঘু এছিডৰ পৰা অধাতুৱে হাইড্ৰ’জেন প্ৰতিস্থাপিত কৰিব পাৰে।
উত্তৰ: অসত্য (অধাতুৱে ইলেক্ট্ৰন গ্ৰহণ কৰে, সেয়ে সিহঁতে এচিডৰ পৰা H⁺ আয়নক বিজাৰিত কৰি H₂ গেছ উৎপন্ন কৰিব নোৱাৰে।)

(iv) কলিফৰ্ম নামৰ বেক্টেৰিয়াৰ সমষ্টি বিধ মানুহৰ মগজুত পোৱা যায়।
উত্তৰ: অসত্য (ই মানুহৰ অন্ত্ৰত পোৱা যায়।)

(v) কিছুমান উদ্ভিদৰ শিপা, কাণ্ড আৰু পাতৰ পৰা আংগিক বিস্তাৰণৰ যোগেদি নতুন উদ্ভিদৰ সৃষ্টি হয়।
উত্তৰ: সত্য

SEBA HSLC General Science Question Paper 2023

খ-শাখা (SECTION-B)

৬। ব্লিচিং পাউদাৰ প্ৰস্তুতকৰণৰ এটা পদ্ধতি লিখা। ব্লিচিং পাউদাৰৰ দুটা ব্যৱহাৰ লিখা। (1+1=2)

উত্তৰ:

• প্ৰস্তুতিৰ পদ্ধতি: শুকান শিথিলিত চূণৰ (কেলচিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড, Ca(OH)₂) ওপৰেৰে ক্ল’ৰিন গেছ (Cl₂) চালিত কৰিলে ব্লিচিং পাউদাৰ (কেলচিয়াম অক্সিক্ল’ৰাইড, CaOCl₂) উৎপন্ন হয়।
  ৰাসায়নিক সমীকৰণ: Ca(OH)₂ + Cl₂ → CaOCl₂ + H₂O
• দুটা ব্যৱহাৰ:

1. বস্ত্ৰ উদ্যোগত কপাহী আৰু লিনেন কাপোৰৰ বিৰঞ্জনৰ বাবে আৰু কাগজ উদ্যোগত কাঠৰ মণ্ডৰ বিৰঞ্জনৰ বাবে ব্যৱহাৰ হয়।
2. খোৱা পানী বীজাণুমুক্ত কৰিবলৈ বীজাণুনাশক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

৭। তলৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াটোৰ উৎপাদিত দ্ৰব্য লিখা। (1+1=2)
(a) CaCO₃(s) + H₂O(l) + CO₂(g) →
(b) Na₂CO₃ + 10H₂O →

উত্তৰ:
(a) CaCO₃(s) + H₂O(l) + CO₂(g) → Ca(HCO₃)₂(aq) (কেলচিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট)
(b) Na₂CO₃ + 10H₂O → Na₂CO₃·10H₂O(s) (কাপোৰ ধোৱা ছ’ডা বা ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট ডেকা হাইড্ৰেট)

৮। পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ পৰ্যায় আৰু বৰ্গবোৰত ধাতৱীয় ধৰ্ম কেনেদৰে পৰিৱৰ্তন হয় ব্যাখ্যা কৰা। (2)

উত্তৰ:

• পৰ্যায়ত: পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ এটা পৰ্যায়ত বাওঁফালৰ পৰা সোঁফাললৈ গ’লে কাৰ্যকৰী নিউক্লীয় আধান বৃদ্ধি পায়, যাৰ ফলত ইলেক্ট্ৰন ত্যাগ কৰাৰ প্ৰৱণতা কমি যায়। সেয়েহে, পৰ্যায়ত ধাতৱীয় ধৰ্ম হ্ৰাস পায়।
• বৰ্গত: এটা বৰ্গত ওপৰৰ পৰা তললৈ নামি আহিলে নতুন কক্ষপথ যোগ হোৱাৰ ফলত পৰমাণুৰ আকাৰ বৃদ্ধি পায় আৰু নিউক্লিয়াছৰ লগত যোজক ইলেক্ট্ৰনৰ আকৰ্ষণ কমি যায়। ফলত ইলেক্ট্ৰন ত্যাগ কৰাৰ প্ৰৱণতা বাঢ়ে। সেয়েহে, বৰ্গত ধাতৱীয় ধৰ্ম বৃদ্ধি পায়।

৯। (a) ইথানয়িক এচিড আৰু ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেটৰ বিক্ৰিয়াৰ ফলত এটি লৱণ, CO₂ আৰু পানীৰ সৃষ্টি হয়। লৱণ বিধৰ নাম কি? (1)
(b) ‘X’ কি হয়? CH₃CH₂OH –(X)–> CH₃COOH (1)

উত্তৰ:
(a) লৱণ বিধৰ নাম হ’ল ছ‘ডিয়াম ইথান’ৱেট (Sodium ethanoate) বা ছ’ডিয়াম এচিটেট (CH₃COONa)।
(b) ‘X’ হ’ল এটা জাৰক পদাৰ্থ, যেনে ক্ষাৰকীয় পটাছিয়াম পাৰমেংগানেট (Alkaline KMnO₄) বা আম্লিক পটাছিয়াম ডাইক্ৰ‘মেট (Acidified K₂Cr₂O₇)।

১০। উত্তল লেন্স এখনৰ ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধত (2F) লক্ষ্যবস্তু ৰাখি ইয়াৰ প্ৰতিবিম্ব গঠনৰ ৰশ্মিচিত্ৰ অংকন কৰা। (2)

উত্তৰ:
(এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰৰ বাবে এটা ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকিব লাগিব।)

• এখন উত্তল লেন্স আঁকি মুখ্য অক্ষডাল চিহ্নিত কৰক।
• লেন্সৰ দুয়োফালে ফ’কাছ (F) আৰু ভাঁজ কেন্দ্ৰ (2F) চিহ্নিত কৰক।
• লক্ষ্যবস্তুটো বাওঁফালৰ 2F ত স্থাপন কৰক।
• লক্ষ্যবস্তুৰ মূৰৰ পৰা দুডাল ৰশ্মি আঁকক:

1. এদাল ৰশ্মি মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰালভাৱে গৈ লেন্সত পৰি প্ৰতিসৰণৰ পিছত সোঁফালৰ ফ’কাছ (F) ৰ মাজেৰে পাৰ হৈ যাব।
2. আনডাল ৰশ্মি আলোক কেন্দ্ৰ (O) ৰ মাজেৰে কোনো বিচ্যুতি নোহোৱাকৈ পোনে পোনে পাৰ হৈ যাব।

• ৰশ্মি দুডাল সোঁফালৰ 2F ত কটাকটি কৰিব। সেই স্থানতে প্ৰতিবিম্বটো গঠন হ’ব।
• প্ৰতিবিম্বটো হ’ব সৎ, ওলোটা আৰু লক্ষ্যবস্তুৰ সমান আকাৰৰ।

১১। তাপ দিলে 2g ফেৰাছ ছালফেট স্ফটিকৰ বিযোজন ঘটি 1g গোটা অক্সাইড আৰু দুই ধৰণৰ গেছৰ উৎপন্ন হয়। প্ৰয়োজনীয় ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া লিখি গোটা অক্সাইড বিধক আৰু দুই ধৰণৰ গেছক চিনাক্ত কৰা। (2)

উত্তৰ:

• ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া: 2FeSO₄(s) –(তাপ)–> Fe₂O₃(s) + SO₂(g) + SO₃(g)
• গোটা অক্সাইড: ফেৰিক অক্সাইড (Fe₂O₃)
• গেছ দুবিধ: ছালফাৰ ডাইঅক্সাইড (SO₂) আৰু ছালফাৰ ট্ৰাইঅক্সাইড (SO₃)।

১২। ক্ষয়ীভৱন আৰু ৰেনচিডিটি বুলিলে কি বুজা? উদাহৰণৰ সহায়ত ব্যাখ্যা কৰা। (1+1=2)

উত্তৰ:

• ক্ষয়ীভৱন (Corrosion): যেতিয়া কোনো ধাতু ইয়াৰ চৌপাশৰ পদাৰ্থ, যেনে – জলীয় বাষ্প, এচিড আদিৰ সংস্পৰ্শলৈ আহি আক্ৰান্ত হয়, তেতিয়া ধাতুবিধ ক্ষয় যায়। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক ক্ষয়ীভৱন বোলে। উদাহৰণ: লোত মামৰে ধৰা (Rusting of iron)।
• ৰেনচিডিটি (Rancidity) বা দুৰ্গন্ধিতা: তেল বা চৰ্বীযুক্ত খাদ্যবস্তু বহুদিন ধৰি এৰি থ’লে বায়ুমণ্ডলৰ অক্সিজেনৰ দ্বাৰা জাৰিত হৈ গোন্ধ আৰু সোৱাদ সলনি হয়। এই পৰিঘটনাটোক ৰেনচিডিটি বোলে। উদাহৰণ: পুৰণি তেলত ভজা খাদ্যৰ গোন্ধ আৰু সোৱাদ বেয়া হোৱা।

১৩। চৌম্বক বলৰেখাৰ চাৰিটা ধৰ্ম লিখা। (2)

উত্তৰ: চৌম্বক বলৰেখাৰ চাৰিটা ধৰ্ম হ’ল:

1. চৌম্বক বলৰেখাবোৰ চুম্বকৰ বাহিৰত উত্তৰ মেৰুৰ পৰা ওলাই দক্ষিণ মেৰুত সোমায় আৰু চুম্বকৰ ভিতৰত দক্ষিণ মেৰুৰ পৰা উত্তৰ মেৰুলৈ যায়, অৰ্থাৎ ইহঁত একোটা বন্ধ বক্ৰ।
2. চৌম্বক বলৰেখাৰ কোনো বিন্দুতে অঁকা স্পৰ্শকে সেই বিন্দুত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ সূচায়।
3. দুডাল চৌম্বক বলৰেখাই কেতিয়াও ইডালে সিডালক কটাকটি নকৰে।
4. চুম্বকৰ মেৰু অঞ্চলত বলৰেখাবোৰ ঘন হৈ থাকে, যিয়ে তাত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্ৰাবল্য বেছি হোৱাটো সূচায়।

১৪। জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ দুটা অসুবিধা লিখা। (2)

উত্তৰ: জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ দুটা অসুবিধা হ’ল:

1. পৰিৱেশ প্ৰদূষণ: কয়লা, পেট্ৰ’লিয়াম আদি দহন কৰিলে কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড, ছালফাৰ ডাইঅক্সাইড, নাইট্ৰ’জেন অক্সাইড আদি ক্ষতিকাৰক গেছ নিৰ্গত হয়, যি বায়ু প্ৰদূষণ, এচিড বৰষুণ আৰু গোলকীয় উষ্ণতা বৃদ্ধিৰ কাৰণ।
2. অনৱীকৰণযোগ্য উৎস: জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ ভাণ্ডাৰ সীমিত আৰু ইহঁতৰ গঠনত লাখ লাখ বছৰ সময় লাগে। সেয়েহে, এইবোৰ অনৱীকৰণযোগ্য শক্তিৰ উৎস আৰু ভৱিষ্যতে শেষ হৈ যোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে।

১৫। পেলনীয়া আবৰ্জনাৰ সমস্যা দূৰীকৰণৰ দুটা পদ্ধতি উল্লেখ কৰা। (2)

উত্তৰ: পেলনীয়া আৱৰ্জনাৰ সমস্যা দূৰীকৰণৰ দুটা পদ্ধতি হ’ল:

1. পুনৰাবৰ্তন (Recycling): কাগজ, প্লাষ্টিক, কাঁচ, ধাতু আদিৰ দৰে আৱৰ্জনাবোৰ সংগ্ৰহ কৰি সেইবোৰৰ পৰা নতুন ব্যৱহাৰযোগ্য সামগ্ৰী প্ৰস্তুত কৰা। ই নতুন সম্পদৰ ব্যৱহাৰ কমায়।
2. সাৰীকৰণ (Composting): জৈৱ-নিম্নীকৰণযোগ্য আৱৰ্জনা, যেনে- শাক-পাচলিৰ বাকলি, খাদ্যৰ অৱশিষ্ট আদি একত্ৰিত কৰি পচন ঘটাই জৈৱিক সাৰ প্ৰস্তুত কৰা। এই সাৰ মাটিৰ উৰ্বৰতা বৃদ্ধিত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।

১৬। বন আৰু বন্যপ্ৰাণীসমূহ কিয় সংৰক্ষণ কৰিব লাগে? (2)

উত্তৰ: বন আৰু বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণ কৰা উচিত কাৰণ:

1. পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষা: বনাঞ্চলে জলবায়ু নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, মাটিৰ খহনীয়া ৰোধ কৰে আৰু বন্যপ্ৰাণীয়ে খাদ্য শৃংখল বজাই ৰাখি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰে।
2. জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য সংৰক্ষণ: বন আৰু বন্যপ্ৰাণী জৈৱ-বৈচিত্ৰ্যৰ ভঁৰাল। এই বৈচিত্ৰ্যই আমাক খাদ্য, ঔষধ আৰু অন্যান্য বহুতো লাগতিয়াল সামগ্ৰী যোগান ধৰে।

১৭। চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা বুলিলে কি বুজা? (2)

উত্তৰ: চকুৰ ছিলেৰী পেশীৰ সহায়ত চকুৰ লেন্সখনে নিজৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য সলনি কৰি ওচৰৰ আৰু দূৰৰ বস্তু স্পষ্টকৈ অক্ষিপটত গঠন কৰিব পৰা ক্ষমতাকে চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা (Power of accommodation) বোলা হয়।

১৮। পৰিবাহীৰ ৰোধ নিৰ্ভৰ কৰা দুটা কাৰক লিখা। (2)

উত্তৰ: পৰিবাহীৰ ৰোধ নিৰ্ভৰ কৰা দুটা কাৰক হ’ল:

1. পৰিবাহীৰ দৈৰ্ঘ্য (l): পৰিবাহীৰ ৰোধ ইয়াৰ দৈৰ্ঘ্যৰ সমানুপাতিক (R ∝ l)।
2. পৰিবাহীৰ প্ৰস্থচ্ছেদৰ কালি (A): পৰিবাহীৰ ৰোধ ইয়াৰ প্ৰস্থচ্ছেদৰ কালিৰ ব্যস্তানুপাতিক (R ∝ 1/A)।
   (আন দুটা কাৰক হ’ল: পদাৰ্থৰ প্ৰকৃতি (ৰোধকতা) আৰু উষ্ণতা।)

১৯। এটা বৈদ্যুতিক মটৰে 220 V লাইনৰ পৰা 5 A প্ৰৱাহ লয়। মটৰটোৰ ক্ষমতা আৰু 2 ঘণ্টাত ই ব্যয় কৰা শক্তি উলিওৱা। (2)

উত্তৰ:

• ক্ষমতা (Power, P):
  P = V × I
  P = 220 V × 5 A = 1100 W বা 1.1 kW
• ব্যয় কৰা শক্তি (Energy, E):
  E = P × t
  E = 1100 W × (2 × 3600) s = 1100 × 7200 = 7,920,000 J
  অথবা,
  E = 1.1 kW × 2 h = 2.2 kWh (বা 2.2 ইউনিট)

২০। ৰক্তচাপ কি? চিষ্ট’লিক আৰু ডায়েষ্ট’লিক চাপ কি? এজন মানুহৰ সাধাৰণ চিষ্ট’লিক চাপ আৰু ডায়েষ্ট’লিক চাপৰ মাত্ৰা কিমান হোৱা উচিত? (½ + 1 + ½ = 2)

উত্তৰ:

• ৰক্তচাপ: তেজৰ প্ৰবাহে ৰক্তনলীৰ বেৰত প্ৰয়োগ কৰা চাপকে ৰক্তচাপ (Blood Pressure) বোলে।
• চিষ্ট‘লিক আৰু ডায়েষ্ট’লিক চাপ: নিলয়ৰ সংকোচনৰ সময়ত ধমনীৰ ভিতৰত হোৱা সৰ্বোচ্চ চাপক চিষ্ট’লিক চাপ (Systolic pressure) আৰু নিলয়ৰ প্ৰসাৰণৰ সময়ত হোৱা সৰ্বনিম্ন চাপক ডায়েষ্ট’লিক চাপ (Diastolic pressure) বোলে।
• সাধাৰণ মাত্ৰা: এজন সুস্থ প্ৰাপ্তবয়স্ক মানুহৰ সাধাৰণ চিষ্ট’লিক চাপ প্ৰায় 120 mm Hg আৰু ডায়েষ্ট’লিক চাপ প্ৰায় 80 mm Hg হোৱা উচিত।

২১। স্নায়ুপেশীৰ সংযোজন কি? শৰীৰৰ এটা অংশৰ পৰা আন অংশলৈ স্নায়ুপ্ৰেৰণা কেনেদৰে প্ৰবাহিত হয়? (½ + 1½ = 2)

উত্তৰ:

• স্নায়ুপেশীৰ সংযোজন (Neuromuscular Junction): যি স্থানত এটা চালক স্নায়ুকোষৰ (motor neuron) এক্সনৰ অন্তিম প্ৰান্ত আৰু এটা পেশী কোষৰ আৱৰণ (sarcolemma) মিলিত হয়, সেই সংযোগস্থলকে স্নায়ুপেশীৰ সংযোজন বোলে।
• প্ৰবাহৰ ধাৰা: শৰীৰৰ এটা অংশৰ পৰা (যেনে- জ্ঞানেন্দ্ৰিয়) স্নায়ুপ্ৰেৰণা বৈদ্যুতিক সংকেত হিচাপে স্নায়ুকোষৰ ডেণ্ড্ৰাইটৰ দ্বাৰা গৃহীত হয়। তাৰ পিছত ই কোষদেহৰ মাজেৰে এক্সনলৈ যায়। এক্সনৰ শেষত এই বৈদ্যুতিক সংকেতে কিছুমান ৰাসায়নিক পদাৰ্থ (নিউৰ’ট্ৰান্সমিটাৰ) মুকলি কৰি দিয়ে, যি ছাইনেপ্স (দুটা স্নায়ুকোষৰ মাজৰ ব্যৱধান) অতিক্ৰম কৰি পৰৱৰ্তী স্নায়ুকোষৰ ডেণ্ড্ৰাইটক উদ্দীপিত কৰে। এইদৰে স্নায়ুপ্ৰেৰণা এটা স্নায়ুকোষৰ পৰা আন এটালৈ প্ৰবাহিত হয়।

২২। দ্বি-বিভাজন আৰু বহুবিভাজনৰ মাজৰ পাৰ্থক্য দৰ্শোৱা। (2)

উত্তৰ:

২৩। এটা নতুন প্ৰজাতিৰ উৎপত্তিৰ বাবে কি কি কাৰকে অৰিহণা যোগায়? (2)

উত্তৰ: নতুন প্ৰজাতিৰ উৎপত্তিৰ বাবে অৰিহণা যোগোৱা কাৰকসমূহ হ’ল:

1. জিনীয় বিচ্যুতি (Genetic Drift): কোনো এটা সৰু জনসংখ্যাত আকস্মিকভাৱে কিছুমান জিনৰ সঘনতাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিলে নতুন প্ৰজাতিৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে।
2. প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচন (Natural Selection): পৰিৱেশৰ লগত খাপ খাব পৰা বৈশিষ্ট্যবোৰ প্ৰকৃতিয়ে নিৰ্বাচন কৰে, যাৰ ফলত সময়ৰ লগে লগে নতুন প্ৰজাতিৰ উদ্ভৱ হয়।
3. ভৌগোলিক পৃথকীকৰণ (Geographical Isolation): যেতিয়া কোনো এটা জনসংখ্যা নদী, পৰ্বত আদিৰ দ্বাৰা ভৌগোলিকভাৱে পৃথক হৈ পৰে, তেতিয়া সিহঁতৰ মাজত জিনৰ প্ৰবাহ বন্ধ হৈ যায় আৰু দুয়োটা গোটেই পৃথক প্ৰজাতিলৈ বিকশিত হ’ব পাৰে।

২৪। (a) আয়নীয় যৌগৰ কঠিন অৱস্থা আৰু বিগলিত অৱস্থাত বিদ্যুত পৰিবাহিতাৰ বিষয়ত আলোচনা কৰা। (1+1=2)
(b) ধাতু নিষ্কাশনত কেনেকৈ বিদ্যুৎ বিজাৰণ পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়? (1)

উত্তৰ:
(a)

• কঠিন অৱস্থাত: কঠিন অৱস্থাত আয়নীয় যৌগৰ আয়নবোৰ এক সুদৃঢ় জালিকা গঠনত আৱদ্ধ হৈ থাকে আৰু চলাচল কৰিব নোৱাৰে। মুক্ত আয়নৰ অনুপস্থিতিৰ বাবে আয়নীয় যৌগই কঠিন অৱস্থাত বিদ্যুৎ পৰিবহণ নকৰে।
• বিগলিত অৱস্থাত: বিগলিত বা জলীয় দ্ৰৱ অৱস্থাত আয়নীয় যৌগৰ আয়নবোৰ মুক্তভাৱে চলাচল কৰিব পাৰে। এই মুক্ত আয়নৰ চলাচলৰ বাবে আয়নীয় যৌগই বিগলিত অৱস্থাত বিদ্যুৎ পৰিবহণ কৰে।

(b) অধিক সক্ৰিয় ধাতু (যেনে- Na, K, Ca, Al) বোৰক কাৰ্বনৰ দ্বাৰা বিজাৰিত কৰিব নোৱাৰি। সেয়েহে, এই ধাতুসমূহৰ বিগলিত ক্ল’ৰাইড বা অক্সাইড লৱণৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ প্ৰবাহ চালিত কৰা হয়। কেথ’ডত (ঋণাত্মক) ধাতৱীয় আয়নবোৰ ইলেক্ট্ৰন গ্ৰহণ কৰি বিজাৰিত হৈ বিশুদ্ধ ধাতু হিচাপে জমা হয়। এই পদ্ধতিকে বিদ্যুৎ বিজাৰণ বোলে।

২৫। 18 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল দাপোন এখনৰ সন্মুখত 27 cm দূৰত্বত 7 cm আকাৰৰ বস্তু এটা ৰখা হৈছে। … প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ আৰু প্ৰকৃতি নিৰ্ণয় কৰা। (3)

উত্তৰ:
দিয়া আছে,
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (f) = -18 cm (অৱতল দাপোণ)
লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব (u) = -27 cm
লক্ষ্যবস্তুৰ আকাৰ (h) = 7 cm

দাপোণৰ সূত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি: 1/v + 1/u = 1/f
1/v = 1/f – 1/u = 1/(-18) – 1/(-27) = -1/18 + 1/27
1/v = (-3 + 2) / 54 = -1/54
∴ v = -54 cm
গতিকে, পৰ্দাখন দাপোণৰ সন্মুখত 54 cm দূৰত্বত ৰাখিব লাগিব।

বিবৰ্ধন (m) = -v/u = h’/h
m = -(-54) / (-27) = -2
এতিয়া, h’ = m × h = -2 × 7 = -14 cm

• প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ: 14 cm (ঋণাত্মক চিনে ওলোটা প্ৰতিবিম্ব সূচায়)।
• প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি: যিহেতু v ঋণাত্মক, প্ৰতিবিম্বটো সৎ আৰু ওলোটা (Real and inverted)।

২৬। ‘ATP’ ৰ সম্পূৰ্ণৰূপটো কি? … ‘ATP’ অনুবোৰক এনেবোৰ প্ৰক্ৰিয়া অগ্ৰসৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত কেনেদৰে ব্যৱহাৰ কৰা হয়? (½+½+1+½+½ = 3)

উত্তৰ:

• সম্পূৰ্ণ ৰূপ: এডেন’ছিন ট্ৰাইফছফেট (Adenosine Triphosphate)।
• শক্তি মুদ্ৰা: শ্বসনৰ ফলত মুক্ত হোৱা শক্তি ATP অণুত সঞ্চিত হৈ থাকে আৰু কোষে বিভিন্ন কাৰ্যৰ বাবে এই সঞ্চিত শক্তি ব্যৱহাৰ কৰে। সেয়েহে ইয়াক ‘শক্তি মুদ্ৰা’ (Energy Currency) বোলা হয়।
• ATP ৰ উৎপাদন: কোষীয় শ্বসনৰ সময়ত গ্লুক’জৰ জাৰণৰ ফলত মুক্ত হোৱা শক্তি ব্যৱহাৰ কৰি ADP (এডেন’ছিন ডাইফছফেট) আৰু এটা অজৈৱ ফছফেট (Pi) লগ হৈ ATP অণু উৎপন্ন হয়।
• তাপগ্ৰাহী প্ৰক্ৰিয়া: যি প্ৰক্ৰিয়াত শক্তি শোষিত হয়, তাকে তাপগ্ৰাহী প্ৰক্ৰিয়া (Endothermic process) বোলে।
• ATP ৰ ব্যৱহাৰ: যেতিয়া কোষে শক্তিৰ প্ৰয়োজন অনুভৱ কৰে, তেতিয়া ATP অণু ভাঙি ADP আৰু ফছফেটলৈ পৰিণত হয় আৰু শক্তি মুক্ত কৰে। এই মুক্ত শক্তিয়েই কোষৰ বিভিন্ন তাপগ্ৰাহী প্ৰক্ৰিয়া, যেনে- পেশীৰ সংকোচন, প্ৰ’টিন সংশ্লেষণ আদি সম্পন্ন কৰাত সহায় কৰে।