SEBA HSLC General Science Question Paper 2019
SEBA দশম শ্ৰেণীৰ সাধাৰণ বিজ্ঞান প্ৰশ্নকাকত 2021 (উত্তৰসহ)
সম্পূৰ্ণ নম্বৰ: ৯০
উত্তীৰ্ণ নম্বৰ: ২৭
সময়: ৩ ঘণ্টা
ক-শাখা (SECTION-A)
GROUP-A / ক-ভাগ
১। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱা:
(a) এটা দ্ৰৱই গুড়ি কৰি লোৱা কণীৰ খোলাৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি গেছ উৎপন্ন কৰে। গেছটোৱে চূণপানী ঘোলা কৰে। দ্ৰৱটোত আছে—
(i) NaCl
(ii) HCl
(iii) LiCl
(iv) KCl
উত্তৰ: (ii) HCl (কণীৰ খোলাত কেলচিয়াম কাৰ্বনেট (CaCO₃) থাকে, যি হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডৰ (HCl) লগত বিক্ৰিয়া কৰি কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂) গেছ উৎপন্ন কৰে, আৰু CO₂ এ চূণপানী ঘোলা কৰে।)
(b) এটা মৌলই অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি উচ্চ গলনাংকৰ যৌগ উৎপন্ন কৰে। যৌগটো পানীত দ্ৰৱণীয়। সম্ভৱপৰ মৌলটো হ’ল—
(i) calcium (কেলছিয়াম)
(ii) carbon (কাৰ্বন)
(iii) silicon (ছিলিকন)
(iv) iron (আইৰন)
উত্তৰ: (i) calcium (কেলছিয়াম) (কেলচিয়ামে অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি কেলছিয়াম অক্সাইড (CaO) গঠন কৰে, যাৰ গলনাংক উচ্চ আৰু ই পানীত দ্ৰৱণীয়।)
(c) মৌল X য়ে XC1₂ সংকেতৰ ক্ল’ৰাইড গঠন কৰে। ই উচ্চ গলনাংকযুক্ত এটা গোটা পদাৰ্থ। মৌল X তলৰ কোনটোৰে সৈতে একেটা বৰ্গত থকাৰ সম্ভাৱনা সবাতোকৈ বেছি?
(i) Na
(ii) Mg
(iii) Al
(iv) Si
উত্তৰ: (ii) Mg (X ৰ যোজ্যতা +2, যিহেতু ই XC1₂ গঠন কৰিছে। মেগনেছিয়াম (Mg) বৰ্গ ২ ৰ মৌল আৰু ইয়াৰ যোজ্যতাও +2।)
(d) আমাৰ লালটিত থকা উৎসেচক বিধক বোলা হয়—
(i) amylase (এমাইলেজ)
(ii) lipase (লাইপেজ)
(iii) trypsin (ট্ৰিপচিন)
(iv) pepsin (পেপচিন)
উত্তৰ: (i) amylase (এমাইলেজ)
(e) মগজুৰ যি অংশই দেহ লৰচৰ আৰু সমতা ৰক্ষাকাৰ্য্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, সেইটো হ’ল—
(i) diencephalon (ডায়েনচেফালন)
(ii) cerebrum (চেৰিব্ৰাম)
(iii) cerebellum (চেৰিবেলাম)
(iv) medulla oblongata (মেডুলা অবলংগাতা)
উত্তৰ: (iii) cerebellum (চেৰিবেলাম)
(f) জীৱৰ ক্ৰমবিকাশ প্ৰক্ৰিয়াত, … সেই প্ৰক্ৰিয়াক বোলা হয়—
(i) speciation (প্ৰজাতিকৰণ)
(ii) evolution (ক্ৰমবিকাশ)
(iii) inheritance (বংশানুক্রম)
(iv) variation (বিভিন্নতা)
উত্তৰ: (ii) evolution (ক্ৰমবিকাশ)
(g) লক্ষ্যবস্তুৰ সমান আকাৰৰ সৎ প্ৰতিবিম্ব পাবলৈ হ’লে, লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল লেন্সৰ সন্মুখত কোন স্থানত ৰাখিব লাগিব?
(i) লেন্সৰ মুখ্য ফ’কাছত
(ii) ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ দূৰত্বত
(iii) অসীমত
(iv) লেন্সৰ আলোক কেন্দ্ৰ আৰু মুখ্য ফ’কাছৰ মাজত
উত্তৰ: (ii) ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ দূৰত্বত (At twice the focal length)
(h) নিয়মীয়া দৃষ্টিৰ সদ্য প্ৰাপ্তবয়স্কৰ বাবে স্পষ্টকৈ দেখা ন্যূনতম দূৰত্ব হ’ল—
(i) 25 m
(ii) 25 cm
(iii) 2.5 cm
(iv) 2.5 m
উত্তৰ: (ii) 25 cm
(i) বৈদ্যুতিক শক্তিৰ ব্যৱহাৰিক একক 1 kWh মানে—
(i) 36×10⁶ J
(ii) 3.6×10⁶ J
(iii) 3.6×10⁵ J
(iv) 36×10⁴ J
উত্তৰ: (ii) 3.6×10⁶ J
(j) তলৰ কোনটো জীৱ-ভৰ শক্তিৰ উৎসৰ উদাহৰণ নহয়?
(i) Wood (খৰি)
(ii) Nuclear energy (নিউক্লীয় শক্তি)
(iii) Gobar gas (গোবৰ গেছ)
(iv) Coal (কয়লা)
উত্তৰ: (ii) Nuclear energy (নিউক্লীয় শক্তি)
SEBA HSLC General Science Question Paper 2019
GROUP-B / খ-ভাগ
২। দ্বি-অপসৰণ বিক্ৰিয়া এটাৰ উদাহৰণ দিয়া। (1)
উত্তৰ: যেতিয়া ছ’ডিয়াম ছালফেটৰ (Na₂SO₄) জলীয় দ্ৰৱক বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ (BaCl₂) জলীয় দ্ৰৱৰ লগত মিহলোৱা হয়, তেতিয়া বেৰিয়াম ছালফেটৰ (BaSO₄) বগা অধঃক্ষেপ আৰু ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ (NaCl) দ্ৰৱ উৎপন্ন হয়।
সমীকৰণ: Na₂SO₄(aq) + BaCl₂(aq) → BaSO₄(s)↓ + 2NaCl(aq)
৩। ধাতু এটাৰ নমনীয়তা কাক বোলে? (1)
উত্তৰ: ধাতুৰ যি ধৰ্মৰ বাবে সেইবোৰক টানি দীঘল তাঁৰলৈ ৰূপান্তৰ কৰিব পাৰি, তাকে নমনীয়তা (Ductility) বোলে।
৪। তলৰ কোনবিলাক হাইড্ৰ‘কাৰ্বনে যোগাত্মক বিক্ৰিয়া দেখুৱায়? C₂H₆, C₃H₈, C₃H₆, C₂H₂ আৰু CH₄ (1)
উত্তৰ: অসংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বনবোৰে (য’ত দ্বি-বান্ধনি বা ত্ৰি-বান্ধনি থাকে) যোগাত্মক বিক্ৰিয়া দেখুৱায়। ইয়াত, C₃H₆ (প্ৰ’পিন) আৰু C₂H₂ (ইথাইন) য়ে যোগাত্মক বিক্ৰিয়া দেখুৱাব।
৫। প্ৰভাৱী চৰিত্ৰ কাক বোলে? (1)
উত্তৰ: সংকৰণৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা অপত্যত যি চৰিত্ৰই নিজকে প্ৰকাশ কৰিব পাৰে, আনটো চৰিত্ৰৰ উপস্থিতিতো, তাকে প্ৰভাৱী চৰিত্ৰ (Dominant character) বোলে।
৬। চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা কি? (1)
উত্তৰ: চকুৰ ছিলেৰী পেশীৰ সহায়ত চকুৰ লেন্সখনে নিজৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য সলনি কৰি ওচৰৰ আৰু দূৰৰ বস্তু স্পষ্টকৈ অক্ষিপটত গঠন কৰিব পৰা ক্ষমতাকে চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা (Power of accommodation) বোলে।
৭। (a) ওপৰৰ পৰীক্ষাটোৰ পৰ্যবেক্ষণ লিখা। (1)
(b) ওপৰৰ পৰ্যবেক্ষণটোৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখা আৰু বিক্ৰিয়াটোৰ প্ৰকাৰ উল্লেখ কৰা। (1)
উত্তৰ:
(a) যেতিয়া ছ’ডিয়াম ছালফেট আৰু বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ দ্ৰৱ মিহলোৱা হয়, তেতিয়া এটা বগা ৰঙৰ অদ্ৰাব্য পদাৰ্থৰ অধঃক্ষেপ সৃষ্টি হয়।
(b) ৰাসায়নিক সমীকৰণ: Na₂SO₄(aq) + BaCl₂(aq) → BaSO₄(s)↓ + 2NaCl(aq)
বিক্ৰিয়াৰ প্ৰকাৰ: ই এটা দ্বি-অপসৰণ বিক্ৰিয়া (Double displacement reaction), বিশেষকৈ অধঃক্ষেপন বিক্ৰিয়া (Precipitation reaction)।
৮। (a) জ্বলি থকা ম’ম নুমুওৱা গেছটোৰ নাম লিখা। (1)
(b) বিক্ৰিয়াটোত উৎপন্ন হোৱা এটা যৌগ কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড হ’লে বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে সন্তুলিত সমীকৰণটো লিখা। (1)
উত্তৰ:
(a) গেছটোৰ নাম হ’ল কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂)।
(b) সন্তুলিত সমীকৰণ: CaCO₃(s) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)
(ধাতৱ যৌগ A টো হ’ল কেলচিয়াম কাৰ্বনেট, CaCO₃)
Or / নাইবা
প্রশমন বিক্ৰিয়া কি? দুটা উদাহৰণ দিয়া। (1+1=2)
উত্তৰ:
- প্রশমন বিক্ৰিয়া: যি ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত এটা এচিড আৰু এটা ক্ষাৰকে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে, তাক প্ৰশমন বিক্ৰিয়া (Neutralization reaction) বোলে।
- দুটা উদাহৰণ:
- HCl (এচিড) + NaOH (ক্ষাৰ) → NaCl (লৱণ) + H₂O (পানী)
- H₂SO₄ (এচিড) + 2KOH (ক্ষাৰ) → K₂SO₄ (লৱণ) + 2H₂O (পানী)
৯। আমাৰ তেজত থকা শ্বাসকণাবিধৰ নাম লিখা। কণাবিধৰ কাৰ্য উল্লেখ কৰা। (1+1=2)
উত্তৰ:
- নাম: হিম’গ্ল’বিন (Haemoglobin)।
- কাৰ্য: হিম’গ্ল’বিনে হাওঁফাওঁৰ পৰা অক্সিজেন কঢ়িয়াই শৰীৰৰ বিভিন্ন কোষলৈ লৈ যায় আৰু কোষৰ পৰা কাৰ্বন ডাইঅক্সাইডক পুনৰ হাওঁফাওঁলৈ ওভতাই আনে।
১০। এক্সন আৰু ডেন্ড্ৰাইটৰ মাজৰ দুটা পাৰ্থক্য লিখা। (2)
উত্তৰ:
| এক্সন (Axon) | ডেন্ড্ৰাইট (Dendrite) |
| 1. ই কোষদেহৰ পৰা স্নায়ৱিক সংকেত বাহিৰলৈ নিয়ে। | 1. ই আন স্নায়ুকোষৰ পৰা সংকেত গ্ৰহণ কৰি কোষদেহলৈ নিয়ে। |
| 2. সাধাৰণতে প্ৰতিটো স্নায়ুকোষত এডালহে এক্সন থাকে। | 2. প্ৰতিটো স্নায়ুকোষত একাধিক ডেন্ড্ৰাইট থাকিব পাৰে। |
১১। প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়াত DNA-ৰ প্ৰতিলিপিকৰণৰ প্ৰয়োজনীয়তা কি? (2)
উত্তৰ: প্ৰজননৰ সময়ত DNA ৰ প্ৰতিলিপিকৰণ অতি প্ৰয়োজনীয় কাৰণ ইয়াৰ দ্বাৰা পিতৃ-মাতৃৰ জিনীয় তথ্য (genetic information) অপত্য কোষলৈ স্থানান্তৰিত হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াই প্ৰজাতিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহৰ স্থিৰতা বজাই ৰাখে। লগতে, প্ৰতিলিপিকৰণৰ সময়ত হোৱা সামান্য ভুলৰ বাবে বিভিন্নতাৰ (variation) সৃষ্টি হয়, যি ক্ৰমবিকাশৰ বাবে আৱশ্যক।
১২। 15 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল দাপোণ এখনৰ পৰা 10 cm দূৰত্বত এটা বস্তু ৰখা হ’ল। প্ৰতিবিম্বটোৰ অৱস্থান আৰু প্ৰকৃতি নিৰ্ণয় কৰা। (1+1=2)
উত্তৰ:
দিয়া আছে, ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (f) = +15 cm, লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব (u) = -10 cm
দাপোণৰ সূত্ৰ: 1/v + 1/u = 1/f ⇒ 1/v = 1/f – 1/u = 1/15 – 1/(-10) = 1/15 + 1/10 = (2+3)/30 = 5/30 = 1/6
∴ v = +6 cm
- অৱস্থান: প্ৰতিবিম্বটো দাপোণৰ পিছফালে 6 cm দূৰত্বত গঠন হ’ব।
- প্ৰকৃতি: যিহেতু v ৰ মান ধণাত্মক, প্ৰতিবিম্বটো অসৎ আৰু থিয় (Virtual and erect) হ’ব।
১৩। এটা বৈদ্যুতিক বাল্বৰ তাঁৰডালে 10 মিনিট সময়ত 0.5 A প্ৰৱাহ লয়। বৰ্তনীটোত চালিত হোৱা বৈদ্যুতিক আধানৰ পৰিমাণ উলিওৱা। (2)
উত্তৰ:
দিয়া আছে, প্ৰৱাহ (I) = 0.5 A, সময় (t) = 10 মিনিট = 10 × 60 = 600 ছেকেণ্ড
আমি জানো, আধান (Q) = I × t = 0.5 A × 600 s = 300 C (কুলম্ব)।
১৪। অ‘জন স্তৰৰ কেনেকৈ অৱক্ষয় ঘটিছে, চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা। (2)
উত্তৰ: মানুহৰ দ্বাৰা ব্যৱহৃত ক্ল’ৰ’ফ্ল’ৰ’কাৰ্বন (CFCs) নামৰ ৰাসায়নিক পদাৰ্থ (যি ৰেফ্ৰিজেৰেটৰ, এ.চি. আদিত ব্যৱহাৰ হয়) বায়ুমণ্ডলৰ উচ্চ স্তৰলৈ গৈ অ’জন (O₃) অণুৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰে। CFC ৰ পৰা মুক্ত হোৱা ক্ল’ৰিন পৰমাণুৱে অনুঘটক হিচাপে কাম কৰি লাখ লাখ অ’জন অণুক ভাঙি অক্সিজেন (O₂) অণুলৈ ৰূপান্তৰ কৰে, যাৰ ফলত অ’জন স্তৰৰ অৱক্ষয় ঘটে।
১৫। এটা বৈদ্যুতিক মটৰৰ কাৰ্যপ্ৰণালী ব্যাখ্যা কৰা। (2)
উত্তৰ: বৈদ্যুতিক মটৰে বৈদ্যুতিক শক্তিক যান্ত্ৰিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰে। ইয়াৰ মূল নীতি হ’ল যেতিয়া এডাল প্ৰৱাহযুক্ত পৰিবাহীক চৌম্বক ক্ষেত্ৰত ৰখা হয়, ই এটা বল অনুভৱ কৰে। মটৰত, এটা আয়তাকাৰ কুণ্ডলীক স্থায়ী চুম্বকৰ মাজত ৰাখি তাত বিদ্যুৎ প্ৰৱাহ চালিত কৰা হয়। কুণ্ডলীৰ বিপৰীত বাহু দুটাত প্ৰৱাহৰ দিশ বিপৰীত হোৱাৰ বাবে ফ্লেমিঙৰ বাওঁহাতৰ নিয়ম অনুসৰি বাহু দুটাই বিপৰীত দিশত বল অনুভৱ কৰে। এই বলৰ যুটীয়ে কুণ্ডলীটোক ঘূৰায়। স্প্লিট ৰিঙৰ সহায়ত প্ৰতি অৰ্ধ ঘূৰ্ণনৰ পিছত প্ৰৱাহৰ দিশ সলনি কৰি কুণ্ডলীটো একে দিশতে নিৰন্তৰভাৱে ঘূৰি থাকে।
১৬। অজৈৱ নিম্নীকৰণ পদাৰ্থই পৰিৱেশত প্ৰভাৱ পেলাব পৰা যি কোনো দুটা সম্ভাৱনাৰ বিষয়ে লিখা। (2)
উত্তৰ:
- মাটি আৰু পানী প্ৰদূষণ: প্লাষ্টিক, পলিথিনৰ দৰে অজৈৱ নিম্নীকৰণ পদাৰ্থবোৰ মাটিত পচি নাযায়, যাৰ ফলত মাটিৰ উৰ্বৰতা নষ্ট হয় আৰু জলনিষ্কাশন ব্যৱস্থাত বাধাৰ সৃষ্টি কৰে। এইবোৰ পানীৰ উৎসত পৰিলে জল প্ৰদূষণ হয়।
- জৈৱ-বিবৰ্ধন (Biomagnification): ডি.ডি.টি. ৰ দৰে কীটনাশকবোৰ খাদ্য শৃংখলত প্ৰৱেশ কৰে আৰু প্ৰতিটো পৌষ্টিক স্তৰত ইয়াৰ গাঢ়তা বাঢ়ি গৈ থাকে। ই উচ্চ স্তৰৰ জীৱৰ, যেনে- চৰাই, মানুহ আদিৰ বাবে মাৰাত্মক হ’ব পাৰে।
১৭। তোমাক তিনিটা পৰীক্ষানল দিয়া হৈছে। … যদি তোমাক কেৱল ৰঙা লিটমাছ কাগজ দিয়া হয়, তেন্তে প্ৰতিটো পৰীক্ষানলত থকা দ্ৰৱসমূহ কিদৰে চিনাক্ত কৰিবা? (3)
উত্তৰ:
- প্ৰথমে, ৰঙা লিটমাছ কাগজখন তিনিওটা পৰীক্ষানলৰ দ্ৰৱত ডুবাই চোৱা হ’ব।
- যিটো দ্ৰৱই ৰঙা লিটমাছক নীলা কৰিব, সেইটো ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱ (Basic solution)।
- এতিয়া এই নীলা হৈ পৰা লিটমাছ কাগজখন বাকী দুটা পৰীক্ষানলত ডুবাই চোৱা হ’ব।
- যিটো দ্ৰৱই এই নীলা লিটমাছক পুনৰ ৰঙা কৰিব, সেইটো এচিড দ্ৰৱ (Acidic solution)।
- যিটো দ্ৰৱই ৰঙা বা নীলা কোনো লিটমাছৰে ৰং সলনি নকৰে, সেইটো পাতিত-পানী (Distilled water)।
১৮। (a) অক্সিজেন বৃদ্ধি অথবা ক্ষতিৰ সংজ্ঞাৰে তলৰ পদসমূহৰ এটাকৈ উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা: (i) জাৰণ (ii) বিজাৰণ (2)
(b) বায়ুত দহনৰ আগতে মেগনেছিয়ামৰ ফিটা এডাল পৰিষ্কাৰ কৰি ল’ব লাগে কিয়? (1)
উত্তৰ:
(a) (i) জাৰণ (Oxidation): যি ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত কোনো পদাৰ্থই অক্সিজেন লাভ কৰে বা হাইড্ৰ’জেন হেৰুৱায়, তাক জাৰণ বোলে। উদাহৰণ: 2Cu + O₂ → 2CuO (ইয়াত ক’পাৰ জাৰিত হৈছে)।
(ii) বিজাৰণ (Reduction): যি ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত কোনো পদাৰ্থই অক্সিজেন হেৰুৱায় বা হাইড্ৰ’জেন লাভ কৰে, তাক বিজাৰণ বোলে। উদাহৰণ: CuO + H₂ → Cu + H₂O (ইয়াত ক’পাৰ অক্সাইড বিজাৰিত হৈছে)।
(b) মেগনেছিয়াম এবিধ অতি সক্ৰিয় ধাতু। ইয়াক বায়ুত এৰি থ’লে ই বায়ুমণ্ডলৰ অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি ইয়াৰ ওপৰত মেগনেছিয়াম অক্সাইডৰ (MgO) এটা নিষ্ক্ৰিয় তৰপৰ সৃষ্টি কৰে। এই তৰপটোৱে দহন কাৰ্যত বাধা দিয়ে। সেয়েহে, দহনৰ আগতে মেগনেছিয়ামৰ ফিটাডাল বালি কাগজেৰে ঘঁহি পৰিষ্কাৰ কৰি লোৱা হয় যাতে ওপৰৰ তৰপটো আঁতৰি যায় আৰু দহন সহজে হয়।
১৯। (a) কোনটো মৌলৰ দ্বিতীয় কক্ষত প্ৰথম কক্ষৰ দুগুণ ইলেক্ট্ৰন আছে? (1)
(b) এটা পৰমাণুৰ ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্যাস হ’ল 2, 8, 7. এই মৌলটোৰ পাৰমাণৱিক সংখ্যা কি? (1)
(c) লিথিয়াম, ছ’ডিয়াম, পটেছিয়াম—এই আটাইকেইটা ধাতু। … এই মৌলকেইটাৰ পৰমাণুৰ কিবা সাদৃশ্য আছেনে? (1)
উত্তৰ:
(a) কাৰ্বন (Carbon)। (প্ৰথম কক্ষত 2 টা ইলেকট্ৰন, দ্বিতীয় কক্ষত 4 টা ইলেকট্ৰন)।
(b) পাৰমাণৱিক সংখ্যা = 2 + 8 + 7 = 17 (মৌলটো ক্ল’ৰিন)।
(c) হয়, সাদৃশ্য আছে। এই আটাইকেইটা মৌলৰ যোজক কক্ষত (outermost shell) এটাকৈ ইলেকট্ৰন আছে। সেয়েহে ইহঁত আটাইবোৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ একেটা বৰ্গৰ (বৰ্গ ১) অন্তৰ্গত আৰু ইহঁতৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম একে।
২০। হৰম‘ন কি? উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগোৱা হৰম’ন বা সঞ্জীৱনী পদাৰ্থৰ এটা উদাহৰণ দিয়া। … (1+1+1=3)
উত্তৰ:
- হৰম‘ন: জীৱৰ দেহত থকা অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থিবোৰৰ পৰা নিঃসৰিত হোৱা যিবোৰ ৰাসায়নিক পদাৰ্থই তেজৰ জৰিয়তে নিৰ্দিষ্ট লক্ষ্য অংগলৈ গৈ তাৰ কাৰ্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, সেইবোৰক হৰম’ন বোলে।
- উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি-সহায়ক হৰম‘ন: অক্সিন (Auxin) বা জিবাৰেলিন (Gibberellin)।
- পাৰ্থক্য: সংবেদী উদ্ভিদৰ (লাজুকী লতা) পাতৰ চলন উদ্দীপনাৰ বাবে হয় আৰু ই বৃদ্ধি-নিৰপেক্ষ (nastic movement)। ইয়াত পানীৰ চাপৰ পৰিৱৰ্তনৰ বাবে কোষৰ আকৃতি সলনি হয়। আনহাতে, কাণ্ডৰ পোহৰৰ দিশত হোৱা গতি (phototropism) বৃদ্ধি-নিৰ্ভৰশীল (tropic movement) আৰু ই অক্সিন হৰম’নৰ অসমান বিতৰণৰ বাবে হয়।
২১। সপুষ্পক উদ্ভিদত যৌন প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়া বৰ্ণনা কৰা। (3)
উত্তৰ: সপুষ্পক উদ্ভিদত যৌন প্ৰজননৰ স্তৰসমূহ হ’ল:
- পৰাগযোজন: পৰাগধানীৰ পৰা পৰাগৰেণু গৰ্ভমুণ্ডলৈ স্থানান্তৰিত হয়।
- পৰাগৰেণুৰ অংকুৰণ: গৰ্ভমুণ্ডত পৰাৰ পিছত পৰাগৰেণুৰ পৰা এডাল পৰাগনলিকা ওলাই গৰ্ভদণ্ডৰ মাজেৰে ডিম্বাশয়ৰ ডিম্বক পায়গৈ।
- নিষেচন: পৰাগনলিকাৰে দুটা পুংজননকোষ ডিম্বকত প্ৰৱেশ কৰে। এটা পুংজননকোষে ডিম্বাণুৰ লগত মিলিত হৈ যোজন কোষ (Zygote) গঠন কৰে। আনটো পুংজননকোষে নিৰ্ণীত কোষকেন্দ্ৰৰ লগত মিলিত হৈ ভ্ৰূণপোষ (Endosperm) গঠন কৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক দ্বি-নিষেচন (Double Fertilization) বোলে।
- নিষেচনোত্তৰ পৰিৱৰ্তন: নিষেচনৰ পিছত যোজন কোষটো ভ্ৰূণলৈ, ডিম্বকটো বললৈ আৰু ডিম্বাশয়টো ফললৈ ৰূপান্তৰিত হয়।
২২। ক্ৰমবিকাশ আৰু শ্ৰেণী বিভাজনৰ মাজৰ সম্পৰ্ক ব্যাখ্যা কৰা। (3)
উত্তৰ: ক্ৰমবিকাশ আৰু শ্ৰেণী বিভাজন ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত। শ্ৰেণী বিভাজনত জীৱবোৰক সিহঁতৰ মাজত থকা সাদৃশ্য আৰু বৈসাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বিভিন্ন গোটত ভাগ কৰা হয়। এই সাদৃশ্যবোৰ তেতিয়াই বেছি হয় যেতিয়া জীৱবোৰৰ উমৈহতীয়া পূৰ্বপুৰুষ থাকে। যিমানেই দুটা প্ৰজাতিৰ মাজত বৈশিষ্ট্যৰ মিল বেছি, সিমানেই সিহঁতৰ ক্ৰমবিকাশৰ সম্পৰ্ক ওচৰ। উদাহৰণস্বৰূপে, মানুহ আৰু চিম্পাঞ্জীৰ মাজত বহুতো মিল আছে, যিয়ে সূচায় যে সিহঁতৰ ক্ৰমবিকাশৰ সম্পৰ্ক ওচৰৰ। গতিকে, শ্ৰেণী বিভাজন ক্ৰমবিকাশৰ অধ্যয়নৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই কৰা হয়।
২৩। দূৰদৃষ্টিগ্ৰস্ততাৰ সংশোধন দেখুৱাই ৰশ্মিচিত্ৰ অংকন কৰা। … (1+2=3)
উত্তৰ:
- ৰশ্মিচিত্ৰ: (এই উত্তৰৰ বাবে এটা ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকিব লাগিব, য’ত চকুৰ সন্মুখত এখন উত্তল লেন্স ব্যৱহাৰ কৰি নিকট বিন্দুৰ পৰা অহা ৰশ্মিক অক্ষিপটত ফ’কাছ কৰা দেখুওৱা হৈছে।)
- ক্ষমতা নিৰ্ণয়:
দিয়া আছে, প্ৰতিবিম্বৰ দূৰত্ব (v) = -1 m = -100 cm (দূৰদৃষ্টিগ্ৰস্ত চকুৰ নিকট বিন্দু)
লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব (u) = -0.25 m = -25 cm (স্বাভাৱিক চকুৰ নিকট বিন্দু)
লেন্সৰ সূত্ৰ: 1/f = 1/v – 1/u = 1/(-100) – 1/(-25) = -1/100 + 1/25 = (-1 + 4)/100 = 3/100
∴ f = 100/3 cm = 1/3 m
ক্ষমতা (P) = 1/f (মিটাৰত) = 1 / (1/3) = +3 D (ডায়’প্টাৰ)।
২৪। 20 °C উষ্ণতাত 1 m দৈৰ্ঘ্যৰ ধাতুৰ তাঁৰ এডালৰ ৰোধ 26 Ω. যদি তাঁৰডালৰ ব্যাস 0.03 cm হয়, তেন্তে সেই উষ্ণতাত ধাতুৰ ৰোধকতা কিমান হ’ব? (3)
উত্তৰ:
দিয়া আছে, R = 26 Ω, L = 1 m, d = 0.03 cm = 3 × 10⁻⁴ m
ব্যাসাৰ্ধ (r) = d/2 = 1.5 × 10⁻⁴ m
প্ৰস্থচ্ছেদৰ কালি (A) = πr² = 3.14 × (1.5 × 10⁻⁴)² = 3.14 × 2.25 × 10⁻⁸ ≈ 7.07 × 10⁻⁸ m²
আমি জানো, R = ρ(L/A) ⇒ ρ = (R × A) / L
ρ = (26 × 7.07 × 10⁻⁸) / 1 ≈ 183.82 × 10⁻⁸ = 1.84 × 10⁻⁶ Ωm (ওম-মিটাৰ)।
২৫। চ‘লেনইডে কেনেদৰে চুম্বকৰ দৰে আচৰণ কৰে, বুজাই লিখা। … (2+1=3)
উত্তৰ:
- চুম্বকৰ দৰে আচৰণ: যেতিয়া এডাল বিদ্যুৎ অপৰিবাহী চোঙাৰ ওপৰত অন্তৰিত তাঁৰ মেৰিয়াই তৈয়াৰ কৰা চ’লেনইডৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ প্ৰৱাহ চালিত কৰা হয়, তেতিয়া ইয়াৰ চাৰিওফালে চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ সৃষ্টি হয়। এই চৌম্বক ক্ষেত্ৰখন এডাল দণ্ড চুম্বকৰ চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ সৈতে একে। চ’লেনইডৰ এটা মূৰ উত্তৰ মেৰু আৰু আনটো মূৰ দক্ষিণ মেৰু হিচাপে কাম কৰে।
- সৰ্বোচ্চ বল: যেতিয়া প্ৰৱাহযুক্ত পৰিবাহীডাল চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ লগত লম্বভাৱে (perpendicular) স্থাপন কৰা হয়, তেতিয়া ই অনুভৱ কৰা বল সৰ্বোচ্চ হয়।
২৬। এটা আদৰ্শ শক্তি উৎসৰ গুণসমূহ কি কি? তুমি ক্ষয়িষ্ণু বুলি বিবেচনা কৰা শক্তিৰ দুটা উৎসৰ নাম উল্লেখ কৰা। (2+1=3)
উত্তৰ:
- আদৰ্শ শক্তি উৎসৰ গুণ:
- প্ৰতি একক ভৰ বা আয়তনত অধিক কাৰ্য কৰিব পৰা হ’ব লাগে।
- সহজে উপলব্ধ আৰু मितব্যয়ী হ’ব লাগে।
- সংৰক্ষণ আৰু পৰিবহণত সুবিধাজনক হ’ব লাগে।
- পৰিৱেশ-অনুকূল আৰু প্ৰদূষণমুক্ত হ’ব লাগে।
- ক্ষয়িষ্ণু শক্তিৰ উৎস: কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়াম।
২৭। (a) তোমাক এটা হাতুৰী, এটা বেটাৰী, এটা বাল্ব, অলপ তাঁৰ আৰু এটা ছুইচ দিয়া হ’ল। এই বস্তুবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি ধাতু আৰু অধাতু কেনেকৈ চিনাক্ত কৰিবা? (2)
(b) প্ৰত্যুষে সৰু চামুচ এখনত ছালফাৰগুড়ি লৈ উত্তাপিত কৰিলে। … গেছটোৰ বিক্ৰিয়া কেনে হ’ব? (i) শুষ্ক লিটমাছ কাগজ (ii) সিক্ত লিটমাছ কাগজ (2)
উত্তৰ:
(a) ধাতু আৰু অধাতু চিনাক্তকৰণ:
1. ঘাতসহনীয়তা: হাতুৰীৰে নমুনাটোত কোবাব লাগিব। যদি ই ভাগি নাযাই চেপেটা হৈ যায়, তেন্তে ই ধাতু। যদি ই ভাগি টুকুৰা-টুকুৰ হয়, তেন্তে ই অধাতু।
2. বিদ্যুৎ পৰিবাহিতা: বেটাৰী, বাল্ব, তাঁৰ আৰু ছুইচ ব্যৱহাৰ কৰি এটা বৰ্তনী সাজিব লাগিব। বৰ্তনীৰ মুক্ত মূৰ দুটা নমুনাটোত সংযোগ কৰিলে যদি বাল্বটো জ্বলি উঠে, তেন্তে ই ধাতু। যদি নজ্বলে, তেন্তে ই অধাতু।
(b) ছালফাৰক উত্তাপিত কৰিলে ছালফাৰ ডাইঅক্সাইড (SO₂) গেছ উৎপন্ন হয়, যি এটা আম্লিক অক্সাইড।
(i) শুষ্ক লিটমাছ কাগজ: SO₂ গেছে শুষ্ক লিটমাছ কাগজৰ লগত কোনো বিক্ৰিয়া নকৰে, ৰঙৰ কোনো পৰিৱৰ্তন নহ’ব।
(ii) সিক্ত লিটমাছ কাগজ: SO₂ গেছে সিক্ত লিটমাছ কাগজত থকা পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি ছালফিউৰাছ এচিড (H₂SO₃) গঠন কৰে। এই এচিডে নীলা লিটমাছ কাগজক ৰঙা কৰিব।
২৮। (a) লোহা জোৰা দিয়া সময়ত (welding) অক্সিজেন আৰু ইথাইনৰ মিশ্ৰণ দহন কৰা হয়। ইথাইন আৰু বায়ুৰ মিশ্ৰণ কিয় ব্যৱহাৰ কৰা নহয়? ব্যাখ্যা কৰা। (2)
(b) এষ্টাৰিভৱন বিক্ৰিয়া কি? … উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থটোৰ নাম আৰু গঠন লিখা। (1+1=2)
(c) তলৰ যৌগসমূহৰ নাম লিখা। (1)
উত্তৰ:
(a) ৱেল্ডিঙৰ বাবে অতি উচ্চ উষ্ণতাৰ (প্ৰায় 3500 °C) প্ৰয়োজন হয়। যেতিয়া বিশুদ্ধ অক্সিজেনৰ লগত ইথাইন দহন কৰা হয়, তেতিয়া সম্পূৰ্ণ দহন হৈ এই উচ্চ উষ্ণতা পোৱা যায়। কিন্তু বায়ুৰ লগত (য’ত প্ৰায় 78% নাইট্ৰ’জেন থাকে) দহন কৰিলে অসম্পূৰ্ণ দহন হয় আৰু ইমান উচ্চ উষ্ণতা পোৱা নাযায়। সেয়েহে ৱেল্ডিঙৰ বাবে বায়ুৰ মিশ্ৰণ ব্যৱহাৰ কৰা নহয়।
(b) এষ্টাৰিভৱন বিক্ৰিয়া: যেতিয়া কোনো কাৰ্বক্সিলিক এচিডে গাঢ় ছালফিউৰিক এচিডৰ দৰে অনুঘটকৰ উপস্থিতিত এলক’হলৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰে, তেতিয়া এটা মিঠা গোন্ধযুক্ত পদাৰ্থ ‘এষ্টাৰ’ উৎপন্ন হয়, সেই বিক্ৰিয়াকে এষ্টাৰিভৱন বিক্ৰিয়া বোলে।
* নাম: ইথাইল ইথান’ৱেট (Ethyl ethanoate)
* গঠন: CH₃COOCH₂CH₃
(c) (i) পেন্ট-১-আইন (Pent-1-yne)
(ii) প্ৰ’পেন-২-অন (Propan-2-one) বা এচিট’ন (Acetone)
২৯। মানুহৰ হৃদ্যন্ত্ৰৰ এটা পৰিষ্কাৰ চিহ্নিত দৈৰ্ঘ্যচ্ছেদৰ চিত্ৰ আঁকা … (2+3=5)
উত্তৰ: (এই প্ৰশ্নটো ২০২১ চনৰ ৩১ নং প্ৰশ্নৰ দৰেই, অনুগ্ৰহ কৰি সেই উত্তৰটো চাব।)
৩০। (a) প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি, অৱস্থান আৰু আকাৰ নিৰ্ণয় কৰা। (3)
(b) প্ৰতিবিম্বৰ বিবৰ্ধন উলিওৱা। (2)
উত্তৰ:
দিয়া আছে, h = 20 mm = 2 cm, f = +10 cm, u = -15 cm
লেন্সৰ সূত্ৰ: 1/v – 1/u = 1/f ⇒ 1/v = 1/f + 1/u = 1/10 + 1/(-15) = 1/10 – 1/15 = (3-2)/30 = 1/30
∴ v = +30 cm