প্ৰত্যয় (Protyoy) বিষয়টো দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ AHSEC (Assam Higher Secondary Education Council) ব’ৰ্ডৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে অতি বিতংভাৱে, পৰীক্ষাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সকলো দিশ সামৰি তলত আলোচনা কৰিছোঁ।
২. প্ৰত্যয় (Suffix)
সংজ্ঞা: যি বৰ্ণ বা বৰ্ণসমষ্টি ধাতু (verb root) বা শব্দৰ (noun/adjective) পিছত যোগ হৈ নতুন অৰ্থবোধক শব্দ গঠন কৰে, তাক প্ৰত্যয় বোলে।
উদাহৰণ:
লিখ্(ধাতু) +অক(প্ৰত্যয়) =লেখক(নতুন শব্দ)সমাজ(শব্দ) +ইক(প্ৰত্যয়) =সামাজিক(নতুন শব্দ)
প্ৰত্যয় মূলতঃ দুই প্ৰকাৰৰ:
(ক) কৃৎ প্ৰত্যয় (Krit Protyoy)
(খ) তদ্ধিত প্ৰত্যয় (Taddhit Protyoy)
(ক) কৃৎ প্ৰত্যয় (Krit Protyoy)
সংজ্ঞা: ধাতুৰ পিছত যি প্ৰত্যয় যোগ হৈ নতুন শব্দ (বিশেষ্য বা বিশেষণ) গঠন কৰে, তাক কৃৎ প্ৰত্যয় বোলে। কৃৎ প্ৰত্যয়ৰ যোগত গঠিত শব্দক কৃদন্ত শব্দ (Kridanta Shabd) বোলা হয়।
AHSEC পৰীক্ষাৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ কৃৎ প্ৰত্যয়সমূহ:
১. অক (ok): এই প্ৰত্যয় সাধাৰণতে কৰ্তৃবাচক বিশেষ্য (যিয়ে কাম কৰে) গঠন কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ হয়।
- লিখ্ + অক = লেখক (যিয়ে লিখে)
- পাঠ্ + অক = পাঠক (যিয়ে পাঠ কৰে)
- চাল্ + অক = চালক (যিয়ে চলায়)
- সেৱ্ + অক = সেৱক (যিয়ে সেৱা কৰে)
২. অন (on): এই প্ৰত্যয় ভাববাচক বিশেষ্য (ক্ৰিয়াৰ ভাব বা নাম) গঠন কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ হয়।
- খা + অন = খাওন (খোৱা কাৰ্য)
- দি + অন = দিওন/দান
- নী + অন = নয়ন
- শ্ৰু + অন = শ্ৰৱণ
৩. অনীয়া (oniya): এই প্ৰত্যয় বিশেষণ পদ গঠন কৰে আৰু ‘যোগ্য’ অৰ্থ প্ৰকাশ কৰে।
- কৰ্ + অনীয় = কৰণীয় (কৰিবলগীয়া)
- পূজ্ + অনীয় = পূজনীয় (পূজাৰ যোগ্য)
- মান্ + অনীয় = মানನীয় (মানিবলগীয়া)
- শ্ৰু + অনীয় = শ্ৰৱণীয় (শুনিবলগীয়া)
৪. অন্ত (onto): এই প্ৰত্যয় ক্ৰিয়াৰ চলি থকা অৱস্থা বুজোৱা বিশেষণ (Present Participle) গঠন কৰে।
- চল্ + অন্ত = চলন্ত (যি চলি আছে, যেনে: চলন্ত ৰেল)
- ডুব্ + অন্ত = ডুবন্ত (যি ডুবি আছে, যেনে: ডুবন্ত জাহাজ)
- উৰ্ + অন্ত = উৰন্ত (যি উৰি আছে, যেনে: উৰন্ত চৰাই)
- জী + অন্ত = জীৱন্ত (যি জীয়াই আছে)
৫. উৱা (uwa): এই প্ৰত্যয় কৰ্তৃবাচক বিশেষ্য গঠন কৰে আৰু সেই কামত নিপুণ বা অভ্যস্ত লোকক বুজায়।
- পঢ়্ + উৱা = পঢ়ুৱৈ (যিয়ে পঢ়ে)
- লিখ্ + উৱা = লিখোঁতা/লিখক (এই ক্ষেত্ৰত ‘উৱা’ প্ৰত্যয়ৰ ব্যৱহাৰ কম)
- নাচ্ + উৱা = নচুৱৈ (যিয়ে নাচে)
৬. তি (ti): ভাববাচক বিশেষ্য গঠন কৰে।
- কৃ + তি = কৃতি (কাম)
- গম্ + তি = গতি
- ভজ্ + তি = ভক্তি
AHSEC পৰীক্ষাৰ বাবে সম্ভাৱ্য প্ৰশ্ন:
প্ৰশ্ন: কৃৎ প্ৰত্যয় কাক বোলে? উদাহৰণ দি বুজাই লিখা।
প্ৰশ্ন: প্ৰত্যয় ভাঙা: পাঠক, কৰণীয়, চলন্ত, নচুৱৈ।
উত্তৰ:
- পাঠক = পাঠ্ + অক
- কৰণীয় = কৰ্ + অনীয়
- চলন্ত = চল্ + অন্ত
- নচুৱৈ = নাচ্ + উৱা
(খ) তদ্ধিত প্ৰত্যয় (Taddhit Protyoy)
সংজ্ঞা: নাম শব্দৰ (বিশেষ্য, বিশেষণ, সৰ্বনাম) পিছত যি প্ৰত্যয় যোগ হৈ নতুন শব্দ গঠন কৰে, তাক তদ্ধিত প্ৰত্যয় বোলে। তদ্ধিত প্ৰত্যয়ৰ যোগত গঠিত শব্দক তদ্ধিতান্ত শব্দ (Taddhitanta Shabd) বোলা হয়।
AHSEC পৰীক্ষাৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ তদ্ধিত প্ৰত্যয়সমূহ:
১. ইক (ik): এই প্ৰত্যয় যোগ হ’লে মূল শব্দৰ প্ৰথম স্বৰবৰ্ণটো দীঘল হয় (অ → আ, ই/ঈ → ঐ, উ/ঊ → ঔ)। ই “সম্বন্ধীয়” বা “জ্ঞাত” অৰ্থ প্ৰকাশ কৰে।
- সমাজ + ইক = সামাজিক (সমাজ সম্বন্ধীয়)
- ধৰ্ম + ইক = ধাৰ্মিক
- নীতি + ইক = নৈতিক
- ভূগোল + ইক = ভৌগোলিক
- বিজ্ঞান + ইক = বৈজ্ঞানিক
২. ঈ (i): এই প্ৰত্যয় “থকা” বা “অধিকাৰী” অৰ্থত বিশেষণ গঠন কৰে।
- জ্ঞান + ঈ = জ্ঞানী (জ্ঞান থকা লোক)
- ধন + ঈ = ধনী (ধন থকা লোক)
- লোভ + ঈ = লোভী
- সুখ + ঈ = সুখী
৩. ঈয়া (iya): “সম্বন্ধীয়” বা “তাত হোৱা/থকা” অৰ্থ প্ৰকাশ কৰে।
- অসম + ঈয়া = অসমীয়া (অসম সম্বন্ধীয়)
- ভাৰত + ঈয়া = ভাৰতীয়
- স্বৰ্গ + ঈয়া = স্বৰ্গীয়
- জল + ঈয়া = জলীয়
৪. আলী (ali): “সেই ঠাইত থকা” বা “সেই কাম কৰা” বিশেষ্য পদ গঠন কৰে।
- মানুহ + আলী = মানুহালী (মানুহ থকা ঠাই)
- গছ + আলী = গছালী
- বাঁহ + আলী = বাঁহালী
৫. উৱা (uwa): “ব্যৱসায়” বা “সেই কামত নিপুণ” লোকক বুজাবলৈ বিশেষ্য পদ গঠন কৰে।
- মাছ + উৱা = মাছুৱৈ (মাছৰ ব্যৱসায় কৰা লোক)
- নাও + উৱা = নাৱৰীয়া
- কাঠ + উৱা = কাঠুৱা
৬. অ (a): “তাৰ সন্তান” বা “তাৰ সৈতে সম্বন্ধিত” অৰ্থ প্ৰকাশ কৰে। ইয়াতো প্ৰথম স্বৰ দীঘল হয়।
- মনু + অ = মানৱ (মনুৰ সন্তান)
- যদু + অ = যাদৱ (যদুৰ বংশৰ)
- কুৰু + অ = কৌৰৱ
- শিৱ + অ = শৈৱ (শিৱৰ উপাসক)
৭. গিৰি (giri): “বৃত্তি” বা “কাম” বুজোৱা ভাববাচক বিশেষ্য গঠন কৰে।
- মহাজন + গিৰি = মহাজনী (এই ক্ষেত্ৰত ‘গিৰি’ৰ সলনি ‘ঈ’ হৈছে)
- বাবু + গিৰি = বাবুগিৰি (বাবুৰ দৰে আচৰণ)
- কেৰাণী + গিৰি = কেৰাণীগিৰি (কেৰাণীৰ কাম)
AHSEC পৰীক্ষাৰ বাবে সম্ভাৱ্য প্ৰশ্ন:
প্ৰশ্ন: তদ্ধিত প্ৰত্যয়ৰ সংজ্ঞা দি দুটা উদাহৰণ দিয়া।
প্ৰশ্ন: প্ৰত্যয় ভাঙা: সামাজিক, ভাৰতীয়, জ্ঞানী, মানৱ।
উত্তৰ:
- সামাজিক = সমাজ + ইক
- ভাৰতীয় = ভাৰত + ঈয়া
- জ্ঞানী = জ্ঞান + ঈ
- মানৱ = মনু + অ
বিশেষ দ্ৰষ্টব্য: পৰীক্ষাত প্ৰায়ে “প্ৰত্যয় ভাঙা” বা “প্ৰত্যয় লগাই নতুন শব্দ গঠন কৰা” ধৰণৰ প্ৰশ্ন আহে। সেয়েহে, ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে ওপৰত দিয়া উদাহৰণসমূহ ভালদৰে অনুশীলন কৰা উচিত। বিশেষকৈ ‘ইক’ আৰু ‘অ’ প্ৰত্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা স্বৰবৰ্ণৰ পৰিৱৰ্তন মনত ৰখাটো অতি জৰুৰী।