AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ দ্বিতীয় খণ্ড (Block II) “আগমনৰ ভিত্তি” অধ্যায়টিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
আগমনৰ ভিত্তি
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
আগমন অনুমানৰ উদ্দেশ্য হৈছে এক যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা। এই সামান্য বচনটো বস্তুগতভাৱে সত্য হ’বলৈ হ’লে ইয়াৰ ভিত্তি সুদৃঢ় হ’ব লাগিব। আগমনৰ এই ভিত্তিকে দুই ভাগত ভগোৱা হৈছে: আকাৰগত ভিত্তি (Formal Grounds) আৰু বস্তুগত ভিত্তি (Material Grounds)।
১. আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি (Formal Grounds of Induction):
আগমনত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা এক সামান্য সিদ্ধান্তলৈ যোৱাৰ যি “আগমনাত্মক জাঁপ” আছে, সেই জাঁপটো বৈধ কৰিবলৈ দুটা মৌলিক বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা হয়। এই বিধি দুটাই হ’ল আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি।
- ক) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি (The Law of Uniformity of Nature): এই বিধি অনুসৰি, একে পৰিস্থিতিত প্ৰকৃতিয়ে সদায় একে ধৰণে আচৰণ কৰে (Nature behaves in the same way under similar circumstances)। অৰ্থাৎ, অতীতত যি পৰিস্থিতিত যি ঘটনা ঘটিছিল, বৰ্তমান আৰু ভৱিষ্যতেও একে পৰিস্থিতিত একেই ঘটনা ঘটিব। এই বিশ্বাসৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই আমি কেইটামান দৃষ্টান্তৰ পৰা এক সাৰ্বজনীন সিদ্ধান্তলৈ যাব পাৰোঁ।
- খ) কাৰ্য-কাৰণ বিধি (The Law of Causation): এই বিধি অনুসৰি, প্ৰত্যেক কাৰ্যৰে একোটা কাৰণ থাকে আৰু কাৰণ অবিহনে কোনো কাৰ্য সংঘটিত হ’ব নোৱাৰে (Every event has a cause)। একে কাৰণে সদায় একে কাৰ্য উৎপন্ন কৰে। এই বিধিৰ সহায়ত আমি ঘটনাবোৰৰ মাজত থকা অপৰিৱৰ্তনীয় সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰিব পাৰোঁ, যিটো বৈজ্ঞানিক আগমনৰ বাবে অপৰিহাৰ্য।
আগমনৰ বিৰোধাভাস (Paradox of Induction):
তৰ্কবিজ্ঞানী জে. এছ. মিলে প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি সম্পৰ্কে এক পৰস্পৰ-বিৰোধী মত দাঙি ধৰিছিল। তেওঁ এবাৰ কৈছিল যে এই বিধিটো সকলো আগমনৰ মূল ভিত্তি বা পূৰ্বস্বীকাৰ্য (axiom)। আনহাতে, তেওঁ আকৌ কৈছিল যে এই বিধিটো নিজেই অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ (সৰল গণনাভিত্তিক) ফল। একেটা বিধিক একে সময়তে ‘ভিত্তি’ আৰু ‘ফল’ বুলি কোৱাটোৱেই হ’ল আগমনৰ বিৰোধাভাস। কাৰণ যিটো ভিত্তি, সি ফল হ’ব নোৱাৰে আৰু যিটো ফল, সি ভিত্তি হ’ব নোৱাৰে। এই মতবাদটো গ্ৰহণযোগ্য নহয় কাৰণ ই “চক্ৰক দোষ” (fallacy of circular reasoning) সৃষ্টি কৰে।
২. আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি (Material Grounds of Induction):
আগমনৰ সিদ্ধান্তবোৰ বাস্তৱ জগতৰ তথ্যৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত হ’ব লাগে। এই তথ্য সংগ্ৰহ কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোকেই আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি বোলা হয়। ইয়াৰ দুটা মূল প্ৰক্ৰিয়া আছে:
- ক) নিৰীক্ষণ (Observation): কোনো এক নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য আগত ৰাখি, প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত ঘটা কোনো ঘটনাক মনোযোগেৰে প্ৰত্যক্ষ কৰাকে নিৰীক্ষণ বোলে। ইয়াত নিৰীক্ষকৰ ঘটনাটোৰ ওপৰত কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে।
- খ) পৰীক্ষণ (Experiment): কোনো এক নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য আগত ৰাখি, কৃত্ৰিম পৰিৱেশত কোনো ঘটনাক নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণত ৰাখি প্ৰত্যক্ষ কৰাকে পৰীক্ষণ বোলে। ইয়াত পৰীক্ষকে পৰিস্থিতিৰ সাল-সলনি ঘটাব পাৰে।
নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ সম্বন্ধ:
নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ দুয়োটা পৰ্যবেক্ষণৰেই অংশ আৰু আগমনৰ বাবে অপৰিহাৰ্য। নিৰীক্ষণৰ পৰিসৰ ব্যাপক, কিন্তু ইয়াৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক। আনহাতে, পৰীক্ষণৰ পৰিসৰ সীমিত, কিন্তু ইয়াৰ সিদ্ধান্ত অধিক নিশ্চিত। পৰীক্ষণক নিৰীক্ষণৰ এক উন্নত ৰূপ বুলি ক’ব পাৰি। দুয়োটা পৰস্পৰৰ পৰিপূৰক।
AHSEC Class 12 Logic and Philosophy Chapter 2
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ (Textual Question-Answer)
১। খালী ঠাই পূৰণ কৰা:
- (ক) আগমনৰ ভিত্তি দুই প্ৰকাৰৰ।
- (খ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি।
- (গ) একে অৱস্থাত প্ৰকৃতিয়ে একে আচৰণ কৰে।
- (ঘ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি সম্পৰ্কে মিলে কৰা পৰস্পৰবিৰোধী উক্তিত উদ্ভৱ হোৱা তৰ্কীয় দোষটোৰ নাম চক্ৰক দোষ।
- (ঙ) আগমনৰ বিৰোধাভাসৰ অৰ্থ আগমনৰ ভিত্তিয়েই আগমনৰ ফল বোলা কথাষাৰ মিলৰ উক্তিটোত নিহিত আছে।
২। চমু উত্তৰ দিয়া:
- (ক) আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি দুই প্ৰকাৰৰ: (১) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু (২) কাৰ্য-কাৰণ বিধি। - (খ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিক আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি বুলি কিয় কোৱা হয়?
আগমনত কেইটামান বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা এক সামান্য সিদ্ধান্তলৈ যোৱা হয়। এই “আগমনাত্মক জাঁপ”টো তেতিয়াহে বৈধ হয় যেতিয়া আমি বিশ্বাস কৰোঁ যে প্ৰকৃতিয়ে একে পৰিস্থিতিত একে আচৰণ কৰে। এই বিশ্বাস অবিহনে সীমিত অভিজ্ঞতাৰ পৰা সাৰ্বজনীন সিদ্ধান্ত লোৱাটো সম্ভৱ নহয়। সেয়েহে ইয়াক আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি বোলা হয়। - (গ) আগমনৰ বিৰোধাভাস বুলিলে কি বুজা?
তৰ্কবিজ্ঞানী জে. এছ. মিলে এবাৰ কৈছে যে “প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি” সকলো আগমনৰ মূল ভিত্তি। আকৌ তেওঁ কৈছে যে এই বিধিটো নিজেই অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ ফল। একেটা বিধিক একে সময়তে ভিত্তি আৰু ফল বুলি কোৱাৰ ফলত যি আত্ম-বিৰোধৰ সৃষ্টি হৈছে, তাকেই আগমনৰ বিৰোধাভাস বোলা হয়।
৩। পাৰ্থক্য নিৰ্ণয় কৰা:
- (ক) আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি আৰু বস্তুগত ভিত্তি:
- আকাৰগত ভিত্তিয়ে আগমনৰ সিদ্ধান্তৰ আকাৰগত সত্যতা নিশ্চিত কৰে। ই হ’ল প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি।
- বস্তুগত ভিত্তিয়ে আগমনৰ সিদ্ধান্তৰ বস্তুগত সত্যতা নিশ্চিত কৰে। ই হ’ল নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ, যাৰ দ্বাৰা বাস্তৱ তথ্য সংগ্ৰহ কৰা হয়।
- আকাৰগত ভিত্তি হ’ল এক মানসিক বিশ্বাস বা বিধি, আনহাতে বস্তুগত ভিত্তি হ’ল তথ্য সংগ্ৰহৰ প্ৰক্ৰিয়া।
- (খ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি:
- প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি এক ব্যাপক বিধি, ই কয় যে প্ৰকৃতি নিয়মৰ অধীন। কাৰ্য-কাৰণ বিধি ইয়াৰ এক বিশেষ ৰূপ, যিয়ে কয় যে প্ৰতিটো ঘটনাৰ কাৰণ আছে।
- প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিয়ে ঘটনাৰ পৌনঃপুনিকতাৰ কথা কয়, আনহাতে কাৰ্য-কাৰণ বিধিয়ে ঘটনাৰ মাজৰ অপৰিৱৰ্তনীয় সম্বন্ধৰ কথা কয়।
- কিছুমান তৰ্কবিজ্ঞানীৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণ বিধি প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
৪। চমুটোকা লিখা:
- (ক) আগমনৰ বিৰোধাভাস: (ওপৰৰ ২(গ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (খ) আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি: (ওপৰৰ ২(ক) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (গ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১(ক) নম্বৰৰ অংশ চাওক।)
৫। প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি বুলিলে কি বুজা? প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি অনুসৰি বিশ্ব প্ৰকৃতিৰ স্বৰূপ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি বুলিলে সেই মৌলিক বিশ্বাসক বুজা যায় যে একে ধৰণৰ পৰিস্থিতিত প্ৰকৃতিয়ে সদায় একে ধৰণৰ আচৰণ কৰে।
এই বিধি অনুসৰি বিশ্ব প্ৰকৃতিৰ স্বৰূপ হ’ল শৃংখলিত আৰু নিয়মবদ্ধ। ইয়াত কোনো ঘটনা আকস্মিকভাৱে নঘটে। প্ৰকৃতিৰ ঘটনাবোৰৰ মাজত একৰূপতা আছে, যাৰ বাবে ভৱিষ্যতবাণী কৰা সম্ভৱ। বিশ্ব প্ৰকৃতি বৈচিত্ৰ্যময় হ’লেও ইয়াৰ অন্তৰালত এক একৰূপতা বিৰাজমান। এই বিধিটোৱেই বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ মূল আধাৰ।
৬। প্ৰকৃতিৰ বিৰোধাভাস সম্পৰ্কে কি জানা লিখা। মিলৰ এই সম্পৰ্কীয় মত গ্ৰহণ কৰিব পাৰিনে?
উত্তৰ: (আগমনৰ বিৰোধাভাসৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে ওপৰৰ ২(গ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
মিলৰ এই সম্পৰ্কীয় মত গ্ৰহণ কৰিব নোৱাৰি। কাৰণ ই এক স্পষ্ট “চক্ৰক দোষ”ৰ সৃষ্টি কৰে। যিটো বিধি আগমনৰ ভিত্তি, সেই বিধিটো আগমনৰ ফল হ’ব নোৱাৰে। যদি একৰূপতা বিধি আগমনৰ ফল হয়, তেন্তে তাক প্ৰমাণ কৰিবলৈ আন এক আগমনৰ প্ৰয়োজন হ’ব, আৰু সেই আগমনৰ বাবেও একৰূপতা বিধিৰ প্ৰয়োজন হ’ব। এইদৰে এক অন্তহীন ক্ৰম চলি থাকিব। সেয়েহে, প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিক আগমনৰ ভিত্তি হিচাপে এক পূৰ্বস্বীকাৰ্য বুলি ধৰি লোৱাটোহে অধিক যুক্তিসংগত।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: আগমনৰ ভিত্তি কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি? আকাৰগত ভিত্তিটো ব্যাখ্যা কৰা। (AHSEC 2016, 2018)
উত্তৰ: আগমনৰ ভিত্তি দুই প্ৰকাৰৰ: (১) আকাৰগত ভিত্তি আৰু (২) বস্তুগত ভিত্তি।
আকাৰগত ভিত্তিৰ ব্যাখ্যা: (ওপৰৰ সাৰাংশৰ ১ নম্বৰ অংশ চাওক।) - প্ৰশ্ন: আগমনৰ বিৰোধাভাস বুলিলে কি বুজা? এই বিৰোধাভাসৰ সমালোচনা আগবঢ়োৱা। (AHSEC 2017, 2019, 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৬ নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি কি? (AHSEC 2015, 2023)
উত্তৰ: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি হ’ল আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি। - প্ৰশ্ন: আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি কি? (AHSEC 2017, 2020)
উত্তৰ: নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ হ’ল আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি। - প্ৰশ্ন: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি কি? (AHSEC 2019, 2024)
উত্তৰ: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি হ’ল সেই মৌলিক বিশ্বাস যাৰ মতে একে পৰিস্থিতিত প্ৰকৃতিয়ে সদায় একে ধৰণে আচৰণ কৰে। - প্ৰশ্ন: আগমনৰ বিৰোধাভাস কাক বোলে? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ২(গ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: কাৰ্য-কাৰণ বিধি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: কাৰ্য-কাৰণ বিধি হ’ল সেই মৌলিক নিয়ম যাৰ মতে প্ৰতিটো কাৰ্য বা ঘটনাৰ একোটা কাৰণ থাকে আৰু কাৰণ অবিহনে কোনো কাৰ্য হ’ব নোৱাৰে। একে কাৰণে সদায় একে কাৰ্যৰ সৃষ্টি কৰে। - প্ৰশ্ন: নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত দুটা পাৰ্থক্য লিখা।
উত্তৰ:- নিৰীক্ষণত ঘটনা প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত ঘটে, আনহাতে পৰীক্ষণত ঘটনা কৃত্ৰিম পৰিৱেশত ঘটোৱা হয়।
- নিৰীক্ষণত ঘটনাৰ ওপৰত নিৰীক্ষকৰ কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে, আনহাতে পৰীক্ষণত পৰীক্ষকৰ সম্পূৰ্ণ নিয়ন্ত্ৰণ থাকে।
- প্ৰশ্ন: “আগমনৰ ভিত্তিয়েই আগমনৰ ফল” – এই বিৰোধৰ সৃষ্টি কোনে কৰিছিল?
উত্তৰ: এই বিৰোধৰ সৃষ্টি তৰ্কবিজ্ঞানী জে. এছ. মিলে কৰিছিল। - প্ৰশ্ন: পৰ্যবেক্ষণৰ দোষ কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰ: পৰ্যবেক্ষণৰ দোষ মূলতঃ দুই প্ৰকাৰৰ:- অপৰ্যবেক্ষণ বা অনৱেক্ষণ দোষ (Fallacy of Non-observation): যেতিয়া প্ৰয়োজনীয় দৃষ্টান্ত বা পৰিস্থিতি পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ বাদ পৰে।
- ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ (Fallacy of Mal-observation): যেতিয়া এটা বস্তুক আন এটা বস্তু বুলি ভুলকৈ প্ৰত্যক্ষ কৰা হয় (যেনে: ৰছীক সাপ বুলি ভবা)।
