সংস্কৃতি আৰু সামাজিকীকৰণ – AHSEC Class 11 Sociology Chapter 4

(Culture and Socialisation)

অধ্যায় ৪: সংস্কৃতি আৰু সামাজিকীকৰণ

পাঠটোৰ সাৰাংশ

এই অধ্যায়টোত সমাজতত্ত্বৰ দুটা কেন্দ্ৰীয় ধাৰণা—সংস্কৃতি আৰু সামাজিকীকৰণৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। এই দুয়োটা ধাৰণা এটাই আনটোৰ লগত ওতপুতভাৱে জড়িত। সংস্কৃতিয়ে আমাক জীৱন-ধাৰণৰ পদ্ধতি শিকাই, আৰু সামাজিকীকৰণ হৈছে সেই সংস্কৃতি শিকাৰ প্ৰক্ৰিয়া।

• সংস্কৃতিৰ ধাৰণা (Concept of Culture):
  • সমাজতত্ত্বত সংস্কৃতি বুলিলে কেৱল কলা, সংগীত বা নৃত্যকে নুবুজায়। ই এক ব্যাপক ধাৰণা, যিয়ে এখন সমাজৰ সদস্য হিচাপে মানুহে অৰ্জন কৰা জ্ঞান, বিশ্বাস, কলা, নৈতিকতা, আইন, আচাৰ-ব্যৱহাৰ আৰু আন সকলো অভ্যাস আৰু দক্ষতাক সামৰি লয়। ই এক “জীৱন চৰ্যা” (Way of life)।
  • সংস্কৃতিৰ পৰিধি (Dimensions of Culture):
    • বোধাত্মক (Cognitive): ই হৈছে আমি আমাৰ চাৰিওফালৰ জগতখনক কেনেকৈ বুজোঁ আৰু অৰ্থ প্ৰদান কৰোঁ, সেই প্ৰক্ৰিয়া।
    • প্ৰতিমান সূচক (Normative): ই সমাজৰ নীতি-নিয়ম, মূল্যবোধ আৰু আচৰণৰ বিধি-ব্যৱস্থাক বুজায়।
    • বস্তুগত (Material): ই সংস্কৃতিৰ ভৌতিক বা বস্তুগত দিশবোৰক বুজায়, যেনে— আহিলা, প্ৰযুক্তি, স্থাপত্য আদি।
  • সংস্কৃতি আৰু পৰিচয়: সংস্কৃতিয়ে আমাক একোটা পৰিচয় দিয়ে। একে সংস্কৃতিৰ লোকে নিজকে এটা গোটৰ সদস্য বুলি ভাবে।
  • গোষ্ঠীকেন্দ্রিকতাবাদ (Ethnocentrism): ই হৈছে নিজৰ সংস্কৃতিক শ্ৰেষ্ঠ বুলি ভবা আৰু সেই মাপকাঠীৰে আনৰ সংস্কৃতিক বিচাৰ কৰা মানসিকতা।
  • সাংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তন (Cultural Change): সংস্কৃতি স্থবিৰ নহয়, ই সদায় পৰিৱৰ্তনশীল। এই পৰিৱৰ্তন আভ্যন্তৰীণ (যেনে- নতুন আৱিষ্কাৰ) বা বাহ্যিক (যেনে- আন সংস্কৃতিৰ সংস্পৰ্শ) কাৰণত হ’ব পাৰে।
• সামাজিকীকৰণৰ ধাৰণা (Concept of Socialisation):
  • সামাজিকীকৰণ হৈছে এক জীৱনজোৰা প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ জৰিয়তে এজন অসহায় নৱজাতকে লাহে লাহে আত্ম-সচেতন হয়, জ্ঞান অৰ্জন কৰে আৰু নিজৰ সমাজৰ সাংস্কৃতিক কৌশলসমূহ আয়ত্ত কৰে। ইয়াৰ অবিহনে এজন ব্যক্তি সম্পূৰ্ণ সামাজিক প্ৰাণী হৈ উঠিব নোৱাৰে।
  • সামাজিকীকৰণৰ প্ৰতিনিধি (Agencies of Socialisation):
    • পৰিয়াল: ই সামাজিকীকৰণৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰাথমিক (Primary) প্ৰতিনিধি। পৰিয়ালৰ গাঁথনি (একক বা যৌথ) আৰু সামাজিক অৱস্থাই শিশুৰ সামাজিকীকৰণক প্ৰভাৱিত কৰে।
    • সমনীয়া সমূহ (Peer Groups): সমনীয়া বন্ধু-বান্ধৱৰ গোটে ব্যক্তিৰ আচৰণ, ৰুচি আৰু মূল্যবোধ গঢ় দিয়াত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লয়।
    • বিদ্যালয় (Schools): ই আনুষ্ঠানিক শিক্ষাৰ জৰিয়তে জ্ঞান দিয়াৰ লগতে সমাজৰ নিয়ম-কানুন আৰু মূল্যবোধো শিকাই।
    • গণ মাধ্যম (Mass Media): দূৰদৰ্শন, বাতৰি কাকত, ইণ্টাৰনেট আদি গণ মাধ্যমে বৰ্তমান সামাজিকীকৰণত এক শক্তিশালী ভূমিকা পালন কৰিছে।
  • সামাজিকীকৰণ আৰু লিংগ: সামাজিকীকৰণৰ জৰিয়তেই সমাজে ল’ৰা আৰু ছোৱালীৰ বাবে বেলেগ বেলেগ ভূমিকা আৰু আচৰণ নিৰ্ধাৰণ কৰে, যাক “লিংগ ভূমিকা” (Gender Roles) বোলা হয়।

অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ

১। সমাজ বিজ্ঞানত সংস্কৃতিৰ অৰ্থ দৈনন্দিন জীৱনত ব্যৱহৃত ‘সংস্কৃতি’ শব্দটোতকৈ কিদৰে পৃথক? (How does the understanding of culture in social sciences differ from the everyday use of the word ‘culture’?)
উত্তৰ:

• দৈনন্দিন ব্যৱহাৰ: দৈনন্দিন জীৱনত “সংস্কৃতি” শব্দটো সাধাৰণতে কলা, সংগীত, নৃত্য বা মাৰ্জিত ৰুচি-অভিৰুচিক বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইয়াক প্ৰায়ে উচ্চ শ্ৰেণীৰ লোকৰ বৈশিষ্ট্য বুলি ভবা হয়।
• সমাজ বিজ্ঞানত অৰ্থ: সমাজ বিজ্ঞানত, বিশেষকৈ সমাজতত্ত্বত, সংস্কৃতিৰ অৰ্থ অতি ব্যাপক। ই কোনো এখন সমাজৰ সামগ্ৰিক জীৱন-প্ৰণালীক বুজায়। ইয়াৰ ভিতৰত সেই সমাজৰ সদস্য হিচাপে মানুহে অৰ্জন কৰা জ্ঞান, বিশ্বাস, কলা, নৈতিকতা, আইন, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, ভাষা, প্ৰযুক্তি— এই সকলোবোৰ অন্তৰ্ভুক্ত। সমাজতত্ত্বত সংস্কৃতি কেৱল কিছুমান লোকৰ সম্পত্তি নহয়, ই সমাজৰ সকলো সদস্যৰ উমৈহতীয়া উত্তৰাধিকাৰ।

২। সংস্কৃতিত বিভিন্ন পৰিধি সোমাই থকা কথাটো আমি কিদৰে প্ৰমাণ কৰিব পাৰোঁ? (How can we demonstrate that the different dimensions of culture comprises a whole?)
উত্তৰ: সংস্কৃতিৰ বিভিন্ন পৰিধিসমূহ এটাই আনটোৰ লগত জড়িত আৰু সকলোৱে মিলি এক সম্পূৰ্ণ ৰূপ দিয়ে। এই কথাটো তলত দিয়া উদাহৰণৰ জৰিয়তে প্ৰমাণ কৰিব পাৰি:

• উদাহৰণ: ম’বাইল ফোন
  • বস্তুগত দিশ (Material): ম’বাইল ফোনটো এটা ভৌতিক বস্তু।
  • বোধাত্মক দিশ (Cognitive): ফোনটো ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ আমি কিছুমান জ্ঞান আৰু কৌশল শিকিব লাগে, যেনে— কেনেকৈ নম্বৰ ডায়াল কৰিব লাগে বা মেছেজ পঠিয়াব লাগে।
  • প্ৰতিমান সূচক দিশ (Normative): ফোন ব্যৱহাৰৰ কিছুমান সামাজিক নিয়ম-নীতি আছে, যেনে— চিনেমা হলত বা ক্লাছৰুমত ফোনটো নীৰৱ (silent) কৰি ৰখা।
    এইদৰে, এটা সাধাৰণ বস্তু যেন লগা ম’বাইল ফোনৰ লগতো সংস্কৃতিৰ তিনিওটা পৰিধি জড়িত হৈ আছে, যিয়ে প্ৰমাণ কৰে যে সংস্কৃতি এক সামগ্ৰিক ধাৰণা।

৩। তোমাৰ পৰিচিত দুটা সংস্কৃতি তুলনা কৰা। গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিক মানসিকতা নোহোৱা কৰাটো জটিল নেকি? (Compare two cultures with which you are familiar. Is it difficult not to be ethnocentric?)
উত্তৰ: মই পৰিচিত দুটা সংস্কৃতি হ’ল— (ক) অসমৰ গ্ৰাম্য সংস্কৃতি আৰু (খ) ভাৰতৰ মহানগৰীয় সংস্কৃতি (যেনে- দিল্লী বা মুম্বাই)।

• তুলনা:
  • ভাষাত: গ্ৰাম্য সংস্কৃতিত স্থানীয় ভাষা বা দোৱানৰ প্ৰচলন বেছি, আনহাতে মহানগৰত ইংৰাজী আৰু হিন্দীৰ দৰে ভাষাৰ প্ৰচলন বেছি।
  • খাদ্যাভ্যাস: গ্ৰাম্য অঞ্চলত পৰম্পৰাগত খাদ্যৰ প্ৰচলন বেছি, কিন্তু মহানগৰত ফাষ্ট ফুড আৰু বিভিন্ন দেশৰ খাদ্যৰ প্ৰচলন বেছি।
  • সম্পৰ্ক: গ্ৰাম্য সমাজত সম্পৰ্কবোৰ বেছি ঘনিষ্ঠ আৰু ব্যক্তিগত, কিন্তু মহানগৰত সম্পৰ্কবোৰ বেছি নৈৰ্ব্যক্তিক আৰু আনুষ্ঠানিক।
• গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিকতা: হয়, গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিক মানসিকতা নোহোৱাকৈ থকাটো জটিল। কাৰণ আমি যিটো সংস্কৃতিত ডাঙৰ-দীঘল হওঁ, সেইটোৱেই আমাৰ বাবে স্বাভাৱিক যেন লাগে। সেয়েহে, যেতিয়া আমি আন এটা সংস্কৃতিৰ সংস্পৰ্শলৈ আহোঁ, আমি স্বাভাৱিকতে তাক নিজৰ সংস্কৃতিৰ মাপকাঠীৰে বিচাৰ কৰোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে, মহানগৰৰ কোনোবাই গ্ৰাম্য জীৱনক “पिछड़ा” বা “unfashionable” বুলি ভাবিব পাৰে, যিটো এক গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিক ধাৰণা। এই মানসিকতাৰ পৰা মুক্ত হ’বলৈ হ’লে আনৰ সংস্কৃতিক সন্মান কৰিবলৈ আৰু বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিব লাগিব।

৪। সাংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তন অধ্যয়ন কৰাৰ দুটা পৃথক দৃষ্টিভংগী আলোচনা কৰা। (Discuss two different approaches to studying cultural change.)
উত্তৰ: সাংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তন অধ্যয়ন কৰাৰ দুটা প্ৰধান দৃষ্টিভংগী হ’ল:

• বিৱৰ্তনমূলক দৃষ্টিভংগী (Evolutionary Approach): এই দৃষ্টিভংগী অনুসৰি, সংস্কৃতিৰ পৰিৱৰ্তন এক সৰল, ক্ৰমাগত আৰু একমুখী প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াৰ মতে, সকলো সংস্কৃতিয়ে একেধৰণৰ স্তৰৰ মাজেৰে (যেনে- চিকাৰী > পশুপালক > কৃষক > ঔদ্যোগিক) বিকাশ লাভ কৰে। এই দৃষ্টিভংগীয়ে পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিক আটাইতকৈ উন্নত স্তৰ বুলি ধৰিছিল আৰু ই গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিকতাবাদৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত আছিল।
• বৈপ্লৱিক দৃষ্টিভংগী (Revolutionary Approach): এই দৃষ্টিভংগী অনুসৰি, সংস্কৃতিৰ পৰিৱৰ্তন ক্ৰমাগতভাৱে নহয়, বৰঞ্চ দ্ৰুত আৰু আমূলভাৱে হয়। যেতিয়া সমাজৰ মূল্যবোধ, বিশ্বাস আৰু গাঁথনিত হঠাতে এক ডাঙৰ পৰিৱৰ্তন আহে, তেতিয়া তাক বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তন বোলে। উদাহৰণস্বৰূপে, ফৰাচী বিপ্লৱে কেৱল ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাকেই নহয়, সমাজৰ সাংস্কৃতিক মূল্যবোধকো (যেনে- সমতা, স্বাধীনতা) সলনি কৰি পেলাইছিল।

৫। সাৰ্বজনীনতাক তুমি আধুনিকতাৰ সৈতে মিলাব পাৰিবানে? পৰ্যবেক্ষণ কৰি গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিক মানসিকতাৰ এটা উদাহৰণ দিয়া। (Is cosmopolitanism something you associate with modernity? Observe and give examples of ethnocentrism.)
উত্তৰ: হয়, সাৰ্বজনীনতা (Cosmopolitanism) বা বিশ্বজনীনতাক আধুনিকতাৰ সৈতে মিলাব পাৰি। সাৰ্বজনীনতাই আনৰ সংস্কৃতিক সন্মান কৰা আৰু তাৰ লগত নিজকে খাপ খুৱাই লোৱা মানসিকতাক বুজায়। আধুনিকতাই (যেনে- গোলকীকৰণ, গণ মাধ্যম) বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ মাজত যোগাযোগ বৃদ্ধি কৰিছে, যাৰ ফলত সাৰ্বজনীন দৃষ্টিভংগীৰ বিকাশ সম্ভৱ হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, এজন আধুনিক ব্যক্তিয়ে নিজৰ পৰম্পৰাগত খাদ্যৰ লগতে চীনা বা ইটালীয়ান খাদ্যও উপভোগ কৰিব পাৰে।

• গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিকতাৰ উদাহৰণ: থমাচ বেবিংটন মেকলেৰ বিখ্যাত “Minute on Education” টোকাটো গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিকতাৰ এক উৎকৃষ্ট উদাহৰণ। তেওঁ কৈছিল যে “ইউৰোপৰ এখন ভাল পুথিভঁৰালৰ এটা থাক ভাৰত আৰু আৰবৰ সমগ্ৰ দেশীয় সাহিত্যৰ সমান।” ইয়াত তেওঁ ইংৰাজী সংস্কৃতিক শ্ৰেষ্ঠ বুলি ধৰি ভাৰতীয় সংস্কৃতিক তুচ্ছজ্ঞান কৰিছিল।

৬। তোমাৰ মতে তোমালোকৰ প্ৰজন্মৰ সামাজিকীকৰণৰ বাবে কোনটো প্ৰতিনিধি বেছি কাৰ্যকৰী হৈছে? আগতে বেলেগ আছিল বুলি তুমি কেনেদৰে ভাৱা? (What in your mind is the most effective agent of socialisation for your generation? How do you think it was different before?)
উত্তৰ: মোৰ মতে, আমাৰ প্ৰজন্মৰ (বৰ্তমানৰ যুৱ প্ৰজন্ম) সামাজিকীকৰণৰ বাবে আটাইতকৈ কাৰ্যকৰী প্ৰতিনিধি হৈছে গণ মাধ্যম (বিশেষকৈ ইণ্টাৰনেট আৰু ছ’চিয়েল মিডিয়া) আৰু সমনীয়া সমূহ (Peer Groups)।
পাৰ্থক্য:

• আগৰ প্ৰজন্ম: আগৰ প্ৰজন্মৰ বাবে, পৰিয়াল আৰু বিদ্যালয় আছিল সামাজিকীকৰণৰ আটাইতকৈ শক্তিশালী প্ৰতিনিধি। তেওঁলোকে পৰিয়ালৰ পৰাই বেছিভাগ মূল্যবোধ আৰু বিশ্বাস শিকিছিল।
• বৰ্তমান প্ৰজন্ম: এতিয়া, ইণ্টাৰনেট আৰু বন্ধু-বান্ধৱৰ প্ৰভাৱ পৰিয়ালতকৈও বেছি হৈ পৰিছে। আমি কি পিন্ধিম, কি খাম, কি বিশ্বাস কৰিম— এই সকলোবোৰ ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ ট্ৰেণ্ড আৰু সমনীয়াৰ হেঁচাৰ দ্বাৰা বহু পৰিমাণে নিৰ্ধাৰিত হয়। আগতে য’ত পৰিয়ালৰ জ্যেষ্ঠসকলৰ মতামতক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, এতিয়া তাৰ ঠাইত অনলাইন “influencer” বা বন্ধুৰ মতামতক বেছি গুৰুত্ব দিয়া হয়।

বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)

১. প্ৰশ্ন: সংস্কৃতিৰ এটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2015)
উত্তৰ: সংস্কৃতি শিকা হয় (Culture is learned), ই জন্মগত নহয়।

২. প্ৰশ্ন: গোষ্ঠীকেন্দ্রিকতাবাদ (Ethnocentrism) কি? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: নিজৰ সংস্কৃতিৰ মূল্যবোধ আৰু প্ৰতিমানৰ মাপকাঠীৰে আনৰ সংস্কৃতিক বিচাৰ কৰা আৰু নিজৰ সংস্কৃতিক শ্ৰেষ্ঠ বুলি ভবা মানসিকতাকেই গোষ্ঠীকেন্দ্রিকতাবাদ বোলে।

৩. প্ৰশ্ন: সামাজিকীকৰণৰ এটা প্ৰধান প্ৰতিনিধিৰ নাম লিখা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: পৰিয়াল।

৪. প্ৰশ্ন: উপ-সংস্কৃতি (Sub-culture) কাক বোলে? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: এক বৃহৎ সংস্কৃতিৰ ভিতৰতে যেতিয়া কিছুমান সৰু সৰু গোটে নিজৰ স্বকীয় মূল্যবোধ, ৰুচি আৰু আচৰণৰ জৰিয়তে এক পৃথক পৰিচয় গঢ়ি তোলে, তেতিয়া তাক উপ-সংস্কৃতি বোলে।

৫. প্ৰশ্ন: সংস্কৃতিৰ দুটা পৰিধি কি কি? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: (ক) বোধাত্মক (Cognitive) আৰু (খ) প্ৰতিমান সূচক (Normative)।

৬. প্ৰশ্ন: প্ৰাথমিক সামাজিকীকৰণ (Primary Socialisation) ক’ত হয়? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: প্ৰাথমিক সামাজিকীকৰণ মূলতঃ পৰিয়ালৰ ভিতৰত হয়।

৭. প্ৰশ্ন: সাংস্কৃতিক দীৰ্ঘসূত্ৰীতা (Cultural Lag) বুলিলে কি বুজা? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: যেতিয়া সংস্কৃতিৰ বস্তুগত দিশটো (যেনে- প্ৰযুক্তি) দ্ৰুতগতিত সলনি হয়, কিন্তু অবস্তুগত দিশটো (যেনে- মূল্যবোধ, বিশ্বাস) তাৰ লগত সমানে আগবাঢ়িব নোৱাৰে, তেতিয়া সৃষ্টি হোৱা ব্যৱধানটোক সাংস্কৃতিক দীৰ্ঘসূত্ৰীতা বোলে।

৮. প্ৰশ্ন: সামাজিকীকৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া। (AHSEC 2016)
উত্তৰ: সামাজিকীকৰণ হৈছে এক জীৱনজোৰা প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ জৰিয়তে এজন ব্যক্তিয়ে সমাজৰ নিয়ম-নীতি, মূল্যবোধ আৰু সাংস্কৃতিক কৌশলসমূহ আয়ত্ত কৰি সমাজৰ এজন কাৰ্যকৰী সদস্য হৈ পৰে।

৯. প্ৰশ্ন: সংস্কৃতিৰ বস্তুগত আৰু অবস্তুগত দিশৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখুওৱা। (AHSEC 2018)
উত্তৰ:

১০. প্ৰশ্ন: সামাজিকীকৰণৰ প্ৰতিনিধি হিচাপে গণ মাধ্যমৰ ভূমিকা আলোচনা কৰা। (AHSEC 2023)
উত্তৰ: আধুনিক যুগত গণ মাধ্যম (যেনে- টিভি, ইণ্টাৰনেট, বাতৰি কাকত) সামাজিকীকৰণৰ এক শক্তিশালী প্ৰতিনিধি। ই আমাৰ মতামত, মূল্যবোধ আৰু বিশ্বৰ প্ৰতি থকা দৃষ্টিভংগীক বহু পৰিমাণে প্ৰভাৱিত কৰে। ই আমাক বিভিন্ন সংস্কৃতি আৰু জীৱন-শৈলীৰ লগত পৰিচয় কৰাই দিয়ে। কিন্তু ইয়াৰ নেতিবাচক প্ৰভাৱো আছে, যেনে— হিংসাত্মক আচৰণৰ প্ৰসাৰ বা উপভোক্তাবাদৰ প্ৰচাৰ।

১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ

১. প্ৰশ্ন: “Culture is that complex whole…”— এই বিখ্যাত সংজ্ঞাটি কোনে আগবঢ়াইছিল?
উত্তৰ: এডৱাৰ্ড টাইলৰে (Edward Tylor)।

২. প্ৰশ্ন: সংস্কৃতিৰ বোধাত্মক (Cognitive) দিশৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: ট্ৰেফিক লাইটৰ ৰঙা ৰং দেখিলে গাড়ী ৰখাই দিয়াটো সংস্কৃতিৰ বোধাত্মক দিশৰ উদাহৰণ, কাৰণ আমি শিকিছোঁ যে ৰঙা ৰঙৰ অৰ্থ ‘ৰোৱা’।

৩. প্ৰশ্ন: দ্বিতীয়ক সামাজিকীকৰণ (Secondary Socialisation) কি?
উত্তৰ: পৰিয়ালৰ বাহিৰত, যেনে— বিদ্যালয়, কৰ্মক্ষেত্ৰ বা আন সামাজিক অনুষ্ঠানত হোৱা সামাজিকীকৰণক দ্বিতীয়ক সামাজিকীকৰণ বোলে।

৪. প্ৰশ্ন: বিশ্বজনীনতা বা সাৰ্বজনীনতা (Cosmopolitanism) কি?
উত্তৰ: ই হৈছে এক দৃষ্টিভংগী যিয়ে আনৰ সংস্কৃতিক সন্মান কৰে, তাৰ পৰা শিকে আৰু নিজৰ পৰিচয় কেৱল এটা সংস্কৃতিৰ মাজত আৱদ্ধ নাৰাখি নিজকে বিশ্বৰ নাগৰিক বুলি ভাবে।

৫. প্ৰশ্ন: “Orality and Literacy” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰ: ৱাল্টাৰ অং (Walter Ong)।

৬. প্ৰশ্ন: সামাজিকীকৰণক কিয় এক জীৱনজোৰা প্ৰক্ৰিয়া বুলি কোৱা হয়?
উত্তৰ: কাৰণ মানুহে কেৱল শৈশৱতেই নহয়, জীৱনৰ প্ৰতিটো পৰ্যায়তে (যেনে- নতুন চাকৰিত যোগদান, বিবাহ, বৃদ্ধাৱস্থা) নতুন ভূমিকা আৰু পৰিৱেশৰ লগত নিজকে খাপ খুৱাই থাকিবলগীয়া হয়, আৰু এই প্ৰক্ৰিয়া মৃত্যু পৰ্যন্ত চলি থাকে।

৭. প্ৰশ্ন: সংস্কৃতিৰ প্ৰতিমান সূচক (Normative) দিশৰ এটা উপাদান কি?
উত্তৰ: জনৰীতি (Folkways) বা লোকাচাৰ (Mores)।

৮. প্ৰশ্ন: মিদনাপুৰৰ “কুকুৰনেচীয়া ছোৱালী”ৰ ঘটনাই সামাজিকীকৰণৰ বিষয়ে কি প্ৰমাণ কৰে?
উত্তৰ: এই ঘটনাই প্ৰমাণ কৰে যে সামাজিকীকৰণৰ অবিহনে এজন ব্যক্তি সম্পূৰ্ণ মানৱ হৈ উঠিব নোৱাৰে। মানৱীয় আচৰণ জন্মগত নহয়, বৰঞ্চ ই শিকা এক প্ৰক্ৰিয়া।

৯. প্ৰশ্ন: আইন (Law) আৰু প্ৰতিমানৰ (Norms) মাজত মূল পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰ: আইন হৈছে আনুষ্ঠানিকভাৱে লিপিবদ্ধ কৰা স্পষ্ট নিয়ম, যি ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা বলবৎ কৰা হয়। আনহাতে, প্ৰতিমান হৈছে সমাজৰ অলিখিত, অনানুষ্ঠানিক নিয়ম।

১০. প্ৰশ্ন: সংস্কৃতিৰ পৰিৱৰ্তনৰ এটা আভ্যন্তৰীণ কাৰকৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: নতুন প্ৰযুক্তিৰ আৱিষ্কাৰ (যেনে- ইণ্টাৰনেটৰ আৱিষ্কাৰ) হৈছে সংস্কৃতিৰ পৰিৱৰ্তনৰ এক আভ্যন্তৰীণ কাৰক।