Class 6 Social Science Chapter 12 – ভাৰতৰ শাসন ব্যৱস্থাৰ গঠন

Class 6 Social Science Chapter 12

ষষ্ঠ শ্ৰেণী সমাজ বিজ্ঞান পাঠ ১৩ | ভাৰতৰ শাসন ব্যৱস্থাৰ গঠন

পাঠটোৰ সাৰাংশ

এই পাঠটোত এখন দেশৰ শাসন ব্যৱস্থা কেনেকৈ চলে, চৰকাৰৰ বিভিন্ন অংগ কি কি আৰু গণতন্ত্ৰৰ মূল ধাৰণাসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে।

১. শাসন ব্যৱস্থা আৰু চৰকাৰ:

• শাসন ব্যৱস্থা (Governance): সমাজ এখনক কিছুমান নীতি-নিয়মেৰে পৰিচালিত কৰা আৰু সেইবোৰ মানি চলাটো নিশ্চিত কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোকে শাসন ব্যৱস্থা বোলা হয়।
• চৰকাৰ (Government): যি ব্যৱস্থাই এই নীতি-নিয়ম বা আইনসমূহ গঢ় দিয়ে আৰু সেইবোৰ বলৱৎ কৰে, সেয়াই হৈছে চৰকাৰ।

২. প্ৰশাসনৰ তিনিটা স্তৰ:
আমাৰ দেশৰ প্ৰশাসন ব্যৱস্থা তিনিটা স্তৰত বিভক্ত:

• কেন্দ্ৰীয় প্ৰশাসন: সমগ্ৰ দেশৰ বাবে কাম কৰে।
• ৰাজ্যিক প্ৰশাসন: নিজ নিজ ৰাজ্যৰ ভিতৰত কাম কৰে।
• স্থানীয় প্ৰশাসন: জিলা, চহৰ আৰু গাঁও পৰ্যায়ত কাম কৰে।

৩. চৰকাৰৰ প্ৰধান অংগ তিনিটা:
চৰকাৰৰ কাম-কাজ তিনিটা প্ৰধান অংগৰ মাজত ভাগ কৰা হৈছে:

• বিধানপালিকা (Legislature): ইয়াৰ মূল কাম হ’ল আইন প্ৰণয়ন কৰা। কেন্দ্ৰত সংসদ (লোকসভা আৰু ৰাজ্যসভা) আৰু ৰাজ্যত বিধানসভা আৰু বিধান পৰিষদে এই কাম কৰে।
• কাৰ্যপালিকা (Executive): ই বিধানপালিকাই প্ৰণয়ন কৰা আইনসমূহ কাৰ্যকৰী কৰে। কেন্দ্ৰত ৰাষ্ট্ৰপতি, প্ৰধানমন্ত্ৰী আৰু তেওঁৰ মন্ত্ৰী পৰিষদ; আৰু ৰাজ্যত ৰাজ্যপাল, মুখ্যমন্ত্ৰী আৰু তেওঁৰ মন্ত্ৰী পৰিষদে এই দায়িত্ব পালন কৰে।
• ন্যায়পালিকা (Judiciary): ই আইনৰ ব্যাখ্যা কৰে আৰু আইন ভংগ কৰা লোকক শাস্তি দিয়ে। জিলা আদালত, উচ্চ ন্যায়ালয় আৰু উচ্চতম ন্যায়ালয় ইয়াৰ অন্তৰ্গত।

এই তিনিওটা অংগই ক্ষমতাৰ পৃথকীকৰণ (Separation of Power) আৰু নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ভাৰসাম্য (Checks and Balances) নীতিৰ জৰিয়তে কাম কৰে, যাতে কোনো এটা অংগই স্বেচ্ছাচাৰী হ’ব নোৱাৰে।

৪. গণতন্ত্ৰ (Democracy):
‘গণতন্ত্ৰ’ শব্দটো গ্ৰীক ভাষাৰ ‘Demos’ (জনসাধাৰণ) আৰু ‘Kratos’ (শাসন) শব্দৰ পৰা আহিছে, যাৰ অৰ্থ ‘জনসাধাৰণৰ শাসন’।

• প্ৰত্যক্ষ গণতন্ত্ৰ: য’ত জনসাধাৰণে নিজেই শাসন সম্পৰ্কীয় সিদ্ধান্ত লয়।
• প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰ: য’ত জনসাধাৰণে নিজৰ প্ৰতিনিধি (সাংসদ, বিধায়ক) নিৰ্বাচন কৰে আৰু সেই প্ৰতিনিধিসকলে তেওঁলোকৰ হৈ শাসন চলায়। ভাৰতত এই ব্যৱস্থা প্ৰচলিত।
• তৃণমূল গণতন্ত্ৰ (Grassroots Democracy): যেতিয়া স্থানীয় পৰ্যায়ত জনসাধাৰণে প্ৰত্যক্ষভাৱে শাসন ব্যৱস্থাত অংশগ্ৰহণ কৰে, তেতিয়া তাক তৃণমূল গণতন্ত্ৰ বোলা হয়।

মুঠতে, ভাৰতৰ শাসন ব্যৱস্থা এক গণতান্ত্ৰিক গাঁথনিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত, য’ত চৰকাৰৰ বিভিন্ন অংগই সংবিধানৰ নীতি-নিয়ম অনুসৰি দেশখন পৰিচালনা কৰে।

সম্পূৰ্ণ পাঠভিত্তিক প্ৰশ্ন আৰু উত্তৰ

অনুশীলনী – ১ (পৃষ্ঠা ১০৬)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) ঘৰ বা বিদ্যালয়ত একো নীতি-নিয়ম নাথাকিলে কি হ’ব?
উত্তৰ: ঘৰ বা বিদ্যালয়ত একো নীতি-নিয়ম নাথাকিলে বিশৃংখল পৰিৱেশৰ সৃষ্টি হ’ব, কোনো কাম সুচাৰুৰূপে সম্পন্ন নহ’ব আৰু সকলোৱে নিজৰ ইচ্ছা অনুসৰি কাম কৰাৰ ফলত কাজিয়া-পেচাল আৰু অশান্তিৰ সৃষ্টি হ’ব।

(খ) শাসন ব্যৱস্থানো কি?
উত্তৰ: সমাজ এখনক বিভিন্ন নীতি-নিয়মেৰে পৰিচালিত কৰা আৰু সেইবোৰ মানি চলাটো নিশ্চিত কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোকে শাসন ব্যৱস্থা বোলা হয়।

(গ) চৰকাৰনো কি?
উত্তৰ: যি ব্যৱস্থাই সমাজৰ বাবে নীতি-নিয়ম বা আইন প্ৰণয়ন কৰে আৰু সেইবোৰ কাৰ্যকৰী কৰি সকলোকে মানি চলিবলৈ বাধ্য কৰে, সেয়াই হৈছে চৰকাৰ।

২. তুমি বাস কৰা অঞ্চলটোত কি স্থানীয় প্ৰশাসন আছে আৰু তেওঁলোকে কি কি কাম কৰে?
উত্তৰ: (এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাসস্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব)।

• গাঁৱত বাস কৰিলে: মই বাস কৰা অঞ্চলটোত গাঁও পঞ্চায়ত আছে। তেওঁলোকে গাঁৱৰ ৰাস্তা-ঘাট মেৰামতি কৰা, খোৱাপানীৰ ব্যৱস্থা কৰা, নলা-নৰ্দমা চাফাই কৰা, আৰু চৰকাৰী আঁচনিসমূহ ৰূপায়ণ কৰাৰ দৰে কাম কৰে।
• চহৰত বাস কৰিলে: মই বাস কৰা অঞ্চলটোত পৌৰসভা/পৌৰ নিগম আছে। তেওঁলোকে চহৰৰ ৰাস্তা-ঘাট নিৰ্মাণ আৰু মেৰামতি, পোহৰৰ ব্যৱস্থা, জাবৰ-জোঁথৰ চাফাই, পানী যোগান ধৰা আদি কাম কৰে।

অনুশীলনী – ২ (পৃষ্ঠা ১০৮)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) এখন চৰকাৰৰ প্ৰধান অংগকেইটা কি কি?
উত্তৰ: এখন চৰকাৰৰ প্ৰধান অংগকেইটা হ’ল— বিধানপালিকা, কাৰ্যপালিকা আৰু ন্যায়পালিকা।

(খ) চৰকাৰ এখনৰ তিনিওটা অংগই কেনেধৰণে কাৰ্য সম্পাদন কৰে?
উত্তৰ: চৰকাৰৰ তিনিওটা অংগই এনেদৰে কাৰ্য সম্পাদন কৰে:

• বিধানপালিকাই আইন প্ৰণয়ন কৰে।
• কাৰ্যপালিকাই সেই আইনসমূহ কাৰ্যকৰী কৰে।
• ন্যায়পালিকাই আইনৰ ব্যাখ্যা কৰে আৰু আইন ভংগকাৰীক শাস্তি দিয়ে।

(গ) কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্যিক স্তৰত চৰকাৰ এখনৰ তিনিওটা অংগৰ গঠন কেনেধৰণৰ হয়?
উত্তৰ:

• কেন্দ্ৰীয় স্তৰত:
  • বিধানপালিকা: সংসদ (লোকসভা আৰু ৰাজ্যসভা)।
  • কাৰ্যপালিকা: ৰাষ্ট্ৰপতি, প্ৰধানমন্ত্ৰী আৰু তেওঁৰ মন্ত্ৰী পৰিষদ।
  • ন্যায়পালিকা: উচ্চতম ন্যায়ালয়।
• ৰাজ্যিক স্তৰত:
  • বিধানপালিকা: বিধানসভা আৰু বিধান পৰিষদ (কিছুমান ৰাজ্যত)।
  • কাৰ্যপালিকা: ৰাজ্যপাল, মুখ্যমন্ত্ৰী আৰু তেওঁৰ মন্ত্ৰী পৰিষদ।
  • ন্যায়পালিকা: উচ্চ ন্যায়ালয়।

(ঘ) ক্ষমতাৰ পৃথকীকৰণ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: যেতিয়া চৰকাৰৰ তিনিটা অংগ— বিধানপালিকা, কাৰ্যপালিকা আৰু ন্যায়পালিকাৰ ক্ষমতা আৰু কাৰ্যাৱলী সংবিধানৰ দ্বাৰা পৃথক পৃথককৈ নিৰ্ধাৰণ কৰি দিয়া হয়, যাতে কোনো এটা অংগই আনটোৰ কামত হস্তক্ষেপ কৰিব নোৱাৰে, তাকে ক্ষমতাৰ পৃথকীকৰণ বোলা হয়।

(ঙ) ক্ষমতাৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ভাৰসাম্য মানে কি?
উত্তৰ: ক্ষমতাৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ভাৰসাম্য হ’ল এনে এক ব্যৱস্থা যাৰ জৰিয়তে চৰকাৰৰ তিনিওটা অংগই ইটোৱে-সিটোক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে। ইয়াৰ ফলত কোনো এটা অংগই যাতে প্ৰয়োজনতকৈ অধিক শক্তিশালী বা স্বেচ্ছাচাৰী হ’ব নোৱাৰে, তাৰ মাজত এক ভাৰসাম্য ৰক্ষা হয়।

অনুশীলনী – ৩ (পৃষ্ঠা ১১০)

১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-

(ক) গণতন্ত্ৰ শব্দটো কোন ভাষাৰপৰা আহিছে?
উত্তৰ: গণতন্ত্ৰ শব্দটো গ্ৰীক ভাষাৰপৰা আহিছে।

(খ) গণতন্ত্ৰৰ শব্দগত অৰ্থ কি?
উত্তৰ: গণতন্ত্ৰৰ শব্দগত অৰ্থ হ’ল ‘জনসাধাৰণৰ শাসন’ বা ‘জনসাধাৰণৰ ক্ষমতা’।

(গ) ভাৰতৰ বাহিৰেও আৰু গণতান্ত্ৰিক শাসন ব্যৱস্থা থকা দুখনমান দেশৰ নাম লিখা আৰু সেই দেশবোৰৰ ৰাজধানীৰ নাম উল্লেখ কৰা। প্ৰতিখন দেশৰে ভৌগোলিক অৱস্থিতি মানচিত্ৰ বা গোলকত বিচাৰি উলিওৱা।
উত্তৰ:

• আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ: ৰাজধানী— ৱাশ্বিংটন ডি.চি.। (অৱস্থিতি: উত্তৰ আমেৰিকা মহাদেশ)
• গ্ৰেট ব্ৰিটেইন (যুক্তৰাজ্য): ৰাজধানী— লণ্ডন। (অৱস্থিতি: ইউৰোপ মহাদেশ)
• অষ্ট্ৰেলিয়া: ৰাজধানী— ক্যানবেৰা। (অৱস্থিতি: ওচেনিয়া মহাদেশ)

(ঘ) প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰ কি?
উত্তৰ: যি গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাত জনসাধাৰণে ভোটৰ জৰিয়তে নিজৰ প্ৰতিনিধি নিৰ্বাচন কৰে আৰু সেই নিৰ্বাচিত প্ৰতিনিধিসকলে জনসাধাৰণৰ হৈ দেশ শাসন কৰে, তাকে প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰ বোলা হয়।

(ঙ) প্ৰত্যক্ষ গণতন্ত্ৰ আৰু পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰ কি?
উত্তৰ:

• প্ৰত্যক্ষ গণতন্ত্ৰ: য’ত জনসাধাৰণে পোনপটীয়াকৈ শাসন কাৰ্যত অংশগ্ৰহণ কৰে আৰু সকলোৱে মিলি সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে।
• পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰ: ইয়াক প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰও বোলা হয়। ইয়াত জনসাধাৰণে নিৰ্বাচনৰ জৰিয়তে প্ৰতিনিধি বাছি দিয়ে আৰু সেই প্ৰতিনিধিসকলে তেওঁলোকৰ হৈ শাসন চলায়।

(চ) তৃণমূল গণতন্ত্ৰ কি?
উত্তৰ: যেতিয়া একেবাৰে স্থানীয় বা গাঁও পৰ্যায়ত জনসাধাৰণে প্ৰত্যক্ষভাৱে শাসন ব্যৱস্থাত অংশগ্ৰহণ কৰে আৰু নিজৰ সমস্যা নিজেই সমাধান কৰাৰ সুবিধা পায়, তাকে তৃণমূল গণতন্ত্ৰ বোলা হয়।