AHSEC দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন পাঠ্যপুথিৰ প্ৰথম খণ্ড (Block I) “আগমন আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ” অধ্যায়টিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক বিস্তৃত টোকা প্ৰস্তুত কৰিছোঁ। ইয়াত অধ্যায়টিৰ সাৰাংশ, পাঠ্যক্ৰমৰ সকলো প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ (২০১৫-২০২৪) AHSEC পৰীক্ষাৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
আগমন আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ (Summary Note)
তৰ্কবিজ্ঞানৰ মূল আলোচ্য বিষয় হৈছে অনুমান। অনুমানক সাধাৰণতে দুটা ভাগত ভগোৱা হয় — নিগমন আৰু আগমন। এই অধ্যায়ত আগমনৰ বিষয়ে বিস্তৃতভাৱে আলোচনা কৰা হৈছে।
১. আগমনৰ ধাৰণা আৰু প্ৰয়োজনীয়তা:
আগমন হৈছে এক মানসিক প্ৰক্ৰিয়া য’ত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ জ্ঞানৰ সহায়ত এক সামূহিক বা সামান্য সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে, কেইজনমান মানুহৰ মৃত্যু হোৱা দেখি “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল” বুলি সিদ্ধান্ত লোৱা হয়। নিগমন অনুমানৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সাৰ্বজনীন বা সামান্য বচনবোৰৰ (যেনে: “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল”) বস্তুগত সত্যতা প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ আগমন অপৰিহাৰ্য। সেয়ে, আগমন আৰু নিগমন পৰস্পৰৰ পৰিপূৰক।
২. আগমনৰ সমস্যা (Problem of Induction):
আগমনৰ মূল সমস্যাটো হ’ল যে আমি কিছুমান সীমিত দৃষ্টান্ত পৰ্যবেক্ষণ কৰি কেনেকৈ এক সাৰ্বজনীন বা সামান্য সিদ্ধান্তত নিশ্চিতভাৱে উপনীত হ’ব পাৰোঁ। এই সমস্যা সমাধানৰ বাবে তৰ্কবিজ্ঞানীসকলে দুটা মৌলিক বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি (Principle of Uniformity of Nature) আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি (Law of Causation)। এই দুই বিধিক আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি বুলি কোৱা হয়।
৩. আগমনৰ প্ৰকাৰ:
তৰ্কবিজ্ঞানী জে. এছ. মিলে আগমনক মূলতঃ দুটা ভাগত ভাগ কৰিছে:
- প্ৰকৃত আগমন (Induction Proper): য’ত “আগমনাত্মক জাঁপ” (Inductive Leap) থাকে, অৰ্থাৎ জ্ঞাত সত্যৰ পৰা অজ্ঞাত সত্যলৈ যোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া থাকে।
- তথাকথিত আগমন (Induction Improperly so-called): য’ত আগমনাত্মক জাঁপ নাথাকে।
প্ৰকৃত আগমনৰ তিনিটা প্ৰকাৰ হ’ল:
- ক) বৈজ্ঞানিক আগমন (Scientific Induction): যি আগমনত প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এক যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়, তাক বৈজ্ঞানিক আগমন বোলে। ইয়াৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত স্বভাৱৰ হয়।
- খ) অবৈজ্ঞানিক আগমন (Unscientific Induction): যি আগমনত কেৱল অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ (uncontradicted experience) ওপৰত ভিত্তি কৰি, কিন্তু কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় নকৰাকৈ এক সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়, তাক অবৈজ্ঞানিক আগমন বোলে। যেনে, “সকলো কাউৰী হয় ক’লা”। ইয়াৰ সিদ্ধান্ত সদায় সম্ভাৱনামূলক হয়।
- গ) সাদৃশ্যানুমান (Analogy): যেতিয়া দুটা বস্তুৰ মাজত কিছুমান গুণৰ সাদৃশ্য দেখি এটা বস্তুত থকা আন এটা গুণ দ্বিতীয়টোতো থকা বুলি অনুমান কৰা হয়, তাক সাদৃশ্যানুমান বোলে। উদাহৰণস্বৰূপে, পৃথিৱী আৰু মঙ্গল গ্ৰহৰ মাজত থকা সাদৃশ্যৰ ভিত্তিত মঙ্গলতো জীৱ থকাৰ অনুমান কৰা। ইয়াৰ সিদ্ধান্তও সম্ভাৱনামূলক।
AHSEC Class 12 Logic and Philosophy Chapter 1
পাঠ্যক্ৰমৰ অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ \
১। সংজ্ঞা দিয়া:
- (ক) বৈজ্ঞানিক আগমন: যি আগমনত কোনো বস্তু বা ঘটনাৰ বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্ত পৰ্যবেক্ষণ কৰি, প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সেই শ্ৰেণীৰ সকলো বস্তু বা ঘটনা সম্পৰ্কে এটা যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়, তাক বৈজ্ঞানিক আগমন বোলে।
- (খ) অবৈজ্ঞানিক আগমন: যি আগমনত কোনো বস্তু বা ঘটনাৰ বিশেষ বিশেষ বহুতো দৃষ্টান্ত পৰ্যবেক্ষণ কৰি, কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ কোনো চেষ্টা নকৰাকৈ, কেৱল অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এটা যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়, তাক অবৈজ্ঞানিক আগমন বোলে।
- (গ) সাদৃশ্যানুমান: দুটা বস্তুৰ মাজত কিছুমান গুণ বা লক্ষণৰ সাদৃশ্য লক্ষ্য কৰি সেই সাদৃশ্যৰ ভিত্তিত এটা বস্তুত থকা আন কোনো গুণ বা লক্ষণ দ্বিতীয় বস্তুটোতো থকা বুলি যি অনুমান কৰা হয়, তাক সাদৃশ্যানুমান বোলে।
- (ঘ) আগমনাত্মক জাঁপ: আগমনত জ্ঞাত সত্যৰ (কিছুমান দৃষ্টান্ত) পৰা অজ্ঞাত সত্যলৈ (সামান্য বচন) যোৱাৰ যি মানসিক প্ৰক্ৰিয়া, তাকে আগমনাত্মক জাঁপ (Inductive Leap) বোলে। ই প্ৰকৃত আগমনৰ মূল লক্ষণ।
- (ঙ) প্ৰকৃত আগমন: যি আগমনত “আগমনাত্মক জাঁপ” থাকে, অৰ্থাৎ য’ত বিশেষ দৃষ্টান্তৰ জ্ঞানৰ পৰা সামান্য সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায়, তাক প্ৰকৃত আগমন বোলে।
- (চ) তথাকথিত আগমন: যি আগমনত “আগমনাত্মক জাঁপ” নাথাকে, অৰ্থাৎ য’ত জ্ঞাতৰ পৰা অজ্ঞাতলৈ যোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া নাথাকে, তাক তথাকথিত আগমন বোলে।
- (ছ) যথার্থ বচন: যি সামান্য বচনত বিধেয় পদে উদ্দেশ্য পদ সম্পৰ্কে নতুন জ্ঞানৰ সন্ধান দিয়ে, তাক যথার্থ বা সংশ্লেষক বচন বোলে। যেনে: “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল”।
- (জ) সু-সাদৃশ্যানুমান: যি সাদৃশ্যানুমানত দুটা বস্তুৰ মাজত থকা সাদৃশ্যবোৰ মৌলিক আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ গুণৰ সাদৃশ্য হয়, তাক সু-সাদৃশ্যানুমান বোলে।
- (ঝ) দুঃসাদৃশ্যানুমান: যি সাদৃশ্যানুমানত দুটা বস্তুৰ মাজত থকা সাদৃশ্যবোৰ অগভীৰ বা আকস্মিক গুণৰ সাদৃশ্য হয়, তাক দুঃসাদৃশ্যানুমান বোলে।
২। উদাহৰণ দিয়া:
- (ক) বৈজ্ঞানিক আগমন: ৰাম, হৰি, যদু আদি কেইজনমানৰ মৃত্যু দেখি “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল” বুলি সিদ্ধান্ত লোৱা।
- (খ) অবৈজ্ঞানিক আগমন: আমি দেখি অহা সকলোবোৰ কাউৰী ক’লা হোৱাৰ বাবে “সকলো কাউৰী হয় ক’লা” বুলি সিদ্ধান্ত লোৱা।
- (গ) শাব্দিক বচন: “সকলো মানুহ হয় বুদ্ধিবৃত্তিসম্পন্ন জীৱ।” ইয়াত বিধেয় পদে উদ্দেশ্য পদৰ লক্ষণাৰ্থকে বিশ্লেষণ কৰিছে।
- (ঘ) সু-সাদৃশ্যানুমান: পৃথিৱী আৰু মঙ্গল গ্ৰহৰ মাজত পানী, মাটি, বায়ু আদিৰ সাদৃশ্য থকাৰ বাবে পৃথিৱীত জীৱ থকাৰ দৰে মঙ্গলতো জীৱ থকাৰ অনুমান কৰা।
৩। পাৰ্থক্য নিৰ্ণয় কৰা:
- (ক) নিগমন আৰু আগমন:
- নিগমনত সামান্য সত্যৰ পৰা বিশেষ সত্যলৈ অহা হয়, আনহাতে আগমনত বিশেষ সত্যৰ পৰা সামান্য সত্যলৈ যোৱা হয়।
- নিগমনৰ সিদ্ধান্ত কেতিয়াও আশ্ৰয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক নহয়, কিন্তু আগমনৰ সিদ্ধান্ত সদায় আশ্ৰয়বাক্যতকৈ ব্যাপক হয়।
- নিগমন আকাৰগত সত্যতাৰ লগত জড়িত, আনহাতে আগমন আকাৰগত আৰু বস্তুগত উভয় সত্যতাৰ লগত জড়িত।
- নিগমনৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত, কিন্তু আগমনৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক।
- (খ) বৈজ্ঞানিক আৰু অবৈজ্ঞানিক আগমন:
- বৈজ্ঞানিক আগমনত দৃষ্টান্ত নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ উভয়ৰ দ্বাৰা সংগ্ৰহ কৰা হয়, কিন্তু অবৈজ্ঞানিক আগমনত কেৱল নিৰীক্ষণৰ দ্বাৰা সংগ্ৰহ কৰা হয়।
- বৈজ্ঞানিক আগমন কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত, কিন্তু অবৈজ্ঞানিক আগমনত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰা নহয়।
- বৈজ্ঞানিক আগমনৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত, কিন্তু অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক।
- (গ) সাদৃশ্যানুমান আৰু বৈজ্ঞানিক আগমন:
- সাদৃশ্যানুমানত বিশেষৰ পৰা বিশেষলৈ যোৱা হয়, কিন্তু বৈজ্ঞানিক আগমনত বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ যোৱা হয়।
- সাদৃশ্যানুমান কেৱল সাদৃশ্য জ্ঞানৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত, কিন্তু বৈজ্ঞানিক আগমন কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত।
- সাদৃশ্যানুমানৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক, কিন্তু বৈজ্ঞানিক আগমনৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত।
- (ঘ) সাদৃশ্যানুমান আৰু অবৈজ্ঞানিক আগমন:
- সাদৃশ্যানুমানত এটা বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা আন এটা বিশেষ দৃষ্টান্তলৈ যোৱা হয়, কিন্তু অবৈজ্ঞানিক আগমনত বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা এক সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়।
- সাদৃশ্যানুমানৰ ভিত্তি হ’ল দুটা বস্তুৰ মাজৰ অসম্পূৰ্ণ সাদৃশ্য, আনহাতে অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ ভিত্তি হ’ল অবাধিত অভিজ্ঞতা।
- (ঙ) প্ৰকৃত আগমন আৰু তথাকথিত আগমন:
- প্ৰকৃত আগমনত “আগমনাত্মক জাঁপ” থাকে, অৰ্থাৎ জ্ঞাতৰ পৰা অজ্ঞাতলৈ যোৱা হয়।
- তথাকথিত আগমনত “আগমনাত্মক জাঁপ” নাথাকে, ই কেৱল জ্ঞাত তথ্যৰ পুনৰাবৃত্তি বা সজ্জীকৰণহে।
- (চ) সু-সাদৃশ্যানুমান আৰু দুঃসাদৃশ্যানুমান:
- সু-সাদৃশ্যানুমানত সাদৃশ্যবোৰ মৌলিক আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ হয়।
- দুঃসাদৃশ্যানুমানত সাদৃশ্যবোৰ অগভীৰ আৰু আকস্মিক হয়।
৪। চমুটোকা লিখা:
- (ক) প্ৰকৃত আগমন: (ওপৰৰ ১(ঙ) আৰু ৩(ঙ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (খ) আগমনাত্মক জাঁপ: (ওপৰৰ ১(ঘ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (গ) তথাকথিত আগমন: (ওপৰৰ ১(চ) আৰু ৩(ঙ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (ঘ) আগমনৰ প্ৰয়োজনীয়তা: তৰ্কবিজ্ঞানৰ উদ্দেশ্য হৈছে সত্য জ্ঞান লাভ কৰা। নিগমন অনুমানে আকাৰগত সত্যতা দিয়ে, কিন্তু ইয়াৰ আশ্ৰয়বাক্যবোৰৰ বস্তুগত সত্যতাৰ বাবে আগমনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া হয়। বিশেষকৈ, যথার্থ সামান্য বচনবোৰ (যেনে: “সকলো মানুহ মৰণশীল”) প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ আগমন অপৰিহাৰ্য। সেয়েহে, আগমন অবিহনে জ্ঞানৰ পূৰ্ণতা সম্ভৱ নহয়।
৫। সংক্ষিপ্ত উত্তৰ দিয়া:
- (ক) আগমন কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰ: আগমন প্ৰধানকৈ দুই প্ৰকাৰৰ: প্ৰকৃত আগমন আৰু তথাকথিত আগমন। প্ৰকৃত আগমন তিনি প্ৰকাৰৰ—বৈজ্ঞানিক, অবৈজ্ঞানিক আৰু সাদৃশ্যানুমান। - (খ) আগমনৰ মূল লক্ষণ কি?
উত্তৰ: আগমনৰ মূল লক্ষণ হ’ল “আগমনাত্মক জাঁপ” (Inductive Leap)। - (গ) সাদৃশ্যানুমানৰ মূল্য কিদৰে নিৰূপণ কৰিব পাৰি?
উত্তৰ: সাদৃশ্যানুমানৰ মূল্য নিৰূপণ কৰিবলৈ কেইটামান দিশ চোৱা হয়: (১) জ্ঞাত সাদৃশ্যৰ পৰিমাণ আৰু গুৰুত্ব, (২) জ্ঞাত বৈসাদৃশ্যৰ পৰিমাণ আৰু গুৰুত্ব, আৰু (৩) অজ্ঞাত গুণাৱলীৰ পৰিমাণ। সাদৃশ্যৰ সংখ্যা আৰু গুৰুত্ব যিমানে বেছি আৰু বৈসাদৃশ্যৰ সংখ্যা কম হয়, সিমানেই সাদৃশ্যানুমানৰ মূল্য বেছি হয়। - (ঘ) বৈজ্ঞানিক আগমনে কোন প্ৰকাৰৰ বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে?
উত্তৰ: বৈজ্ঞানিক আগমনে সিদ্ধান্ত স্বৰূপে এটা যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে। - (ঙ) সকলো প্ৰকাৰৰ অনুমান মূলতঃ সাদৃশ্যভিত্তিক নে?
উত্তৰ: নহয়। যদিও মিলে কৈছে যে সকলো অনুমান মূলতঃ সাদৃশ্যভিত্তিক, এই মন্তব্য সম্পূৰ্ণৰূপে সত্য নহয়। কাৰণ নিগমন আৰু আগমনত থকা সাৰ্বজনীন নিয়মৰ ধাৰণাটো সাদৃশ্যানুমানত নাথাকে। - (চ) সাদৃশ্যানুমান কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰ: সাদৃশ্যানুমান দুই প্ৰকাৰৰ: সু-সাদৃশ্যানুমান আৰু দুঃসাদৃশ্যানুমান। - (ছ) আগমন কেৱল আকাৰগত সত্যতাৰ লগত জড়িত নে?
উত্তৰ: নহয়, আগমন আকাৰগত আৰু বস্তুগত উভয় প্ৰকাৰৰ সত্যতাৰ লগত জড়িত। - (জ) আগমনে নিগমনৰ বাবে সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে কথাষাৰ সঁচানে?
উত্তৰ: হয়, কথাষাৰ সঁচা। আগমনৰ জৰিয়তে প্ৰতিষ্ঠা কৰা যথার্থ সামান্য বচনবোৰক নিগমন অনুমানত আশ্ৰয়বাক্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। - (ঝ) আগমনত জ্ঞাত বিষয়ৰপৰা অজ্ঞাত বিষয়লৈ যোৱা গতিটোক কি বোলে?
আগমনত জ্ঞাত বিষয়ৰপৰা অজ্ঞাত বিষয়লৈ যোৱা গতিটোক “আগমনাত্মক জাঁপ” বোলে। - (ঞ) সাদৃশ্যানুমানৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক নে?
উত্তৰ: হয়, সাদৃশ্যানুমানৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক, কাৰণ ই কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত নহয়।
৬। উত্তৰ দিয়া:
- (ক) বৈজ্ঞানিক আগমন কাক বোলে? (ওপৰৰ ১(ক) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
- (খ) বৈজ্ঞানিক আগমনৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
উত্তৰ: বৈজ্ঞানিক আগমনৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল:- ই এক যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
- ই পৰ্যবেক্ষণ (নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ)ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
- ইয়াত “আগমনাত্মক জাঁপ” থাকে।
- ই প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত।
- ইয়াৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত স্বভাৱৰ।
- (গ) অবৈজ্ঞানিক আগমন কাক বোলে? অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ ১(খ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল:- ই এক যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
- ই বহুতো দৃষ্টান্তৰ নিৰীক্ষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
- ইয়াতো “আগমনাত্মক জাঁপ” থাকে।
- ই কেৱল অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় নকৰে।
- ইয়াৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক।
- (ঘ) বৈজ্ঞানিক আৰু অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ সাদৃশ্য নিৰূপণ কৰা।
সাদৃশ্য: - উত্তৰ:
- দুয়োবিধেই যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
- দুয়োবিধেই পৰ্যবেক্ষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
- দুয়োবিধতে “আগমনাত্মক জাঁপ” থাকে, সেয়ে দুয়োটাই প্ৰকৃত আগমন।
- (ঙ) সাদৃশ্যানুমানৰ প্ৰকৃতি সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: সাদৃশ্যানুমান হৈছে এক প্ৰকাৰৰ প্ৰকৃত আগমন য’ত দুটা বস্তুৰ মাজৰ সাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এটাৰ পৰা আনটোলৈ অনুমান কৰা হয়। ই বিশেষৰ পৰা বিশেষলৈ যায়। ই কাৰ্য-কাৰণ নিয়মৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত নোহোৱাৰ বাবে ইয়াৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক। ইয়াৰ মূল্য সাদৃশ্যৰ সংখ্যা আৰু গুৰুত্বৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। ই প্ৰকল্প গঠনত সহায় কৰে। - (চ) সাদৃশ্যানুমান কাক বোলে? ই কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি? আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ ১(গ) আৰু প্ৰকাৰৰ বাবে ৫(চ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
আলোচনা: সাদৃশ্যানুমানত দুটা বস্তুৰ মাজত কিছুমান জনা গুণৰ সাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এটাৰ ক্ষেত্ৰত থকা আন এটা গুণ দ্বিতীয়টোৰ ক্ষেত্ৰতো থকা বুলি অনুমান কৰা হয়। যদি সাদৃশ্যবোৰ মৌলিক আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ হয়, তেন্তে তাক সু-সাদৃশ্যানুমান বোলে আৰু ইয়াৰ সম্ভাৱনা বেছি হয়। যদি সাদৃশ্যবোৰ অগভীৰ হয়, তেন্তে তাক দুঃসাদৃশ্যানুমান বোলে আৰু ইয়াৰ মূল্য কম হয়। - (ছ) বৈজ্ঞানিক আগমনৰ মূল ভিত্তি কি কি?
উত্তৰ: বৈজ্ঞানিক আগমনৰ দুটা মূল ভিত্তি আছে:- আকাৰগত ভিত্তি: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি।
- বস্তুগত ভিত্তি: নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ।
- (জ) তথাকথিত আগমন কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰ: তথাকথিত আগমন তিনি প্ৰকাৰৰ:- পূৰ্ণ আগমন (Perfect Induction)
- যুক্তিসাদৃশ্যানুমান (Induction by parity of reasoning)
- ঘটনা সংযোজন (Colligation of facts)
- (ঝ) অবৈজ্ঞানিক আগমন কাক বোলে? অবৈজ্ঞানিক আগমনে কিভাবে বৈজ্ঞানিক আগমনৰ বাট মুকলি কৰি দিয়ে?
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ ১(খ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
অবৈজ্ঞানিক আগমনে বহুতো দৃষ্টান্ত পৰ্যবেক্ষণ কৰি এটা সম্ভাৱনামূলক সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে। এই বচনটোৱে এটা প্ৰকল্প (hypothesis) গঠনত সহায় কৰে। পিছলৈ এই প্ৰকল্পটোৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি অনুসন্ধান চলাই কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰিব পাৰিলে অবৈজ্ঞানিক আগমনটো বৈজ্ঞানিক আগমনৰ পৰ্যায়লৈ উন্নীত হয়। সেয়েহে, অবৈজ্ঞানিক আগমনে বৈজ্ঞানিক আগমনৰ বাবে পথ প্ৰদৰ্শকৰ ভূমিকা পালন কৰে। - (ঞ) সাদৃশ্যানুমান কিয় সম্ভাৱনামূলক?
উত্তৰ: সাদৃশ্যানুমান সম্ভাৱনামূলক কাৰণ ই কেৱল সাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা এক অনুমান। ইয়াত দুটা বস্তুৰ মাজত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ আছে নে নাই, তাৰ কোনো নিশ্চয়তা নাথাকে। কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ অবিহনে কৰা যিকোনো আগমনৰ সিদ্ধান্তই সম্ভাৱনামূলক হয়।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৪)
দীঘল প্ৰশ্ন (Long Questions):
- প্ৰশ্ন: বৈজ্ঞানিক আগমন কাক বোলে? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা। (AHSEC 2015, 2017, 2019, 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৬(ক) আৰু ৬(খ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: বৈজ্ঞানিক আৰু অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখুওৱা। (AHSEC 2016, 2018, 2020, 2023)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ৩(খ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: সাদৃশ্যানুমান কাক বোলে? ইয়াৰ মূল্য নিৰূপণৰ চৰ্তসমূহ কি কি? (AHSEC 2017, 2024)
উত্তৰ: (সংজ্ঞাৰ বাবে ওপৰৰ ১(গ) আৰু মূল্য নিৰূপণৰ বাবে ৫(গ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।)
চমু প্ৰশ্ন (Short Questions):
- প্ৰশ্ন: আগমনৰ সংজ্ঞা দিয়া। (AHSEC 2015, 2018)
উত্তৰ: যি অনুমানত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ জ্ঞানৰ সহায়ত এক সামান্য সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায়, তাক আগমন বোলে। - প্ৰশ্ন: আগমনাত্মক জাঁপ কি? (AHSEC 2016, 2019, 2022)
উত্তৰ: (ওপৰৰ ১(ঘ) নম্বৰৰ উত্তৰ চাওক।) - প্ৰশ্ন: আগমনৰ ভিত্তি কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: আগমনৰ ভিত্তি দুই প্ৰকাৰৰ: (১) আকাৰগত ভিত্তি (প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি) আৰু (২) বস্তুগত ভিত্তি (নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ)। - প্ৰশ্ন: অবৈজ্ঞানিক আগমনক কিয় সম্ভাৱনামূলক বুলি কোৱা হয়? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: অবৈজ্ঞানিক আগমনত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰাৰ চেষ্টা কৰা নহয়, ই কেৱল অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ অবিহনে প্ৰতিষ্ঠা কৰা সামান্য বচন সদায় সম্ভাৱনামূলক হয়। - প্ৰশ্ন: আগমন আৰু নিগমনৰ মাজত দুটা পাৰ্থক্য লিখা। (AHSEC 2017, 2024)
উত্তৰ: (১) আগমনত বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ যোৱা হয়, নিগমনত সামান্যৰ পৰা বিশেষলৈ অহা হয়। (২) আগমনৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক, নিগমনৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত।
অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ (Most Important Questions)
- প্ৰশ্ন: আগমনৰ প্ৰয়োজনীয়তা কি?
উত্তৰ: নিগমন অনুমানৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সামান্য বচনবোৰৰ বস্তুগত সত্যতা প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ আগমনৰ প্ৰয়োজন। আগমন অবিহনে জ্ঞান অসম্পূৰ্ণ হৈ ৰয়। ই নিগমনৰ পৰিপূৰক হিচাপে কাম কৰে। - প্ৰশ্ন: অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ মূল্য কি?
উত্তৰ: যদিও অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক, ই একেবাৰে মূল্যহীন নহয়। ই বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ বাবে প্ৰকল্প গঠনত সহায় কৰে। বহুতো দৃষ্টান্তৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি লোৱা সিদ্ধান্তই দৈনন্দিন জীৱনত আমাক পথ দেখুৱায়। সেয়েহে ইয়াক বৈজ্ঞানিক আগমনৰ প্ৰাৰম্ভিক স্তৰ বুলিও ক’ব পাৰি। - প্ৰশ্ন: “সকলো অনুমান মূলতঃ সাদৃশ্যমূলক” – কথাষাৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: তৰ্কবিজ্ঞানী মিলে এই মন্তব্য কৰিছিল কাৰণ সকলো অনুমানতে সাদৃশ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এটা বস্তুৰ জ্ঞানৰ পৰা আন এটা বস্তুৰ জ্ঞানলৈ যোৱা হয়। কিন্তু এই মন্তব্য সম্পূৰ্ণৰূপে শুদ্ধ নহয়, কাৰণ নিগমন আৰু বৈজ্ঞানিক আগমনত থকা সাৰ্বজনীন নিয়মৰ ধাৰণাটো সাদৃশ্যানুমানত অনুপস্থিত। - প্ৰশ্ন: আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি কি?
উত্তৰ: আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি হ’ল প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি। এই দুই বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়েই সীমিত দৃষ্টান্তৰ পৰা সাৰ্বজনীন সিদ্ধান্তলৈ যোৱা সম্ভৱ হয়।
