পাশ্চাত্য সমাজতত্ত্ববিদসকলৰ পৰিচয় – AHSEC Class 11 Sociology Chapter 9

অধ্যায় ৪:

পাশ্চাত্য সমাজতত্ত্ববিদসকলৰ পৰিচয়

পাঠটোৰ সাৰাংশ

এই অধ্যায়টোত সমাজতত্ত্বৰ তিনিজন প্ৰতিষ্ঠাপক পিতৃ— কাৰ্ল মার্ক্স, ইমাইল দুৰখেইম আৰু মেক্স ৱেবাৰৰ মূল চিন্তাধাৰাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। সমাজতত্ত্বৰ উৎপত্তিৰ আঁৰত থকা তিনিটা প্ৰধান বিপ্লৱ— জ্ঞানোদয়, ফৰাচী বিপ্লৱ আৰু ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ প্ৰভাৱত কেনেকৈ এই সমাজতত্ত্ববিদসকলৰ চিন্তা গঢ় লৈ উঠিছিল, তাৰ এক আভাস ইয়াত দিয়া হৈছে।

• সমাজতত্ত্বৰ প্ৰসংগ (The Context of Sociology):
  • সমাজতত্ত্বক “বৈপ্লৱিক যুগৰ সন্তান” বুলি কোৱা হয়। ইয়াৰ জন্মৰ আঁৰত তিনিটা বিপ্লৱৰ অৱদান আছে:
    1. জ্ঞানোদয় (The Enlightenment): ই যুক্তি, বিজ্ঞান আৰু মানৱতাবাদৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল আৰু ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ পৰিৱৰ্তে মানুহক জ্ঞানৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।
    2. ফৰাচী বিপ্লৱ (The French Revolution): ই ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা, সমতা আৰু গণতন্ত্ৰৰ দৰে আধুনিক ৰাজনৈতিক ধাৰণাৰ জন্ম দিছিল।
    3. ঔদ্যোগিক বিপ্লৱ (Industrial Revolution): ই পুঁজিবাদ, কাৰখানা ব্যৱস্থা, নগৰীকৰণ আৰু নতুন সামাজিক শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি কৰি সমাজৰ গাঁথনি সম্পূৰ্ণৰূপে সলনি কৰি পেলাইছিল।
  • এই পৰিৱৰ্তনসমূহৰ ফলত উদ্ভৱ হোৱা নতুন সামাজিক সমস্যা আৰু শৃংখলাৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিবলৈকে সমাজতত্ত্বৰ জন্ম হৈছিল।
• কাৰ্ল মার্ক্স (Karl Marx) (১৮১৮-১৮৮৩):
  • মূল ধাৰণা: মার্ক্সৰ মতে, সমাজৰ মূল ভিত্তি হৈছে অৰ্থনীতি। তেওঁৰ মতে, উৎপাদনৰ প্ৰকাৰ (Mode of Production)-এ সমাজৰ বাকী সকলো দিশ, যেনে- ৰাজনীতি, সংস্কৃতি, ধৰ্ম আদিক নিৰ্ধাৰণ কৰে।
  • শ্ৰেণী সংগ্ৰাম (Class Struggle): মার্ক্সৰ মতে, ইতিহাসৰ প্ৰতিটো স্তৰতে সমাজখন দুটা প্ৰধান শ্ৰেণীত বিভক্ত হৈ থাকে— শোষক আৰু শোষিত। পুঁজিবাদী সমাজত এই দুটা শ্ৰেণী হ’ল বুৰ্জোৱা (পুঁজিপতি, যিসকলৰ হাতত উৎপাদনৰ আহিলা থাকে) আৰু প্ৰ’লিটেৰিয়েট (শ্ৰমিক, যিসকলে নিজৰ শ্ৰম বিক্ৰী কৰিবলৈ বাধ্য)। এই দুয়োটা শ্ৰেণীৰ মাজত হোৱা সংঘৰ্ষই হ’ল শ্ৰেণী সংগ্ৰাম, যিয়ে সমাজৰ পৰিৱৰ্তন আনে।
  • বিচ্ছিন্নতা (Alienation): পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত শ্ৰমিকে নিজৰ শ্ৰম, উৎপাদিত সামগ্ৰী, সহ-শ্ৰমিক আৰু আনকি নিজৰ পৰাও বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে, কাৰণ তেওঁলোকৰ উৎপাদন প্ৰক্ৰিয়াৰ ওপৰত কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে।
• ইমাইল দুৰখেইম (Émile Durkheim) (১৮৫৮-১৯১৭):
  • মূল ধাৰণা: দুৰখেইমৰ মতে, সমাজতত্ত্বৰ মূল বিষয়বস্তু হৈছে সামাজিক ঘটনা (Social Fact)। সামাজিক ঘটনা হৈছে ব্যক্তিৰ বাহিৰত থকা আৰু ব্যক্তিৰ ওপৰত হেঁচা প্ৰয়োগ কৰিব পৰা আচৰণৰ পদ্ধতি, যেনে- আইন, ধৰ্ম, নৈতিকতা।
  • শ্ৰম বিভাজন আৰু সংহতি: দুৰখেইমে তেওঁৰ “The Division of Labour in Society” গ্ৰন্থত দেখুৱাইছে যে কেনেকৈ সমাজ সলনি হয়।
    • যান্ত্ৰিক সংহতি (Mechanical Solidarity): সৰল, আদিম সমাজত মানুহৰ মাজত সাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এই সংহতি গঢ় লৈ উঠে।
    • জৈৱিক সংহতি (Organic Solidarity): আধুনিক, জটিল সমাজত শ্ৰম বিভাজনৰ ফলত মানুহ পৰস্পৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ পৰে, যাৰ ফলত এই সংহতিৰ সৃষ্টি হয়।
  • তেওঁ সমাজক এক নৈতিক সত্তা হিচাপে চাইছিল, যিয়ে ব্যক্তিৰ আচৰণক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
• মেক্স ৱেবাৰ (Max Weber) (১৮৬৪-১৯২০):
  • মূল ধাৰণা: ৱেবাৰৰ মতে, সমাজতত্ত্বই সামাজিক ক্ৰিয়া (Social Action)-ৰ ব্যাখ্যাত্মক অধ্যয়ন (Interpretive Understanding) কৰিব লাগে। অৰ্থাৎ, মানুহে নিজৰ কামবোৰৰ লগত কি অৰ্থ বা উদ্দেশ্য সংযোগ কৰে, তাক বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিব লাগে।
  • সহানুভূতিশীল বোধ (Empathetic Understanding): আনৰ দৃষ্টিভংগীৰে জগতখন চাবলৈ চেষ্টা কৰা।
  • আদৰ্শ ৰূপ (Ideal Type): ই হৈছে কোনো সামাজিক পৰিঘটনাৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহক স্পষ্টকৈ দেখুৱাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা এক বিশ্লেষণাত্মক আহিলা।
  • আমোলাতন্ত্ৰ (Bureaucracy): ৱেবাৰে আধুনিক সমাজত যুক্তিযুক্ত-বৈধ কৰ্তৃত্বৰ (Rational-legal authority) এক উৎকৃষ্ট উদাহৰণ হিচাপে আমোলাতন্ত্ৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ (যেনে- পদানুক্রম, লিখিত নথি, কাৰ্যালয় ব্যৱস্থাপনা) বিশ্লেষণ কৰিছিল।

অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ

১। সমাজৰ বিকাশত জ্ঞানোদয়ৰ গুৰুত্ব কি? (Why is the Enlightenment important for the development of Sociology?)
উত্তৰ: সমাজৰ বিকাশত জ্ঞানোদয়ৰ গুৰুত্ব অপৰিসীম, কাৰণ:

• ই যুক্তি আৰু বিজ্ঞানৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল, যাৰ ফলত ধৰ্মীয় আৰু পৰম্পৰাগত বিশ্বাসৰ পৰিৱৰ্তে সমাজক এক বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰে চোৱাৰ পথ মুকলি হৈছিল।
• ই মানুহক বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল আৰু বিশ্বাস কৰিছিল যে মানুহে নিজৰ যুক্তিৰে সমাজক বুজিব আৰু উন্নত কৰিব পাৰে।
• এই নতুন চিন্তাধাৰাই সমাজক এক অধ্যয়নৰ বিষয়বস্তু হিচাপে গণ্য কৰাৰ ধাৰণাৰ জন্ম দিছিল, যিটোৱেই সমাজতত্ত্বৰ মূল ভিত্তি।

২। সমাজতত্ত্বৰ উৎপত্তিত শিল্প বিপ্লৱ কেনেদৰে জড়িত আছিল, আলোচনা কৰা। (How was the Industrial Revolution responsible for giving rise to sociology?)
উত্তৰ: শিল্প বিপ্লৱে সমাজতত্ত্বৰ উৎপত্তিত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল:

• নতুন সামাজিক সমস্যা: শিল্প বিপ্লৱে নগৰীকৰণ, বস্তি অঞ্চলৰ সৃষ্টি, কাৰখানাৰ দুখলগা পৰিৱেশ, শ্ৰমিক শোষণ আদিৰ দৰে বহুতো নতুন সামাজিক সমস্যাৰ জন্ম দিছিল। এই সমস্যাসমূহৰ বিষয়ে অধ্যয়ন আৰু সমাধানৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ পৰাই সমাজতত্ত্বৰ জন্ম হৈছিল।
• নতুন সামাজিক গাঁথনি: ই পুৰণি সামন্তবাদী সমাজখনক ভাঙি এক নতুন পুঁজিবাদী সমাজৰ সৃষ্টি কৰিছিল, য’ত নতুন সামাজিক শ্ৰেণী (বুৰ্জোৱা আৰু শ্ৰমিক), নতুন অনুষ্ঠান (কাৰখানা) আৰু নতুন জীৱনশৈলীৰ (নগৰীয়া জীৱন) উদ্ভৱ হৈছিল। এই নতুন সমাজখনক বুজিবলৈ এক নতুন বিজ্ঞানৰ প্ৰয়োজন হৈছিল, আৰু সেয়াই আছিল সমাজতত্ত্ব।

৩। উৎপাদনৰ ধৰণৰ বিভিন্ন উপাদানবোৰ কি কি? (What are the various components of a mode of production?)
উত্তৰ: কাৰ্ল মার্ক্সৰ মতে, উৎপাদনৰ ধৰণৰ (Mode of Production) দুটা প্ৰধান উপাদান আছে:

1. উৎপাদিকা শক্তি (Forces of Production): ইয়াৰ ভিতৰত উৎপাদনৰ বাবে প্ৰয়োজন হোৱা সকলো কাৰক অন্তৰ্ভুক্ত, যেনে-
   • উৎপাদনৰ আহিলা (Means of Production): ভূমি, খনি, কাৰখানা, যন্ত্ৰপাতি আদি।
   • শ্ৰম শক্তি (Labour Power): মানুহৰ দক্ষতা, জ্ঞান আৰু কাম কৰাৰ শক্তি।
2. উৎপাদনৰ সম্পৰ্ক (Relations of Production): ই উৎপাদন প্ৰক্ৰিয়াত মানুহৰ মাজত গঢ় লৈ উঠা সামাজিক সম্পৰ্কক বুজায়। ইয়াৰ ভিতৰত মূল হৈছে সম্পত্তিৰ সম্পৰ্ক, অৰ্থাৎ কোনে উৎপাদনৰ আহিলাসমূহৰ মালিকীস্বত্ব লাভ কৰে আৰু কোনে নকৰে। এই সম্পৰ্কৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই সমাজত শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হয়।

৪। মার্ক্সৰ মতে শ্ৰেণীবোৰ কিয় সংঘর্ষলৈ আহে? (Why do classes come into conflict, according to Marx?)
উত্তৰ: কাৰ্ল মার্ক্সৰ মতে, শ্ৰেণীবোৰৰ মাজত সংঘাতৰ মূল কাৰণ হ’ল তেওঁলোকৰ বিপৰীতমুখী স্বাৰ্থ।

• পুঁজিবাদী সমাজত, বুৰ্জোৱা বা মালিক শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থ হ’ল কম মজুৰি দি শ্ৰমিকৰ পৰা সৰ্বাধিক কাম আদায় কৰি লাভ বৃদ্ধি কৰা।
• আনহাতে, শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থ হ’ল নিজৰ শ্ৰমৰ বাবে উচিত মজুৰি আৰু উন্নত কৰ্ম পৰিৱেশ লাভ কৰা।
• এই দুয়োটা শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থ পৰস্পৰৰ বিপৰীত, কাৰণ মালিকৰ লাভ বৃদ্ধি মানেই হ’ল শ্ৰমিকৰ শোষণ বৃদ্ধি। যেতিয়া শ্ৰমিক শ্ৰেণীয়ে এই শোষণৰ বিষয়ে সচেতন হয় আৰু নিজৰ শ্ৰেণীগত পৰিচয়ক লৈ একত্ৰিত হয় (শ্ৰেণী সচেতনতা), তেতিয়াই তেওঁলোকে মালিক শ্ৰেণীৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰামত নামে, আৰু ইয়েই শ্ৰেণী সংঘাত।

৫। কোনবোৰক সামাজিক ঘটনা বুলি ক’ব পাৰি? আমি সেইবোৰক কেনেকৈ চিনাক্ত কৰিম? (What are social facts? How do we recognise them?)
উত্তৰ: ইমাইল দুৰখেইমৰ মতে, সামাজিক ঘটনা হৈছে চিন্তা, অনুভৱ আৰু আচৰণৰ এনে পদ্ধতি যিবোৰ ব্যক্তিৰ বাহিৰত থাকে আৰু ব্যক্তিৰ ওপৰত এক বাধ্যকাৰী শক্তি প্ৰয়োগ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, আইন, নৈতিকতা, ধৰ্মীয় বিশ্বাস, ভাষা, ফেচন আদি।
চিনাক্তকৰণৰ উপায়:

• বাহ্যিকতা (Externality): সামাজিক ঘটনা ব্যক্তিৰ সৃষ্টি নহয়, ই সমাজৰ সৃষ্টি আৰু ই ব্যক্তিৰ বাহিৰত থাকে।
• বাধ্যবাধকতা (Constraint): ই ব্যক্তিৰ ওপৰত এক সামাজিক হেঁচা প্ৰয়োগ কৰে, যাৰ ফলত ব্যক্তিয়ে সেইবোৰ মানি চলিবলৈ বাধ্য হয়। যদি কোনোবাই নামানে, তেন্তে তেওঁ সামাজিক শাস্তি বা সমালোচনাৰ সন্মুখীন হয়।
• সাধাৰণতা (Generality): ই সমাজৰ বেছিভাগ সদস্যৰ মাজতে কম-বেছি পৰিমাণে বিয়পি থাকে।

৬। ‘যান্ত্ৰিক’ আৰু ‘আংগিক’ একতাৰ মাজত পাৰ্থক্য কি? (What is the difference between ‘mechanical’ and ‘organic’ solidarity?)
উত্তৰ:

৭। নৈতিক নিয়মাৱলীবোৰ কেনেকৈ সামাজিক একতাৰ পৰিচায়ক, উদাহৰণসহ দেখুওৱা। (Show, with examples, how moral codes are indicators of social solidarity?)
উত্তৰ: দুৰখেইমৰ মতে, নৈতিক নিয়মাৱলীবোৰ (বিশেষকৈ আইন) সামাজিক একতাৰ এক উৎকৃষ্ট পৰিচায়ক, কাৰণ ই সমাজৰ সামূহিক চেতনা বা মূল্যবোধক প্ৰতিফলিত কৰে।

• উদাহৰণ (যান্ত্ৰিক একতা): আদিম সমাজত, য’ত যান্ত্ৰিক একতা বিৰাজমান, তাত আইনবোৰ দমনমূলক হয়। যদি কোনোবাই সমাজৰ সামূহিক বিশ্বাস ভংগ কৰে (যেনে- কোনো দেৱতাক অপমান কৰে), তেন্তে সমগ্ৰ সমাজে ইয়াক এক অপৰাধ বুলি গণ্য কৰে আৰু অপৰাধীক কঠোৰ শাস্তি দিয়ে। ই দেখুৱায় যে সমাজৰ সদস্যসকল এক শক্তিশালী সামূহিক নৈতিকতাৰ দ্বাৰা একত্ৰিত।
• উদাহৰণ (আংগিক একতা): আধুনিক সমাজত, য’ত আংগিক একতা বিৰাজমান, তাত আইনবোৰ ক্ষতিপূৰক হয়। ইয়াত বেছিভাগ আইন ব্যক্তিৰ মাজত হোৱা চুক্তি বা লেনদেনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ বাবে বনোৱা হয়। যদি কোনোবাই চুক্তি ভংগ কৰে, তেন্তে তেওঁক শাস্তি দিয়াৰ পৰিৱৰ্তে ক্ষতিপূৰণ দিবলৈ কোৱা হয়। ই দেখুৱায় যে সমাজখন পাৰস্পৰিক নিৰ্ভৰশীলতাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি চলি আছে, সামূহিক বিশ্বাসৰ ওপৰত নহয়।

৮। আমোলাতন্ত্ৰৰ মূল বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি? (What are the basic features of bureaucracy?)
উত্তৰ: মেক্স ৱেবাৰৰ মতে, আমোলাতন্ত্ৰৰ মূল বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল:

1. বিষয়াসকলৰ কাৰ্যপ্ৰণালী: বিষয়াসকলৰ কাম-কাজ আইন আৰু নিয়মৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়।
2. স্থিতিৰ পদানুক্রমিক ব্যৱস্থা: ইয়াত ক্ষমতাৰ এক স্পষ্ট শৃংখলা থাকে, য’ত উচ্চ পদস্থ বিষয়াই নিম্ন পদস্থ বিষয়াক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
3. লিখিত নথি-পত্ৰৰ ওপৰত আস্থা: সকলো কাম-কাজ আৰু সিদ্ধান্ত লিখিত ৰূপত ৰখা হয়।
4. কাৰ্যালয় ব্যৱস্থাপনা: কাৰ্যালয়ৰ কাম-কাজ চলোৱাৰ বাবে বিশেষ প্ৰশিক্ষণপ্ৰাপ্ত কৰ্মচাৰীৰ প্ৰয়োজন।
5. কাৰ্যালয় আচৰণৰ বিধি: কাৰ্যালয়ৰ কাম আৰু ব্যক্তিগত জীৱন সম্পূৰ্ণ পৃথক।

৯। সামাজিক বিজ্ঞানত বস্তুনিষ্ঠতাৰ সুকীয়া বৈশিষ্ট্য কি বুলি ভাবা? (What is special or different about the kind of objectivity needed in social science?)
উত্তৰ: সামাজিক বিজ্ঞানত বস্তুনিষ্ঠতাৰ বৈশিষ্ট্য সুকীয়া, কাৰণ ইয়াৰ অধ্যয়নৰ বিষয়বস্তু হৈছে মানুহ আৰু সমাজ, যিটো প্ৰাকৃতিক বিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ বিষয়বস্তু (যেনে- শিল বা গছ)ৰ দৰে জড় নহয়।

• সমাজ বিজ্ঞানীজন নিজেও সমাজৰ এজন সদস্য, সেয়েহে তেওঁৰ নিজৰ ব্যক্তিগত বিশ্বাস, মূল্যবোধ আৰু অভিজ্ঞতা থাকে, যিয়ে তেওঁৰ অধ্যয়নক প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে।
• মানুহৰ আচৰণৰ আঁৰত থকা অৰ্থ আৰু উদ্দেশ্য থাকে, যিবোৰ বাহিৰৰ পৰা সহজে দেখা নাযায়।
  সেয়েহে, সামাজিক বিজ্ঞানত বস্তুনিষ্ঠতা মানে কেৱল পক্ষপাতিত্বৰ পৰা মুক্ত হোৱাই নহয়, বৰঞ্চ অধ্যয়নৰত লোকসকলৰ দৃষ্টিভংগী আৰু অনুভূতিক বুজিবলৈ চেষ্টা কৰা (সহানুভূতিশীল বোধ)-ও ইয়াৰ অন্তৰ্ভুক্ত।

১০। সাম্প্ৰতিক কালত ভাৰতত সামাজিক আন্দোলন গা কৰি উঠাৰ কোনো ধাৰণা বা সূত্ৰৰ বিষয়ে ইংগিত দিব পাৰানে?
উত্তৰ: হয়, সাম্প্ৰতিক কালত ভাৰতত বহুতো সামাজিক আন্দোলনৰ আঁৰত বিভিন্ন ধাৰণা বা সূত্ৰই কাম কৰিছে।

• পৰিৱেশবাদী আন্দোলন: যেনে- নৰ্মদা বচাও আন্দোলন বা চিপকো আন্দোলন। ইয়াৰ আঁৰত থকা মূল ধাৰণাটো হ’ল যে উন্নয়নৰ নামত পৰিৱেশৰ ধ্বংস বন্ধ কৰিব লাগে আৰু প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ ওপৰত স্থানীয় লোকসকলৰ অধিকাৰ থাকিব লাগে।
• দলিত আন্দোলন: ইয়াৰ আঁৰত থকা মূল ধাৰণাটো হ’ল জাতিগত বৈষম্য আৰু শোষণৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰা আৰু সামাজিক ন্যায় আৰু সমতাৰ দাবী কৰা।
• নাৰীবাদী আন্দোলন: ই লিংগ বৈষম্যৰ বিৰুদ্ধে মাত মাতে আৰু নাৰীৰ অধিকাৰ, সমতা আৰু স্বাধীনতাৰ বাবে সংগ্ৰাম কৰে।

১১। ভাৰতৰ বিষয়ে মার্ক্স আৰু ৱেবাৰে কি লিখিছিল বিচাৰি উলিওৱা।
উত্তৰ:

• কাৰ্ল মার্ক্স: মার্ক্সে ভাৰতক এক “প্ৰাচ্য স্বৈৰাচাৰ” (Asiatic Despotism) থকা এক অপৰিৱৰ্তনীয় সমাজ হিচাপে দেখিছিল। তেওঁৰ মতে, ভাৰতৰ গাঁওবোৰ আত্মনিৰ্ভৰশীল আছিল আৰু তাত কোনো শ্ৰেণী সংঘাত নাছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক শাসনে ভাৰতৰ এই স্থবিৰ সমাজখনক ভাঙি ইয়াত এক সামাজিক বিপ্লৱৰ সূচনা কৰিছে, যিটো এক প্ৰয়োজনীয় কিন্তু বেদনাদায়ক প্ৰক্ৰিয়া।
• মেক্স ৱেবাৰ: ৱেবাৰে তেওঁৰ “The Religion of India” গ্ৰন্থত ভাৰতৰ ধৰ্ম, বিশেষকৈ হিন্দু ধৰ্ম আৰু জাতি ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, হিন্দু ধৰ্মৰ কৰ্মফল আৰু পুনৰ্জন্মৰ দৰে ধাৰণা আৰু জাতি ব্যৱস্থাৰ কঠোৰ নীতি-নিয়মে ভাৰতত পশ্চিমৰ দৰে যুক্তিযুক্ত পুঁজিবাদৰ (Rational Capitalism) বিকাশত বাধা দিছিল।

১২। বহু আগতেই যিসকলৰ মৃত্যু হৈছে, সেইসকলৰ লিখিনিসমূহ আমি কিয় পঢ়িব লাগে, যুক্তি প্ৰদৰ্শন কৰিব পাৰানে? সেইসকলৰ বিষয়ে কিয় পঢ়িব নালাগে তাৰ যুক্তিবোৰ কি কি?
উত্তৰ:

• কিয় পঢ়িব লাগে (যুক্তি):
  1. মৌলিক ধাৰণা: এই পুৰণি চিন্তাবিদসকলে (যেনে- মার্ক্স, দুৰখেইম, ৱেবাৰ) সমাজতত্ত্বৰ মৌলিক ধাৰণা আৰু তত্ত্বসমূহৰ সৃষ্টি কৰিছিল, যিবোৰ আজিও এই বিষয়টোৰ মূল ভিত্তি।
  2. ঐতিহাসিক প্ৰসংগ: তেওঁলোকৰ লিখনিয়ে আমাক বুজাত সহায় কৰে যে কেনেকৈ আধুনিক সমাজখনৰ জন্ম হ’ল আৰু ইয়াৰ মূল সমস্যাবোৰ কি।
  3. সমালোচনাত্মক দৃষ্টিভংগী: তেওঁলোকৰ চিন্তাধাৰাৰ লগত নিজৰ বৰ্তমানৰ সমাজখনক তুলনা কৰি আমি এক সমালোচনাত্মক দৃষ্টিভংগী গঢ়ি তুলিব পাৰোঁ।
• কিয় পঢ়িব নালাগে (যুক্তি):
  1. অপ্ৰাসংগিকতা: তেওঁলোকৰ সময়ৰ সমাজ আৰু আমাৰ সময়ৰ সমাজৰ মাজত বহু পাৰ্থক্য আছে, সেয়েহে তেওঁলোকৰ কিছুমান ধাৰণা আজিৰ দিনত অপ্ৰাসংগিক হ’ব পাৰে।
  2. পক্ষপাতিত্ব: তেওঁলোকৰ কিছুমান ধাৰণা তেওঁলোকৰ নিজৰ সময়ৰ পক্ষপাতিত্বমূলক দৃষ্টিভংগীৰ (যেনে- ইউৰোপ-কেন্দ্ৰিকতা) দ্বাৰা প্ৰভাৱিত আছিল।
  3. নতুন তত্ত্ব: তেওঁলোকৰ পিছত বহুতো নতুন সমাজতত্ত্ববিদে নতুন তত্ত্ব আৰু ধাৰণা আগবঢ়াইছে, যিবোৰ বৰ্তমানৰ সমাজক বুজিবলৈ অধিক উপযোগী।

বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)

১. প্ৰশ্ন: “The Division of Labour in Society” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন? (AHSEC 2015)
উত্তৰ: ইমাইল দুৰখেইম।

২. প্ৰশ্ন: কাৰ্ল মার্ক্সৰ মতে, শ্ৰেণী সংগ্ৰাম কি? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: কাৰ্ল মার্ক্সৰ মতে, শ্ৰেণী সংগ্ৰাম হৈছে উৎপাদনৰ আহিলাৰ মালিক (বুৰ্জোৱা) আৰু শ্ৰমিক শ্ৰেণী (প্ৰ’লিটেৰিয়েট)ৰ মাজত হোৱা মৌলিক স্বাৰ্থৰ সংঘাত।

৩. প্ৰশ্ন: মেক্স ৱেবাৰে উল্লেখ কৰা কৰ্তৃত্বৰ এটা প্ৰকাৰ লিখা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: যুক্তিসংগত-বৈধ কৰ্তৃত্ব (Rational-legal authority)।

৪. প্ৰশ্ন: সামাজিক ঘটনাৰ এটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2018)
উত্তৰ: সামাজিক ঘটনা ব্যক্তিৰ বাহিৰত থাকে (Externality)।

৫. প্ৰশ্ন: “The Communist Manifesto” কোনে লিখিছিল? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: কাৰ্ল মার্ক্স আৰু ফ্ৰেডৰিক এঞ্জেলচ।

৬. প্ৰশ্ন: আমোলাতন্ত্ৰৰ এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2020)
উত্তৰ: স্থিতিৰ পদানুক্রমিক ব্যৱস্থা (Hierarchical ordering of positions)।

৭. প্ৰশ্ন: দুৰখেইমৰ মতে, যান্ত্ৰিক একতা কি? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: যান্ত্ৰিক একতা হৈছে সৰল সমাজত সদস্যসকলৰ মাজত থকা সাদৃশ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠা সামাজিক সংহতি।

৮. প্ৰশ্ন: জ্ঞানোদয় যুগৰ এটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2023)
উত্তৰ: যুক্তি আৰু বিজ্ঞানৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া।

৯. প্ৰশ্ন: “আদৰ্শ ৰূপ” (Ideal Type) বুলিলে কি বুজা? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: “আদৰ্শ ৰূপ” হৈছে কোনো সামাজিক পৰিঘটনাৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহক স্পষ্টকৈ দেখুৱাবলৈ মেক্স ৱেবাৰে ব্যৱহাৰ কৰা এক বিশ্লেষণাত্মক আহিলা।

১০. প্ৰশ্ন: ফৰাচী বিপ্লৱ কেতিয়া হৈছিল? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: ১৭৮৯ চনত।

১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ

১. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্বৰ পিতৃ কোন?
উত্তৰ: আগষ্ট ক’মট।

২. প্ৰশ্ন: মার্ক্সৰ মতে, পুঁজিবাদী সমাজৰ পিছৰ স্তৰটো কি হ’ব?
উত্তৰ: সাম্যবাদী সমাজ।

৩. প্ৰশ্ন: দুৰখেইমৰ মতে, আধুনিক সমাজত কি ধৰণৰ আইন প্ৰচলিত?
উত্তৰ: ক্ষতিপূৰক আইন (Restitutive Law)।

৪. প্ৰশ্ন: ৱেবাৰৰ মতে, “মূল্য নিৰপেক্ষতা” (Value Neutrality) কি?
উত্তৰ: ই হৈছে সমাজতাত্ত্বিক অধ্যয়নত গৱেষকজনে নিজৰ ব্যক্তিগত মতামত আৰু মূল্যবোধক আঁতৰাই ৰখাৰ নীতি।

৫. প্ৰশ্ন: “ঐতিহাসিক বস্তুবাদ” (Historical Materialism) ধাৰণাটো কাৰ?
উত্তৰ: কাৰ্ল মার্ক্স।

৬. প্ৰশ্ন: দুৰখেইমৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ “Suicide”-ৰ মূল বক্তব্য কি?
উত্তৰ: আত্মহত্যা এক ব্যক্তিগত কাৰ্য যেন লাগিলেও ইয়াৰ আঁৰত সামাজিক কাৰণ (যেনে- সামাজিক একতাৰ অভাৱ) নিহিত হৈ থাকে।

৭. প্ৰশ্ন: ৱেবাৰৰ মতে, আমোলাতন্ত্ৰ কিহৰ উদাহৰণ?
উত্তৰ: যুক্তিসংগত-বৈধ কৰ্তৃত্বৰ।

৮. প্ৰশ্ন: জ্ঞানোদয় যুগৰ মূলমন্ত্ৰ কি আছিল?
উত্তৰ: যুক্তি, বিজ্ঞান আৰু মানৱতাবাদ।

৯. প্ৰশ্ন: শ্ৰেণী সচেতনতা (Class Consciousness) মানে কি?
উত্তৰ: যেতিয়া এটা শ্ৰেণীৰ সদস্যসকলে নিজৰ উমৈহতীয়া স্বাৰ্থ আৰু শোষিত অৱস্থাৰ বিষয়ে সচেতন হয় আৰু একত্ৰিত হয়, তাকে শ্ৰেণী সচেতনতা বোলে।

১০. প্ৰশ্ন: দুৰখেইমৰ মতে, সমাজৰ নৈতিক শক্তি কি?
উত্তৰ: সামাজিক একতা (Social Solidarity)।