অধ্যায় ৩:
পৰিৱেশ আৰু সমাজ
পাঠটোৰ সাৰাংশ
এই অধ্যায়টোত পৰিৱেশ আৰু সমাজৰ মাজত থকা জটিল আৰু দ্বি-মুখী সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। ইয়াত দেখুওৱা হৈছে যে কেনেকৈ প্ৰকৃতিয়ে সমাজক গঢ় দিয়ে আৰু সমাজেও কেনেকৈ প্ৰকৃতিক ৰূপান্তৰিত কৰে। লগতে, আধুনিক যুগত উদ্ভৱ হোৱা পৰিৱেশ সম্পৰ্কীয় সমস্যা আৰু তাৰ সামাজিক কাৰণসমূহৰ ওপৰতো আলোকপাত কৰা হৈছে।
- পৰিৱেশ আৰু সমাজৰ আন্তঃসম্পৰ্ক:
- সমাজৰ এক পাৰিপাৰ্শ্বিক আধাৰ (Ecological basis) থাকে। সমাজৰ গঠন, সংস্কৃতি আৰু জীৱন-প্ৰণালী বহু পৰিমাণে তাৰ ভৌগোলিক পৰিৱেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, মৰুভূমিৰ সমাজ আৰু নদী উপত্যকাৰ সমাজৰ জীৱন-ধাৰা পৃথক।
- এই সম্পৰ্কটো দ্বি-মুখী (Two-way)। মানুহেও নিজৰ কাৰ্যকলাপৰ দ্বাৰা (যেনে- কৃষি, উদ্যোগ, নগৰ নিৰ্মাণ) প্ৰকৃতিক ৰূপান্তৰিত কৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক সামাজিক পৰিৱেশ (Social Environment) বুলি কোৱা হয়।
- সামাজিক সংগঠনৰ ভূমিকা: সম্পত্তিৰ সম্পৰ্ক, শ্ৰম বিভাজন আৰু উৎপাদনৰ পদ্ধতিয়ে নিৰ্ধাৰণ কৰে যে কোনে, কেনেকৈ আৰু কিমান প্ৰাকৃতিক সম্পদ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰিব। উদাহৰণস্বৰূপে, ভূমিহীন শ্ৰমিক বা নাৰীৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ ওপৰত থকা অধিকাৰ ভূমিৰ মালিক বা পুৰুষতকৈ পৃথক।
- মুখ্য পৰিৱেশ সম্পৰ্কীয় সমস্যা আৰু শংকাবোৰ (Major Environmental Problems and Risks):
- সম্পদৰ হ্ৰাস (Resource Depletion): অনবীকৰণযোগ্য সম্পদ (যেনে- পেট্ৰ’লিয়াম, কয়লা) আৰু পানী, মাটিৰ দৰে সম্পদৰ অত্যাধিক ব্যৱহাৰৰ ফলত ইয়াৰ নাটনি হৈছে।
- প্ৰদূষণ (Pollution): উদ্যোগ আৰু যান-বাহনৰ পৰা হোৱা বায়ু প্ৰদূষণ, ঔদ্যোগিক আৰু ঘৰুৱা আৱৰ্জনাৰ ফলত হোৱা জল প্ৰদূষণ, আৰু ৰাসায়নিক সাৰৰ ফলত হোৱা ভূমি প্ৰদূষণ এক গুৰুতৰ সমস্যা।
- গোলকীয় উষ্ণতা বৃদ্ধি (Global Warming): সেউজগৃহ গেছৰ (Greenhouse Gas) নিৰ্গমনৰ ফলত বিশ্বৰ উষ্ণতা বৃদ্ধি পাইছে, যাৰ ফলত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন আৰু সাগৰৰ জলপৃষ্ঠ বৃদ্ধিৰ দৰে সংকটৰ সৃষ্টি হৈছে।
- জিনীয়ভাৱে পৰিৱৰ্তিত জীৱ (Genetically Modified Organisms – GMOs): কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধিৰ বাবে জিনীয়ভাৱে পৰিৱৰ্তিত শস্যৰ ব্যৱহাৰ বাঢ়িছে, কিন্তু ইয়াৰ দীৰ্ঘম্যাদী প্ৰভাৱ স্বাস্থ্য আৰু পৰিৱেশৰ ওপৰত কি হ’ব, সেই বিষয়ে উদ্বেগ আছে।
- প্ৰাকৃতিক আৰু মানৱসৃষ্ট দুৰ্যোগ: কেতিয়াবা প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ (যেনে- ছুনামী) আৰু মানৱসৃষ্ট দুৰ্যোগ (যেনে- ভূপাল গেছ দুৰ্ঘটনা) পৰস্পৰৰ লগত জড়িত হৈ পৰে, য’ত মানুহৰ কাৰ্যকলাপেই দুৰ্যোগৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি কৰে।
- পৰিৱেশৰ সমস্যাবোৰ কিয় সামাজিক সমস্যা?
- সামাজিক অসমতা: পৰিৱেশৰ সমস্যাৰ প্ৰভাৱ সমাজৰ সকলো শ্ৰেণীৰ ওপৰত সমানভাৱে নপৰে। দুখীয়া আৰু সুবিধাবঞ্চিত লোকসকল ইয়াৰ দ্বাৰা আটাইতকৈ বেছি ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, খৰাং পৰিস্থিতিত ধনী কৃষকে গভীৰ নলীনাদ বহুৱাই পানী উলিয়াব পাৰে, কিন্তু দুখীয়া কৃষকৰ কুঁৱা শুকাই যায়।
- সামাজিক পৰিস্থিতিবিজ্ঞান (Social Ecology): এই চিন্তাধাৰাই কয় যে পৰিৱেশৰ সমস্যাৰ মূলতে সামাজিক সমস্যা, বিশেষকৈ সমাজত থকা বৈষম্য নিহিত হৈ আছে। পৰিৱেশৰ সংকট তেতিয়াহে সমাধান হ’ব যেতিয়া সমাজৰ বৈষম্য দূৰ কৰা হ’ব।
- বহনক্ষম উন্নয়ন (Sustainable Development): ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল এনে এক উন্নয়ন যিয়ে বৰ্তমান প্ৰজন্মৰ প্ৰয়োজন পূৰণ কৰাৰ লগতে ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ প্ৰয়োজন পূৰণৰ সামৰ্থ্যৰ লগত কোনো আপোচ নকৰে। ই পৰিৱেশ সুৰক্ষা আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ
১। পৰিস্থিতি বিজ্ঞান বুলিলে তুমি কি বুজা তোমাৰ নিজৰ ভাষাত বৰ্ণনা কৰা। (Describe in your own words what you understand by the term ‘ecology’.)
উত্তৰ: পৰিস্থিতি বিজ্ঞান হৈছে জীৱ আৰু জড় জগতৰ মাজত থকা পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কৰ অধ্যয়ন। ই দেখুৱায় যে কেনেকৈ এটা পৰিৱেশত থকা সকলো উপাদান— যেনে, মাটি, পানী, বায়ু, উদ্ভিদ, প্ৰাণী আৰু মানুহ— ইটোৱে সিটোৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু কেনেকৈ এটাই আনটোক প্ৰভাৱিত কৰে। মোৰ ভাষাত, পৰিস্থিতি বিজ্ঞান মানে হ’ল আমাৰ চৌপাশৰ প্ৰকৃতি আৰু তাত থকা জীৱ-জন্তু, গছ-গছনি আৰু মানুহৰ মাজত থকা সম্পৰ্কৰ জালখনৰ বিষয়ে কৰা অধ্যয়ন।
২। পৰিস্থিতি বিজ্ঞান কেৱল প্ৰাকৃতিক শক্তিবোৰতেই সীমিত নহয় কিয়? (Why is ecology not limited only to the forces of nature?)
উত্তৰ: পৰিস্থিতি বিজ্ঞান কেৱল প্ৰাকৃতিক শক্তিবোৰতেই সীমিত নহয়, কাৰণ মানুহৰ কাৰ্যকলাপো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ। মানুহে নিজৰ কাৰ্যৰ দ্বাৰা (যেনে- কৃষি, উদ্যোগ, নগৰ নিৰ্মাণ) প্ৰকৃতিক বহু পৰিমাণে ৰূপান্তৰিত কৰে। এই মানৱীয় কাৰ্যকলাপবোৰে প্ৰাকৃতিক ভাৰসাম্যত প্ৰভাৱ পেলায়। উদাহৰণস্বৰূপে, উদ্যোগৰ পৰা হোৱা প্ৰদূষণে বায়ু আৰু পানী দূষিত কৰে, নিৰ্বনীকৰণে বানপানীৰ সৃষ্টি কৰে। সেয়েহে, পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ অধ্যয়নত প্ৰাকৃতিক শক্তিৰ লগতে মানুহৰ সামাজিক কাৰ্যকলাপকো অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়।
৩। সামাজিক পৰিৱেশ উদ্ভৱৰ উভমুখী (two-way) প্ৰক্ৰিয়াটো বৰ্ণনা কৰা। (Describe the two-way process by which ‘social environments’ emerge.)
উত্তৰ: সামাজিক পৰিৱেশ উদ্ভৱৰ প্ৰক্ৰিয়াটো উভমুখী, কাৰণ ইয়াত সমাজ আৰু প্ৰকৃতিৰ মাজত এক দ্বি-মুখী সম্পৰ্ক থাকে।
- প্ৰকৃতিৰ পৰা সমাজলৈ: প্ৰথমে, প্ৰকৃতিয়ে সমাজক গঢ় দিয়ে। এখন সমাজৰ ভৌগোলিক অৱস্থান, জলবায়ু আৰু প্ৰাকৃতিক সম্পদে সেই সমাজখনৰ জীৱন-প্ৰণালী, অৰ্থনীতি আৰু সংস্কৃতি নিৰ্ধাৰণ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, মৰুভূমিৰ সমাজ আৰু সাৰুৱা নদী উপত্যকাৰ সমাজৰ মাজত পাৰ্থক্য থাকে।
- সমাজৰ পৰা প্ৰকৃতিলৈ: দ্বিতীয়তে, সমাজেও প্ৰকৃতিক ৰূপান্তৰিত কৰে। মানুহে কৃষি, উদ্যোগ, বান্ধ নিৰ্মাণ আদিৰ জৰিয়তে প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশ সলনি কৰে।
এইদৰে, প্ৰকৃতি আৰু সমাজৰ মাজত হোৱা নিৰন্তৰ আদান-প্ৰদানৰ জৰিয়তেই সামাজিক পৰিৱেশ গঢ় লৈ উঠে।
৪। সামাজিক সংগঠনে কিয় আৰু কেনেকৈ পৰিৱেশ আৰু সমাজৰ মাজত সম্বন্ধক গঢ় দিয়ে? (Why and how does social organisation shape the relationship between the environment and society?)
উত্তৰ: সামাজিক সংগঠনে পৰিৱেশ আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্বন্ধক গঢ় দিয়ে কাৰণ ইয়েই নিৰ্ধাৰণ কৰে যে কোনে, কেনেকৈ আৰু কিমান প্ৰাকৃতিক সম্পদ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰিব।
- সম্পত্তিৰ সম্পৰ্ক: যিসকলৰ হাতত ভূমি, পানী বা খনিৰ দৰে সম্পদৰ মালিকীস্বত্ব থাকে, তেওঁলোকে সেই সম্পদৰ ব্যৱহাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ভূমিহীন শ্ৰমিক বা সাধাৰণ মানুহৰ অধিকাৰ সীমিত থাকে।
- শ্ৰম বিভাজন: সমাজত পুৰুষ আৰু নাৰীৰ মাজত থকা শ্ৰম বিভাজনেও সম্পদৰ ব্যৱহাৰত প্ৰভাৱ পেলায়। উদাহৰণস্বৰূপে, গ্রাম্য ভাৰতত নাৰীয়ে ইন্ধন আৰু পানী সংগ্ৰহ কৰে, কিন্তু সেই সম্পদৰ ওপৰত তেওঁলোকৰ কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে।
- উৎপাদন পদ্ধতি: পুঁজিবাদী অৰ্থনীতিত প্ৰকৃতিক কেৱল লাভ অৰ্জনৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়, যাৰ ফলত পৰিৱেশৰ ওপৰত গভীৰ হেঁচা পৰে।
এইদৰে, সমাজৰ ক্ষমতাৰ গাঁথনি আৰু অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাই পৰিৱেশৰ লগত মানুহৰ সম্পৰ্কক গঢ় দিয়ে।
৫। কিয় পাৰিপাৰ্শ্বিক ব্যৱস্থা সমাজৰ কাৰণে এক জটিল আৰু বিশাল কাম? (Why is environment management a complex and huge task for society?)
উত্তৰ: পাৰিপাৰ্শ্বিক ব্যৱস্থা সমাজৰ কাৰণে এক জটিল আৰু বিশাল কাম, কাৰণ:
- বিভিন্ন স্বাৰ্থৰ সংঘাত: পৰিৱেশৰ সমস্যাবোৰৰ লগত বিভিন্ন সামাজিক গোটৰ ভিন্ন ভিন্ন স্বাৰ্থ জড়িত হৈ থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে, এটা উদ্যোগৰ মালিকৰ বাবে যিটো লাভজনক, সেয়া স্থানীয় বাসিন্দাৰ বাবে ক্ষতিকাৰক হ’ব পাৰে।
- অসম বিতৰণ: পৰিৱেশৰ সমস্যাৰ প্ৰভাৱ আৰু ইয়াৰ সমাধানৰ সুফল সমাজত সমানভাৱে বিতৰণ নহয়। দুখীয়া আৰু সুবিধাবঞ্চিত লোকসকল প্ৰায়েই বেছিকৈ ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়।
- দীৰ্ঘম্যাদী বনাম হ্ৰস্বম্যাদী লাভ: বহু সময়ত অৰ্থনৈতিক লাভৰ বাবে পৰিৱেশৰ দীৰ্ঘম্যাদী ক্ষতিৰ কথা উপেক্ষা কৰা হয়।
- বিশ্বব্যাপী প্ৰকৃতি: বহুতো পৰিৱেশৰ সমস্যা, যেনে- গোলকীয় উষ্ণতা, কোনো এখন দেশৰ সীমাৰ ভিতৰত আৱদ্ধ নাথাকে। ইয়াৰ সমাধানৰ বাবে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতাৰ প্ৰয়োজন, যিটো অৰ্জন কৰা অতি কঠিন।
৬। প্ৰদূষণৰ সৈতে জড়িত কেইটামান গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰিপাৰ্শ্বিক শংকা কি কি?
উত্তৰ: প্ৰদূষণৰ সৈতে জড়িত কেইটামান গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰিপাৰ্শ্বিক শংকা হ’ল:
- বায়ু প্ৰদূষণ: উদ্যোগ আৰু যান-বাহনৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা বিষাক্ত গেছে মানুহৰ স্বাস্থ্যৰ ওপৰত কু-প্ৰভাৱ পেলায় আৰু শ্বাস-প্ৰশ্বাসজনিত ৰোগৰ সৃষ্টি কৰে।
- জল প্ৰদূষণ: ঔদ্যোগিক আৱৰ্জনা, কৃষি ক্ষেত্ৰত ব্যৱহৃত ৰাসায়নিক পদাৰ্থ আৰু ঘৰুৱা নলা-নৰ্দমাৰ পানীয়ে নদী আৰু ভূ-গৰ্ভৰ পানী দূষিত কৰে, যাৰ ফলত খোৱাপানীৰ সংকট আৰু জলবাহিত ৰোগৰ সৃষ্টি হয়।
- ভূমি প্ৰদূষণ: অবিজ্ঞানসন্মতভাৱে পেলোৱা আৱৰ্জনা আৰু ৰাসায়নিক পদাৰ্থই মাটিৰ উৰ্বৰতা নষ্ট কৰে।
- শব্দ প্ৰদূষণ: নগৰ অঞ্চলত যান-বাহন আৰু উদ্যোগৰ পৰা হোৱা উচ্চ শব্দই মানুহৰ শাৰীৰিক আৰু মানসিক স্বাস্থ্যৰ ক্ষতি কৰে।
৭। প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ হ্ৰাসৰ সৈতে জড়িত মুখ্য পাৰিপাৰ্শ্বিক সমস্যাবোৰ কি কি?
উত্তৰ: প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ হ্ৰাসৰ সৈতে জড়িত মুখ্য পাৰিপাৰ্শ্বিক সমস্যাবোৰ হ’ল:
- জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ হ্ৰাস: পেট্ৰ’লিয়াম আৰু কয়লাৰ দৰে অনবীকৰণযোগ্য শক্তিৰ উৎসৰ অত্যাধিক ব্যৱহাৰৰ ফলত এইবোৰ দ্ৰুতগতিত শেষ হ’বলৈ ধৰিছে, যিয়ে ভৱিষ্যতৰ শক্তি সংকটৰ সৃষ্টি কৰিছে।
- ভূ-জলৰ স্তৰ কমি যোৱা: কৃষি আৰু উদ্যোগত পানীৰ অত্যাধিক ব্যৱহাৰৰ ফলত ভাৰতৰ বহুতো অঞ্চলত, বিশেষকৈ পঞ্জাৱ আৰু হাৰিয়ানাত, ভূ-জলৰ স্তৰ উদ্বেগজনকভাৱে কমি গৈছে।
- নিৰ্বনীকৰণ (Deforestation): কৃষিভূমি, উদ্যোগ আৰু নগৰীকৰণৰ বাবে বন-জংঘল ধ্বংস কৰাৰ ফলত জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য হ্ৰাস পাইছে, ভূমি ক্ষয় হৈছে আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তনত ইন্ধন যোগাইছে।
৮। পাৰিপাৰ্শ্বিক সমস্যাবোৰ একে সময়তে সামাজিক সমস্যা কিয় হয় ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: পাৰিপাৰ্শ্বিক সমস্যাবোৰ সামাজিক সমস্যা, কাৰণ:
- সামাজিক কাৰণ: এই সমস্যাবোৰৰ উৎস প্ৰায়েই সামাজিক কাৰ্যকলাপ, যেনে- উদ্যোগীকৰণ, নগৰীকৰণ আৰু উপভোক্তাবাদ।
- সামাজিক প্ৰভাৱ: এই সমস্যাবোৰৰ প্ৰভাৱ সমাজৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ ওপৰত ভিন্ন ভিন্ন ধৰণে পৰে। দুখীয়া আৰু সুবিধাবঞ্চিত লোকসকল ইয়াৰ দ্বাৰা বেছিকৈ ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়। ই সামাজিক অসমতা বৃদ্ধি কৰে।
- সামাজিক সমাধান: এই সমস্যাবোৰৰ সমাধান কেৱল প্ৰযুক্তিৰ দ্বাৰা সম্ভৱ নহয়। ইয়াৰ বাবে সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰো প্ৰয়োজন। ইয়াৰ বাবে সমাজৰ মূল্যবোধ, জীৱন-শৈলী আৰু ক্ষমতাৰ সম্পৰ্কৰ পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰয়োজন।
সেয়েহে, পৰিৱেশৰ সমস্যা আৰু সামাজিক সমস্যা পৰস্পৰৰ লগত ওতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত।
৯। সামাজিক পৰিস্থিতি বিজ্ঞানে কি বুজায়?
উত্তৰ: সামাজিক পৰিস্থিতি বিজ্ঞানে (Social Ecology) পৰিৱেশ আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্পৰ্কক এক সমালোচনাত্মক দৃষ্টিৰে অধ্যয়ন কৰে। ইয়াৰ মূল ধাৰণাটো হ’ল যে পৰিৱেশৰ সমস্যাৰ মূলতে সামাজিক সমস্যা, বিশেষকৈ সমাজত থকা অসমতা আৰু আধিপত্যৰ গাঁথনি নিহিত হৈ আছে। ই বিশ্বাস কৰে যে যেতিয়ালৈকে সমাজৰ পৰা শোষণ আৰু বৈষম্য দূৰ কৰা নহয়, তেতিয়ালৈকে পৰিৱেশৰ সমস্যাও সমাধান কৰা সম্ভৱ নহয়।
১০। তুমি জনা নাইবা পঢ়া পৰিৱেশৰ সৈতে জড়িত কেইটামান মতভেদ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰ: পাঠ্যপুথিত উল্লেখ কৰা উদাহৰণৰ বাহিৰে, পৰিৱেশৰ সৈতে জড়িত কেইটামান মতভেদ হ’ল:
- নৰ্মদা বচাও আন্দোলন: গুজৰাটত চৰ্দাৰ সৰোবৰ বান্ধ নিৰ্মাণৰ বিৰুদ্ধে হোৱা এই আন্দোলনটো উন্নয়ন আৰু পৰিৱেশৰ মাজৰ সংঘাতৰ এক ডাঙৰ উদাহৰণ। বান্ধটোৱে বিদ্যুৎ আৰু জলসিঞ্চনৰ সুবিধা দিব বুলি কোৱা হৈছিল, কিন্তু ইয়াৰ ফলত লাখ লাখ আদিবাসী লোক আৰু কৃষক তেওঁলোকৰ মাটি-ভেটিৰ পৰা উচ্ছেদিত হৈছিল আৰু এক বিশাল পৰিমাণৰ অৰণ্য ধ্বংস হৈছিল।
- চিপকো আন্দোলন: ১৯৭০-ৰ দশকত উত্তৰাখণ্ডত (তেতিয়াৰ উত্তৰ প্ৰদেশ) গছ কটাৰ বিৰুদ্ধে স্থানীয় মহিলাসকলে গছক সাবটি ধৰি এক অহিংস প্ৰতিবাদ কৰিছিল। ই আছিল বাণিজ্যিক স্বাৰ্থৰ বিৰুদ্ধে স্থানীয় লোকসকলৰ নিজৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদ ৰক্ষাৰ এক সংগ্ৰাম।
- দিহিং-পাটকাই কয়লা খনিৰ বিবাদ: অসমৰ দিহিং-পাটকাই বৰ্ষাৰণ্যত কয়লা খনিৰ বাবে বনভূমি ধ্বংস কৰাৰ বিৰুদ্ধে হোৱা শেহতীয়া প্ৰতিবাদেও অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন আৰু পৰিৱেশ সুৰক্ষাৰ মাজৰ সংঘাতক প্ৰতিফলিত কৰে।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)
১. প্ৰশ্ন: পৰিৱেশ বুলিলে কি বুজা? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: পৰিৱেশ বুলিলে আমাৰ চৌপাশৰ সকলো জৈৱিক (যেনে- গছ-গছনি, জীৱ-জন্তু) আৰু অজৈৱিক (যেনে- মাটি, পানী, বায়ু) উপাদানৰ সমষ্টিকে বুজায়।
২. প্ৰশ্ন: গোলকীয় উষ্ণতা বৃদ্ধিৰ এটা কাৰণ লিখা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: উদ্যোগ আৰু যান-বাহনৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডৰ দৰে সেউজগৃহ গেছৰ পৰিমাণ বায়ুমণ্ডলত বৃদ্ধি পোৱাটো।
৩. প্ৰশ্ন: বহনক্ষম উন্নয়ন কি? (AHSEC 2018, 2020)
উত্তৰ: বহনক্ষম উন্নয়ন হৈছে এনে এক উন্নয়ন যিয়ে বৰ্তমান প্ৰজন্মৰ প্ৰয়োজন পূৰণ কৰাৰ লগতে ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ প্ৰয়োজন পূৰণৰ সামৰ্থ্যৰ লগত কোনো আপোচ নকৰে।
৪. প্ৰশ্ন: জল প্ৰদূষণৰ এটা কাৰক উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2019)
উত্তৰ: উদ্যোগৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা ৰাসায়নিক আৱৰ্জনা পোনপটীয়াকৈ নদীত পেলোৱা।
৫. প্ৰশ্ন: ভূপাল গেছ দুৰ্ঘটনা কেতিয়া হৈছিল? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: ১৯৮৪ চনৰ ৩ ডিচেম্বৰত।
৬. প্ৰশ্ন: সামাজিক পৰিস্থিতিবিজ্ঞানৰ ধাৰণাটো কোনে আগবঢ়াইছিল? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: মুৰে বুকচিন (Murray Bookchin)।
৭. প্ৰশ্ন: পৰিৱেশৰ সমস্যাবোৰ কিয় সামাজিক সমস্যা? দুটা কাৰণ দিয়া। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: (ক) কাৰণ এই সমস্যাবোৰৰ উৎস প্ৰায়েই মানুহৰ সামাজিক কাৰ্যকলাপ। (খ) কাৰণ এই সমস্যাবোৰৰ প্ৰভাৱ সমাজৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ ওপৰত ভিন্ন ভিন্ন ধৰণে পৰে, যিয়ে সামাজিক অসমতা বৃদ্ধি কৰে।
৮. প্ৰশ্ন: নিৰ্বনীকৰণৰ দুটা কু-প্ৰভাৱ লিখা। (AHSEC 2019)
উত্তৰ: (ক) ই জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য হ্ৰাস কৰে। (খ) ই ভূমি ক্ষয় আৰু বানপানীৰ আশংকা বৃদ্ধি কৰে।
৯. প্ৰশ্ন: সম্পদৰ হ্ৰাস মানে কি? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: অনবীকৰণযোগ্য প্ৰাকৃতিক সম্পদসমূহৰ (যেনে- কয়লা, পেট্ৰ’লিয়াম) অত্যাধিক ব্যৱহাৰৰ ফলত সেইবোৰৰ ভাণ্ডাৰ কমি যোৱা বা শেষ হৈ যোৱা প্ৰক্ৰিয়াটোকে সম্পদৰ হ্ৰাস বোলে।
১০. প্ৰশ্ন: জিনীয়ভাৱে পৰিৱৰ্তিত জীৱ (GMO) কি? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: যেতিয়া বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰে এটা প্ৰজাতিৰ জিন আন এটা প্ৰজাতিত সংস্থাপন কৰি এক নতুন বৈশিষ্ট্যসম্পন্ন জীৱৰ সৃষ্টি কৰা হয়, তাকে জিনীয়ভাৱে পৰিৱৰ্তিত জীৱ বোলে।
১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ
১. প্ৰশ্ন: পৰিৱেশ আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্পৰ্কটো কিয় দ্বি-মুখী?
উত্তৰ: কাৰণ প্ৰকৃতিয়ে সমাজক গঢ় দিয়ে আৰু সমাজেও প্ৰকৃতিক ৰূপান্তৰিত কৰে।
২. প্ৰশ্ন: “সেউজগৃহ প্ৰভাৱ” (Greenhouse Effect) কি?
উত্তৰ: কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডৰ দৰে কিছুমান গেছে বায়ুমণ্ডলত সূৰ্যৰ তাপ ধৰি ৰখাৰ ফলত পৃথিৱীৰ উষ্ণতা বৃদ্ধি হোৱা পৰিঘটনাটোক সেউজগৃহ প্ৰভাৱ বোলে।
৩. প্ৰশ্ন: ভূপাল গেছ দুৰ্ঘটনাত কোনটো গেছ নিৰ্গত হৈছিল?
উত্তৰ: মিথাইল আইচ’চায়েনেট (MIC)।
৪. প্ৰশ্ন: সামাজিক পৰিস্থিতিবিজ্ঞানৰ মূল বক্তব্য কি?
উত্তৰ: পৰিৱেশৰ সমস্যাৰ মূলতে সামাজিক বৈষম্য নিহিত হৈ আছে।
৫. প্ৰশ্ন: “ৰিস্ক চ’চাইটি” বা বিপদসংকুল সমাজ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: ই হৈছে এনে এক আধুনিক সমাজ য’ত মানুহে প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা নতুন ধৰণৰ বিপদ বা সংকটৰ (যেনে- পাৰমাণৱিক দুৰ্ঘটনা) মাজত বাস কৰে।
৬. প্ৰশ্ন: দিল্লীৰ ৰিজ অৰণ্যৰ গছবোৰক কিয় “প্ৰাকৃতিক” বুলি ক’ব নোৱাৰি?
উত্তৰ: কাৰণ সেই গছবোৰ প্ৰাকৃতিকভাৱে গজা নাছিল, বৰঞ্চ ইংৰাজসকলে ১৯১৫ চন মানত দক্ষিণ আমেৰিকাৰ পৰা আনি ৰুইছিল।
৭. প্ৰশ্ন: পুঁজিবাদে প্ৰকৃতিক কেনেদৰে চায়?
উত্তৰ: পুঁজিবাদে প্ৰকৃতিক কেৱল এক “পণ্য” (Commodity) হিচাপে চায়, যাক লাভ অৰ্জনৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।
৮. প্ৰশ্ন: “ফাণ এণ্ড ফুড ভিলেজ”ৰ উদাহৰণটোৱে কি সামাজিক সমস্যা প্ৰতিফলিত কৰে?
উত্তৰ: ই দেখুৱায় যে কেনেকৈ এটা জল-সংকটত ভোগা অঞ্চলত ব্যক্তিগত লাভৰ বাবে পানীৰ দৰে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অপচয় কৰা হয়, যিয়ে ধনী আৰু দুখীয়াৰ মাজত থকা বৈষম্যক প্ৰকট কৰি তোলে।
৯. প্ৰশ্ন: পৰিৱেশৰ সমস্যা সমাধানত সামাজিক সংগঠনৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰ: সামাজিক সংগঠনে (যেনে- চৰকাৰ, আইন) নিৰ্ধাৰণ কৰে যে প্ৰাকৃতিক সম্পদ কেনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰা হ’ব। সেয়েহে, পৰিৱেশ সুৰক্ষাৰ বাবে সঠিক সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক নীতিৰ প্ৰয়োজন।
১০. প্ৰশ্ন: বহনক্ষম উন্নয়নৰ মূল লক্ষ্য কি?
উত্তৰ: বৰ্তমানৰ প্ৰয়োজন পূৰণ কৰাৰ লগতে ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ প্ৰয়োজনৰ বাবে প্ৰাকৃতিক সম্পদ সংৰক্ষণ কৰি ৰখা।
