গ্রাম্য আৰু নগৰীয়া সমাজত সামাজিক পৰিৱৰ্তন আৰু সামাজিক শৃংখলা – AHSEC Class 11 Sociology Chapter 7

অধ্যায় ২:

গ্রাম্য আৰু নগৰীয়া সমাজত সামাজিক পৰিৱৰ্তন আৰু সামাজিক শৃংখলা

পাঠটোৰ সাৰাংশ

এই অধ্যায়টোত সামাজিক পৰিৱৰ্তন আৰু সামাজিক শৃংখলাৰ ধাৰণাসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। ইয়াত পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণ, প্ৰকাৰ আৰু ইয়াৰ প্ৰভাৱৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছে, বিশেষকৈ গ্রাম্য আৰু নগৰীয়া সমাজৰ প্ৰেক্ষাপটত।

• সামাজিক পৰিৱৰ্তন (Social Change):
  • সামাজিক পৰিৱৰ্তন হৈছে সমাজৰ মৌলিক গাঁথনি, মূল্যবোধ আৰু প্ৰতিমানত হোৱা এক তাৎপৰ্যপূৰ্ণ ৰূপান্তৰ। ই কেৱল সৰু-সুৰা সাল-সলনি নহয়, বৰঞ্চ এক “বৃহৎ” পৰিৱৰ্তনক বুজায় যিয়ে সমাজৰ এক বৃহৎ অংশক প্ৰভাৱিত কৰে।
  • পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণ: সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণসমূহক পাঁচটা প্ৰধান ভাগত ভগোৱা হৈছে:
    1. পৰিৱেশ (Environment): প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ (যেনে- বানপানী, ভূমিকম্প) বা পৰিৱেশৰ পৰিৱৰ্তনে সমাজৰ গাঁথনি সলনি কৰিব পাৰে।
    2. প্ৰযুক্তিবিদ্যা আৰু অৰ্থনীতি (Technology and Economy): প্ৰযুক্তিৰ আৱিষ্কাৰ, যেনে- ভাপ ইঞ্জিন বা ইণ্টাৰনেট, আৰু অৰ্থনৈতিক পৰিৱৰ্তনে (যেনে- শিল্প বিপ্লৱ) সমাজত ব্যাপক ৰূপান্তৰ আনে।
    3. ৰাজনীতি (Politics): যুদ্ধ, বিপ্লৱ বা নতুন ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা (যেনে- গণতন্ত্ৰ) আদিয়ে সমাজৰ ক্ষমতাৰ গাঁথনি সলনি কৰে।
    4. সংস্কৃতি (Culture): নতুন ধাৰণা, মূল্যবোধ আৰু বিশ্বাসৰ (যেনে- নাৰী অধিকাৰৰ ধাৰণা) আগমনে সামাজিক পৰিৱৰ্তন ঘটায়।
  • পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰকাৰ: পৰিৱৰ্তন বিৱৰ্তনমূলক (Evolutionary), অৰ্থাৎ লাহে লাহে হোৱা, বা বৈপ্লৱিক (Revolutionary), অৰ্থাৎ দ্ৰুত আৰু আকস্মিকভাৱে হোৱা, দুয়োটা হ’ব পাৰে।
• সামাজিক শৃংখলা (Social Order):
  • সামাজিক শৃংখলা হৈছে সমাজত থকা নিয়ম-নীতি, প্ৰতিমান আৰু মূল্যবোধৰ জৰিয়তে স্থিৰতা আৰু ধাৰাবাহিকতা বৰ্তাই ৰখাৰ প্ৰক্ৰিয়া। ই পৰিৱৰ্তনক প্ৰতিৰোধ কৰে বা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
  • শৃংখলা কিয় থাকে?
    1. স্বতঃস্ফূৰ্ত সন্মতি: সামাজিকীকৰণৰ জৰিয়তে মানুহে সমাজৰ নিয়ম-কানুনবোৰ স্বাভাৱিকভাৱে মানি লয়।
    2. বল প্ৰয়োগ: যেতিয়া মানুহে নিয়ম নামানে, তেতিয়া সমাজে ক্ষমতা বা আইনৰ জৰিয়তে বল প্ৰয়োগ কৰি শৃংখলা বৰ্তাই ৰাখে।
  • আধিপত্য, কৰ্তৃত্ব আৰু আইন: ক্ষমতাশালী গোটবোৰে নিজৰ আধিপত্য (Domination) বৰ্তাই ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে। যেতিয়া এই ক্ষমতাই সামাজিক স্বীকৃতি লাভ কৰে, তেতিয়া ই কৰ্তৃত্ব (Authority) হৈ পৰে। আইন (Law) হৈছে কৰ্তৃত্বৰ এক আনুষ্ঠানিক ৰূপ, যি সমাজত শৃংখলা বৰ্তাই ৰখাত সহায় কৰে।
  • প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা আৰু অপৰাধ: সমাজত সদায় আধিপত্যৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা, বিবাদ আৰু সংঘাত থাকে। যেতিয়া কোনোবাই আইন ভংগ কৰে, তেতিয়া তাক অপৰাধ (Crime) বুলি কোৱা হয়।
• গ্রাম্য আৰু নগৰীয়া সমাজত পৰিৱৰ্তন আৰু শৃংখলা:
  • গ্রাম্য সমাজ: গাঁৱৰ সমাজখন মূলতঃ কৃষিভিত্তিক। ইয়াত পৰিৱৰ্তনৰ গতি লেহেমীয়া, কাৰণ ইয়াত ক্ষমতাৰ গাঁথনি (যেনে- প্ৰতিপত্তিশালী বৰ্গ বা Dominant Caste) অধিক শক্তিশালী আৰু পৰম্পৰাৰ প্ৰভাৱ বেছি। কিন্তু ভূমি সংস্কাৰ, সেউজ বিপ্লৱ আৰু আধুনিক যোগাযোগ ব্যৱস্থাই গ্রাম্য সমাজলৈও দ্ৰুত পৰিৱৰ্তন আনিছে।
  • নগৰীয়া সমাজ: নগৰৰ সমাজখন অধিক গতিশীল। ইয়াত জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব বেছি, জীৱন-প্ৰণালী ব্যক্তিকেন্দ্ৰিক আৰু সুযোগ-সুবিধা অধিক। কিন্তু ইয়াৰ ফলত আৱাস, পৰিবহণ আৰু সামাজিক বৈষম্যৰ (যেনে- বস্তি অঞ্চলৰ সৃষ্টি, ঘেটোকৰণ) দৰে নতুন সমস্যাৰো সৃষ্টি হৈছে। নগৰীকৰণ (Urbanization) এক বিশ্বব্যাপী প্ৰক্ৰিয়া, যিয়ে সমাজৰ শৃংখলা আৰু পৰিৱৰ্তন দুয়োটাকে প্ৰভাৱিত কৰিছে।

অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ

১। মানৱ ইতিহাসত দ্ৰুত সামাজিক পৰিৱৰ্তন তুলনামূলকভাৱে এক নতুন পৰিঘটনা — তুমি এই ফাঁকি কথাৰ সৈতে একমত নে? তোমাৰ উত্তৰৰ সপক্ষে যুক্তি দাঙি ধৰা।
উত্তৰ: হয়, মই এই কথাৰ সৈতে একমত। মানৱ ইতিহাসৰ বেছিভাগ সময়ছোৱাত সমাজৰ পৰিৱৰ্তনৰ গতি অতি লেহেমীয়া আছিল। কিন্তু যোৱা কেইটামান শতিকাত, বিশেষকৈ শিল্প বিপ্লৱৰ পিছত, পৰিৱৰ্তনৰ গতি অভূতপূৰ্বভাৱে বৃদ্ধি পাইছে।

• যুক্তি:
  • প্ৰযুক্তিৰ বিকাশ: ভাপ ইঞ্জিন, বিদ্যুৎ, টেলিফোন, ইণ্টাৰনেট আদিৰ দৰে প্ৰযুক্তিৰ দ্ৰুত আৱিষ্কাৰে যোগাযোগ, পৰিবহণ আৰু উৎপাদন ব্যৱস্থাত বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তন আনিছে।
  • নগৰীকৰণ: উদ্যোগৰ বিকাশৰ লগে লগে মানুহ গাঁৱৰ পৰা চহৰলৈ আহিবলৈ ধৰিলে, যাৰ ফলত নতুন সামাজিক গাঁথনি আৰু জীৱনশৈলীৰ সৃষ্টি হ’ল।
  • ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তন: গণতন্ত্ৰ, ৰাষ্ট্ৰবাদ আৰু নাগৰিক অধিকাৰৰ দৰে ধাৰণাই পুৰণি ৰাজতন্ত্ৰ আৰু সামন্তবাদক ভাঙি নতুন সমাজৰ সৃষ্টি কৰিলে।
  • বিশ্বায়ন: আধুনিক যোগাযোগ আৰু পৰিবহণ ব্যৱস্থাই বিশ্বৰ বিভিন্ন সমাজক ওচৰ চপাই আনিছে, যাৰ ফলত সাংস্কৃতিক আৰু অৰ্থনৈতিক আদান-প্ৰদান দ্ৰুত হৈছে।
    এই কাৰণসমূহৰ বাবেই আধুনিক যুগত সামাজিক পৰিৱৰ্তন এক দ্ৰুত আৰু নিৰন্তৰ প্ৰক্ৰিয়াত পৰিণত হৈছে।

২। সামাজিক পৰিৱৰ্তনক অন্য ধৰণৰ পৰিৱৰ্তনৰ পৰা কিদৰে পৃথক কৰিব পাৰি—আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: সামাজিক পৰিৱৰ্তনক অন্য ধৰণৰ পৰিৱৰ্তনৰ পৰা পৃথক কৰিবলৈ ইয়াৰ দুটা মূল বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিব লাগিব:

• তাৎপৰ্য (Significance): সামাজিক পৰিৱৰ্তনে সমাজৰ মৌলিক বা বুনিয়াদী গাঁথনিত হোৱা ৰূপান্তৰক বুজায়। ই কেৱল সৰু-সুৰা বা উপৰুৱা সাল-সলনি নহয়। উদাহৰণস্বৰূপে, ফেচনৰ পৰিৱৰ্তন এটা সাধাৰণ পৰিৱৰ্তন, কিন্তু নাৰীক ভোটাধিকাৰ দিয়াটো এক সামাজিক পৰিৱৰ্তন, কাৰণ ই সমাজৰ ক্ষমতাৰ গাঁথনি সলনি কৰে।
• ব্যাপ্তি (Scale): সামাজিক পৰিৱৰ্তনে সমাজৰ এক বৃহৎ অংশক প্ৰভাৱিত কৰে। ই কেৱল কেইজনমান ব্যক্তি বা এটা সৰু গোটৰ মাজত সীমাবদ্ধ নাথাকে। উদাহৰণস্বৰূপে, এটা পৰিয়ালৰ বাসস্থান সলনি হোৱাটো এটা ব্যক্তিগত পৰিৱৰ্তন, কিন্তু যেতিয়া লাখ লাখ মানুহে গাঁৱৰ পৰা চহৰলৈ প্ৰব্ৰজন কৰে, তেতিয়া ই এক সামাজিক পৰিৱৰ্তন হৈ পৰে।
  গতিকে, যি পৰিৱৰ্তনে সমাজৰ গাঁথনিত এক তাৎপৰ্যপূৰ্ণ আৰু ব্যাপক প্ৰভাৱ পেলায়, তাকেই সামাজিক পৰিৱৰ্তন বোলা হয়।

৩। সংৰচনাত্মক পৰিৱৰ্তন (Structural Change) মানে কি বুজা? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: সংৰচনাত্মক পৰিৱৰ্তন হৈছে সমাজৰ মূল গাঁথনি, যেনে- ইয়াৰ অনুষ্ঠান-প্ৰতিষ্ঠান, নিয়ম-কানুন আৰু সামাজিক সম্পৰ্কৰ আৰ্হিত হোৱা এক মৌলিক ৰূপান্তৰ। ই কেৱল সমাজৰ কোনো এটা অংশৰ পৰিৱৰ্তন নহয়, বৰঞ্চ সমগ্ৰ সমাজখনৰ গাঁথনিগত পৰিৱৰ্তনক বুজায়।

• উদাহৰণ:
  1. কাগজী মুদ্ৰাৰ প্ৰচলন: কাগজী মুদ্ৰাৰ প্ৰচলনে কেৱল বিনিময়ৰ মাধ্যম সলনি কৰা নাছিল, ই বেংকিং ব্যৱস্থা, বজাৰ অৰ্থনীতি আৰু বিশ্ব বাণিজ্যৰ দৰে নতুন অৰ্থনৈতিক সংৰচনাৰ জন্ম দিছিল। ই সমাজৰ অৰ্থনৈতিক সম্পৰ্কৰ ধৰণটোকে সলনি কৰি পেলাইছিল।
  2. শিল্প বিপ্লৱ: ই কেৱল উৎপাদনৰ পদ্ধতি সলনি কৰা নাছিল, ই সামন্তবাদী সমাজৰ গাঁথনি ভাঙি পুঁজিবাদী সমাজৰ সৃষ্টি কৰিছিল। ইয়াৰ ফলত নতুন সামাজিক শ্ৰেণী (যেনে- শ্ৰমিক আৰু পুঁজিপতি), নতুন ধৰণৰ পৰিয়াল (একক পৰিয়াল) আৰু নতুন বসতিস্থল (নগৰ)ৰ সৃষ্টি হৈছিল।

৪. পৰিৱেশ সম্পৰ্কীয় সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ কিছুমান প্ৰকাৰ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰ: পৰিৱেশ সম্পৰ্কীয় সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ কিছুমান প্ৰকাৰ হ’ল:

• প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগৰ ফলত হোৱা পৰিৱৰ্তন: ভূমিকম্প, বানপানী বা ছুনামীৰ দৰে প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগে এখন সমাজক সম্পূৰ্ণৰূপে ধ্বংস কৰি নতুনকৈ গঢ় ল’বলৈ বাধ্য কৰিব পাৰে। ইয়াৰ ফলত মানুহৰ বাসস্থান, জীৱিকা আৰু সামাজিক সম্পৰ্কৰ আমূল পৰিৱৰ্তন হয়।
• সম্পদৰ আৱিষ্কাৰ: কোনো ঠাইত খাৰুৱা তেল বা সোণৰ দৰে মূল্যবান সম্পদৰ আৱিষ্কাৰে সেই সমাজখনৰ অৰ্থনীতি আৰু জীৱন-ধাৰা সম্পূৰ্ণৰূপে সলনি কৰি দিব পাৰে, যেনে- মধ্যপ্ৰাচ্যৰ মৰুভূমি অঞ্চল।
• কৃষিৰ পৰিৱৰ্তন: মৰুভূমিৰ দৰে পৰিৱেশত মানুহে পশুপালনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, আনহাতে সাৰুৱা নদী উপত্যকাত মানুহে স্থায়ী কৃষিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। এই ভিন্নতাই দুয়োখন সমাজৰ সামাজিক গাঁথনি পৃথক কৰি তোলে।

৫। প্ৰযুক্তিবিদ্যা আৰু অৰ্থনীতিয়ে অনা কিছুমান পৰিৱৰ্তন কি কি?
উত্তৰ: প্ৰযুক্তিবিদ্যা আৰু অৰ্থনীতিয়ে সমাজলৈ অনা কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন হ’ল:

• শিল্প বিপ্লৱ: ভাপ ইঞ্জিনৰ আৱিষ্কাৰে কাৰখানা ব্যৱস্থাৰ জন্ম দিছিল, যাৰ ফলত উৎপাদন ব্যৱস্থা, শ্ৰম বিভাজন আৰু সমাজৰ শ্ৰেণী গাঁথনিৰ সম্পূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন হৈছিল।
• যোগাযোগ বিপ্লৱ: টেলিফোন, ৰেডিঅ’, টেলিভিছন আৰু বিশেষকৈ ইণ্টাৰনেটৰ আৱিষ্কাৰে মানুহৰ মাজত যোগাযোগৰ ধৰণ সলনি কৰিছে। ই বিশ্বায়ন প্ৰক্ৰিয়াক ত্বৰান্বিত কৰিছে আৰু এক নতুন “তথ্য সমাজ” (Information Society)ৰ জন্ম দিছে।
• সেউজ বিপ্লৱ: উন্নত বীজ, সাৰ আৰু জলসিঞ্চন প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰে কৃষি উৎপাদন বহুগুণে বৃদ্ধি কৰিছিল। ই গ্রাম্য সমাজৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক সম্পৰ্কত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল।

৬। সামাজিক শৃংখলাই কি বুজায় আৰু ইয়াক কেনেকৈ ৰক্ষা কৰা হয়?
উত্তৰ: সামাজিক শৃংখলাই সমাজত থকা নিয়ম-নীতি, প্ৰতিমান আৰু মূল্যবোধৰ জৰিয়তে স্থিৰতা, ধাৰাবাহিকতা আৰু পুনৰুৎপাদনৰ প্ৰক্ৰিয়াটোক বুজায়। ই সমাজৰ পৰিৱৰ্তনক প্ৰতিৰোধ কৰে বা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
কেনেকৈ ৰক্ষা কৰা হয়:

• স্বতঃস্ফূৰ্ত সন্মতি: সামাজিকীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে ব্যক্তিয়ে সমাজৰ নিয়ম-কানুনবোৰ স্বাভাৱিকভাৱে গ্ৰহণ কৰে আৰু সেইবোৰ মানি চলে।
• বলপূৰ্বক অনুপালন: যেতিয়া কোনোবাই নিয়ম ভংগ কৰে, তেতিয়া সমাজে ক্ষমতা বা আইনৰ জৰিয়তে শাস্তিৰ ভয় দেখুৱাই বা শাস্তি দি শৃংখলা বৰ্তাই ৰাখে।
• আধিপত্য আৰু বৈধতা: ক্ষমতাশালী গোটবোৰে নিজৰ আধিপত্য বৰ্তাই ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে আৰু যেতিয়া তেওঁলোকৰ শাসনক সাধাৰণ মানুহে বৈধ বুলি মানি লয়, তেতিয়া শৃংখলা বৰ্তাই ৰখা সহজ হয়।

৭। কৰ্তৃত্ব কি? আইন আৰু আধিপত্যৰ সৈতে কৰ্তৃত্ব কিদৰে জড়িত আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: কৰ্তৃত্ব (Authority) হৈছে ক্ষমতাৰ এক বৈধ (legitimate) ৰূপ। যেতিয়া মানুহে কোনো ব্যক্তি বা অনুষ্ঠানৰ ক্ষমতা বা আদেশক সঠিক আৰু ন্যায়সংগত বুলি মানি লয়, তেতিয়া সেই ক্ষমতা কৰ্তৃত্বলৈ ৰূপান্তৰিত হয়।

• কৰ্তৃত্ব আৰু আধিপত্য: আধিপত্য (Domination) মানে হৈছে আনৰ ওপৰত ক্ষমতা প্ৰয়োগ কৰা। যেতিয়া এই আধিপত্যক সমাজে বৈধ বুলি স্বীকাৰ কৰে, তেতিয়াই ই কৰ্তৃত্বত পৰিণত হয়। কৰ্তৃত্ব অবিহনে কেৱল বল প্ৰয়োগেৰে দীৰ্ঘদিনলৈ আধিপত্য বৰ্তাই ৰখা সম্ভৱ নহয়।
• কৰ্তৃত্ব আৰু আইন: আইন (Law) হৈছে কৰ্তৃত্বৰ এক আনুষ্ঠানিক আৰু লিখিত ৰূপ। আইনে নিৰ্দিষ্ট কৰে কাৰ কৰ্তৃত্ব আছে, কিমান পৰিমাণে আছে, আৰু সেই কৰ্তৃত্ব কেনেকৈ প্ৰয়োগ কৰিব পাৰি। আইন ভংগ কৰিলে ৰাষ্ট্ৰই শাস্তি দিব পাৰে। সেয়েহে, আইন হৈছে কৰ্তৃত্বক প্ৰয়োগ আৰু বলবৎ কৰাৰ এক প্ৰধান মাধ্যম।

৮। গাঁও, নগৰ আৰু মহানগৰ পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ পৰা কিদৰে পৃথক? আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: গাঁও, নগৰ আৰু মহানগৰৰ মাজত থকা প্ৰধান পাৰ্থক্যসমূহ হ’ল:

৯। গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ সামাজিক শৃংখলাৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
উত্তৰ: গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ সামাজিক শৃংখলাৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল:

• পৰম্পৰাৰ প্ৰভাৱ: গাঁৱত পৰম্পৰাগত নিয়ম-নীতি আৰু মূল্যবোধৰ প্ৰভাৱ অতি বেছি, যিয়ে মানুহৰ আচৰণক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
• ক্ষমতাৰ গাঁথনি: গাঁৱত ক্ষমতা প্ৰায়েই প্ৰতিপত্তিশালী বৰ্গ (Dominant Caste) বা ভূমিৰ মালিকসকলৰ হাতত কেন্দ্ৰীভূত হৈ থাকে, যিয়ে সামাজিক শৃংখলা বৰ্তাই ৰখাত সহায় কৰে।
• অনানুষ্ঠানিক নিয়ন্ত্ৰণ: ইয়াত আইন-আদালততকৈ পঞ্চায়ত, মেল- মিটিং বা জনমতৰ দৰে অনানুষ্ঠানিক ব্যৱস্থাই সামাজিক শৃংখলা ৰক্ষা কৰাত অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
• ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক: গাঁৱৰ মানুহৰ মাজত থকা ঘনিষ্ঠ আৰু মুখামুখি সম্পৰ্কই ইজনে সিজনক সমাজৰ নিয়ম মানি চলিবলৈ বাধ্য কৰায়।

১০। নগৰীয়া অঞ্চলৰ সামাজিক শৃংখলালৈ অহা প্ৰত্যাহ্বানসমূহ কি কি? আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: নগৰীয়া অঞ্চলৰ সামাজিক শৃংখলালৈ অহা প্ৰধান প্ৰত্যাহ্বানসমূহ হ’ল:

• আৱাসৰ সমস্যা: জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব বৃদ্ধিৰ ফলত আৱাসৰ নাটনি হয়, যাৰ ফলত বস্তি অঞ্চলৰ (Slums) সৃষ্টি হয়। এই বস্তিবোৰত প্ৰায়েই অপৰাধমূলক কাৰ্যকলাপ বৃদ্ধি পায়।
• পৃথকীকৰণ আৰু ঘেটোকৰণ (Ghettoisation): শ্ৰেণী, ধৰ্ম বা জাতিৰ आधारত চহৰৰ বিভিন্ন অঞ্চলত মানুহৰ বসতি বিভক্ত হৈ পৰে। ই বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ মাজত অবিশ্বাস আৰু সংঘাতৰ সৃষ্টি কৰে।
• পৰিবহণৰ সমস্যা: যান-বাহনৰ সংখ্যা বৃদ্ধিৰ ফলত যান-জঁট আৰু প্ৰদূষণ এক গুৰুতৰ সমস্যা হৈ পৰে।
• সম্পদৰ বাবে প্ৰতিযোগিতা: পানী, বিদ্যুৎ আৰু মুকলি ঠাইৰ দৰে সীমিত সম্পদৰ বাবে বিভিন্ন গোটৰ মাজত তীব্ৰ প্ৰতিযোগিতা আৰু সংঘাতৰ সৃষ্টি হয়।
• নামবিহীনতা (Anonymity): নগৰৰ নৈৰ্ব্যক্তিক পৰিৱেশত মানুহৰ মাজত ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্কৰ অভাৱ হয়, যাৰ ফলত সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ দুৰ্বল হৈ পৰে আৰু অপৰাধ বৃদ্ধি পাব পাৰে।

বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)

১. প্ৰশ্ন: সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ এটা কাৰণ লিখা। (AHSEC 2015)
উত্তৰ: প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ বিকাশ।

২. প্ৰশ্ন: সামাজিক শৃংখলা কি? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: সামাজিক শৃংখলা হৈছে সমাজত স্থিৰতা আৰু ধাৰাবাহিকতা বৰ্তাই ৰখাৰ প্ৰক্ৰিয়া, যি পৰিৱৰ্তনক প্ৰতিৰোধ কৰে বা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।

৩. প্ৰশ্ন: কৰ্তৃত্বৰ এটা প্ৰকাৰ উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: পৰম্পৰাগত কৰ্তৃত্ব (Traditional Authority)।

৪. প্ৰশ্ন: নগৰীকৰণ কি? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: যি প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে এখন দেশৰ জনসংখ্যাৰ এক বৃহৎ অংশ গাঁৱৰ পৰা আহি নগৰ বা চহৰ অঞ্চলত বাস কৰিবলৈ লয়, তাকে নগৰীকৰণ বোলে।

৫. প্ৰশ্ন: “প্ৰতিপত্তিশালী বৰ্গ” (Dominant Caste) ধাৰণাটো কোনে আগবঢ়াইছিল? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: এম. এন. শ্ৰীনিবাস।

৬. প্ৰশ্ন: আইন কি? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: আইন হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা আনুষ্ঠানিকভাৱে স্বীকৃত আৰু বলবৎ কৰা নিয়ম-কানুনৰ এক সমষ্টি।

৭. প্ৰশ্ন: সামাজিক পৰিৱৰ্তন আৰু সামাজিক শৃংখলাৰ মাজত সম্পৰ্ক কি? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: সামাজিক পৰিৱৰ্তন আৰু সামাজিক শৃংখলা পৰস্পৰৰ বিপৰীতমুখী কিন্তু সম্পৰ্কিত। শৃংখলাই পৰিৱৰ্তনক বাধা দিয়ে, আনহাতে পৰিৱৰ্তনে শৃংখলাক ভংগ কৰে। এখন সুস্থ সমাজত এই দুয়োটাৰ মাজত এক ভাৰসাম্য থাকে।

৮. প্ৰশ্ন: “গেটেড সম্প্ৰদায়” (Gated Community) কি? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: “গেটেড সম্প্ৰদায়” হৈছে নগৰ অঞ্চলৰ এক বিশেষ আৱাসিক এলেকা, যি বেৰ আৰু প্ৰৱেশদ্বাৰেৰে চৌপাশৰ পৰা পৃথক কৰা থাকে আৰু য’ত প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান নিয়ন্ত্ৰিত হয়।

৯. প্ৰশ্ন: সেউজ বিপ্লৱে গ্রাম্য সমাজলৈ কি পৰিৱৰ্তন আনিছিল? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: সেউজ বিপ্লৱে উন্নত বীজ আৰু প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰেৰে কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধি কৰিছিল, কিন্তু ই ধনী আৰু দুখীয়া কৃষকৰ মাজত অৰ্থনৈতিক বৈষম্যও বৃদ্ধি কৰিছিল।

১০. প্ৰশ্ন: সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ দুটা উৎস উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: (ক) ৰাজনৈতিক কাৰণ (যেনে- যুদ্ধ) আৰু (খ) সাংস্কৃতিক কাৰণ (যেনে- নতুন মূল্যবোধৰ সৃষ্টি)।

১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ

১. প্ৰশ্ন: “যোগ্য ভোগ্য বসুন্ধৰা” (Survival of the fittest) ধাৰণাটো কাৰ লগত জড়িত?
উত্তৰ: চাৰ্লচ ডাৰউইনৰ বিৱৰ্তনবাদ তত্ত্বৰ লগত।

২. প্ৰশ্ন: “ঘেটোকৰণ” (Ghettoisation) মানে কি?
উত্তৰ: যি প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে এখন চহৰৰ মিশ্ৰিত বসতিৰ অঞ্চল এটা বিশেষ ধৰ্ম, জাতি বা জনগোষ্ঠীৰ একক বসতিৰ অঞ্চললৈ ৰূপান্তৰিত হয়, তাকে ঘেটোকৰণ বোলে।

৩. প্ৰশ্ন: আইনক কিয় বৈধ ক্ষমতাৰ এক আনুষ্ঠানিক ৰূপ বুলি কোৱা হয়?
উত্তৰ: কাৰণ আইন ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা আনুষ্ঠানিকভাৱে স্বীকৃত, লিখিত ৰূপত থাকে আৰু ইয়াক বলবৎ কৰাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰৰ ওচৰত বৈধ ক্ষমতা থাকে।

৪. প্ৰশ্ন: নগৰবাদ (Urbanism) কি?
উত্তৰ: নগৰবাদ হৈছে নগৰীয়া জীৱন-প্ৰণালী আৰু ইয়াৰ লগত জড়িত সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক বৈশিষ্ট্যসমূহ।

৫. প্ৰশ্ন: সামাজিক শৃংখলা ৰক্ষাৰ বাবে সমাজত কিয় বল প্ৰয়োগৰ প্ৰয়োজন হয়?
উত্তৰ: যেতিয়া স্বতঃস্ফূৰ্ত সন্মতি বা সামাজিকীকৰণে সমাজৰ নিয়ম-নীতি মানি চলাবলৈ বিফল হয়, তেতিয়া বিচ্যুতিমূলক আচৰণ ৰোধ কৰিবলৈ বল প্ৰয়োগৰ প্ৰয়োজন হয়।

৬. প্ৰশ্ন: “উপগ্ৰহীয় বসতি” (Satellite Settlement) কি?
উত্তৰ: এখন মূল মহানগৰৰ ওচৰত গঢ় লৈ উঠা সৰু নগৰীয়া বসতি, যি অৰ্থনৈতিকভাৱে মূল মহানগৰখনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, তাকে উপগ্ৰহীয় বসতি বোলে।

৭. প্ৰশ্ন: গ্রাম্য সমাজত পৰিৱৰ্তনৰ গতি লেহেমীয়া হোৱাৰ এটা প্ৰধান কাৰণ কি?
উত্তৰ: গাঁৱত পৰম্পৰাৰ শক্তিশালী প্ৰভাৱ আৰু প্ৰতিপত্তিশালী বৰ্গৰ দ্বাৰা ক্ষমতাৰ নিয়ন্ত্ৰণ।

৮. প্ৰশ্ন: সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ এটা আভ্যন্তৰীণ (Endogenous) কাৰকৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: নতুন প্ৰযুক্তিৰ আৱিষ্কাৰ।

৯. প্ৰশ্ন: সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ এটা বাহ্যিক (Exogenous) কাৰকৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: ঔপনিৱেশিক শাসন।

১০. প্ৰশ্ন: ভূপাল গেছ দুৰ্ঘটনা কিহৰ উদাহৰণ?
উত্তৰ: ই হৈছে প্ৰযুক্তিৰ বিফলতাৰ ফলত হোৱা এক মানৱসৃষ্ট পৰিৱেশীয় দুৰ্যোগ, যিয়ে সমাজত ব্যাপক সামাজিক পৰিৱৰ্তন আনিছিল।