অধ্যায় ১:
সামাজিক সংৰচনা, স্তৰীকৰণ আৰু সমাজত সামাজিক প্ৰক্ৰিয়াসমূহ
(Social Structure, Stratification and Social Processes in Society)
পাঠটোৰ সাৰাংশ
এই অধ্যায়টোৱে সমাজৰ তিনিটা মূল ধাৰণা—সামাজিক সংৰচনা, সামাজিক স্তৰীকৰণ আৰু সামাজিক প্ৰক্ৰিয়াৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছে। ই দেখুৱাইছে যে ব্যক্তিৰ জীৱন কেৱল ব্যক্তিগত পছন্দৰ দ্বাৰা নহয়, বৰঞ্চ সমাজৰ গাঁথনি আৰু তাত থকা তেওঁৰ স্থানৰ দ্বাৰা বহু পৰিমাণে প্ৰভাৱিত হয়।
- সামাজিক সংৰচনা (Social Structure):
- সামাজিক সংৰচনা হৈছে সমাজৰ এক সংগঠিত আৰু প্ৰণালীবদ্ধ গাঁথনি। ই মানুহৰ আচৰণক এক নিৰ্দিষ্ট আৰ্হি প্ৰদান কৰে।
- দুৰখেইমৰ মতে, সমাজৰ সংৰচনা ব্যক্তিৰ বাহিৰত থাকে আৰু ই ব্যক্তিৰ ওপৰত এক প্ৰকাৰৰ “সামাজিক বাধ্যতা” (Social Constraint) আৰোপ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, পৰিয়াল বা বিদ্যালয়ৰ দৰে সংস্থাবোৰৰ নিয়ম-কানুন আমি জন্মৰ আগতেই পাওঁ আৰু সেইবোৰ মানি চলিবলৈ বাধ্য হওঁ।
- কাৰ্ল মার্ক্সৰ মতে, সামাজিক সংৰচনা মানুহৰ দ্বাৰাই সৃষ্টি হয়, কিন্তু ই তেওঁলোকৰ ওপৰত नियন্ত্ৰণ স্থাপন কৰে। তেওঁৰ মতে, মানুহে ইতিহাস ৰচনা কৰে, কিন্তু নিজৰ ইচ্ছামতে নহয়, বৰঞ্চ পূৰ্বৰ পৰা থকা পৰিস্থিতিৰ অধীনতহে।
- সামাজিক স্তৰীকৰণ (Social Stratification):
- ই হৈছে সমাজত থকা বিভিন্ন গোটৰ মাজত থকা সংৰচনাত্মক অসমতা। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল, সমাজখন বিভিন্ন স্তৰত (strata) বিভক্ত, য’ত কিছুমান গোটে আনতকৈ অধিক সম্পদ, মৰ্যাদা আৰু ক্ষমতা লাভ কৰে।
- এই অসমতা প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্মলৈ বাহাল থাকে।
- স্তৰীকৰণৰ তিনিটা মূল ভিত্তি হ’ল:
- জীৱনৰ সম্ভাৱনা (Life Chances): সম্পদ, স্বাস্থ্য, শিক্ষা আদিৰ দৰে সুবিধা লাভৰ সুযোগ।
- সামাজিক প্ৰস্থিতি (Social Status): সমাজত পোৱা সন্মান বা মৰ্যাদা।
- ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ (Political Influence): আনৰ ওপৰত ক্ষমতা প্ৰয়োগ কৰাৰ সামৰ্থ্য।
- সামাজিক প্ৰক্ৰিয়াসমূহ (Social Processes):
- সমাজত ব্যক্তি আৰু গোটৰ মাজত সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা তিনিটা মূল প্ৰক্ৰিয়া হ’ল— সহযোগিতা, প্ৰতিযোগিতা আৰু সংঘাত।
- সহযোগিতা (Cooperation): ইমাইল দুৰখেইমে দেখুৱাইছে যে সমাজৰ অস্তিত্বৰ বাবে সহযোগিতা অপৰিহাৰ্য। তেওঁ শ্ৰম বিভাজনৰ জৰিয়তে আধুনিক সমাজত গঢ় লৈ উঠা “জৈৱিক সংহতি” (Organic Solidarity)ৰ কথা কৈছে, য’ত মানুহে জীয়াই থাকিবলৈ ইজনে সিজনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া হয়। কাৰ্ল মার্ক্সৰ মতে, এই সহযোগিতা প্ৰায়ে বলপূৰ্বক (enforced) হয়।
- প্ৰতিযোগিতা (Competition): ই পুঁজিবাদী সমাজৰ এক মূল চালিকা শক্তি। ই ব্যক্তিক অধিক দক্ষতাৰে কাম কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰে বুলি ধৰা হয়, কিন্তু ইয়েই আকৌ বৈষম্যৰো সৃষ্টি কৰে।
- সংঘাত (Conflict): যেতিয়া প্ৰতিযোগিতাৰ নিয়ম-কানুন ভংগ হয় বা যেতিয়া বিভিন্ন গোটৰ মাজত স্বাৰ্থক লৈ মতবিৰোধ হয়, তেতিয়া সংঘাতৰ সৃষ্টি হয়। সংঘাত প্ৰায়েই সমাজত থকা অসমতাৰ (যেনে- শ্ৰেণী, জাতি, লিংগ) পৰাই উদ্ভৱ হয়। কেতিয়াবা সংঘাত লুকাই থাকে (যেনে- নাৰীয়ে পৰিয়ালত নীৰৱে শোষণ সহ্য কৰা) আৰু কেতিয়াবা ই মুকলি ৰূপ লয় (যেনে- কৃষক আন্দোলন)।
অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ
১। সামাজিক সংৰচনাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Discuss about the concept of Social structure.)
উত্তৰ: সামাজিক সংৰচনা হৈছে সমাজৰ এক منظم আৰু স্থায়ী গাঁথনি, যিয়ে ব্যক্তিৰ আচৰণ আৰু পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কক এক নিৰ্দিষ্ট আৰ্হি প্ৰদান কৰে। ই ঘৰ এটাৰ দৰে, যাৰ বেৰ, মজিয়া আৰু মুধচে আমাৰ চলাচলক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- দুৰখেইমৰ মতে: সমাজৰ সংৰচনা ব্যক্তিৰ বাহিৰত থাকে আৰু ই ব্যক্তিৰ ওপৰত এক “সামাজিক বাধ্যতা” (Social Constraint) আৰোপ কৰে। অৰ্থাৎ, আমি সমাজৰ নিয়ম-কানুন মানি চলিবলৈ বাধ্য।
- মার্ক্সৰ মতে: মানুহেই সমাজৰ সংৰচনা সৃষ্টি কৰে, কিন্তু সেই সংৰচনাই আকৌ মানুহৰ ওপৰত नियন্ত্ৰণ স্থাপন কৰে।
- উদাহৰণ: বিদ্যালয় বা পৰিয়ালৰ দৰে সংস্থাবোৰ সামাজিক সংৰচনাৰ অংশ। এই সংস্থাবোৰৰ নিয়ম-কানুন, যেনে- বিদ্যালয়ৰ সময়-সূচী বা পৰিয়ালৰ দায়িত্ব, ব্যক্তিৰ দ্বাৰা সৃষ্টি নহয়, কিন্তু ব্যক্তিয়ে সেইবোৰ মানি চলিব লাগে। এই সংৰচনাবোৰ সময়ৰ লগে লগে সলনি হ’ব পাৰে, কিন্তু ইয়াৰ এক স্থায়ী গাঁথনি থাকে।
২। সামাজিক প্ৰক্ৰিয়াৰ সংজ্ঞা দিয়া। (Define social process.)
উত্তৰ: সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া হৈছে সেইবোৰ পদ্ধতি যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তি আৰু গোটে ইজনে সিজনৰ লগত সম্পৰ্ক স্থাপন কৰে আৰু সামাজিক সংৰচনা বৰ্তাই ৰাখে বা সলনি কৰে। সমাজত নিৰন্তৰ চলি থকা এই পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া-কলাপৰ আৰ্হিবোৰেই হ’ল সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াৰ তিনিটা মূল প্ৰকাৰ হ’ল— সহযোগিতা, প্ৰতিযোগিতা আৰু সংঘাত।
৩। সহযোগিতাৰ অৰ্থ কি? সহযোগিতাৰ প্ৰকাৰবোৰ আলোচনা কৰা। (What is the meaning of cooperation? Discuss the types of cooperation.)
উত্তৰ: সহযোগিতাৰ অৰ্থ: উমৈহতীয়া লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ ব্যক্তি বা গোটে একেলগে কাম কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোকে সহযোগিতা বোলে। সমাজৰ অস্তিত্বৰ বাবে সহযোগিতা অপৰিহাৰ্য।
সহযোগিতাৰ প্ৰকাৰ:
- দুৰখেইমৰ মতে:
- যান্ত্ৰিক সংহতি (Mechanical Solidarity): সৰল, আদিম সমাজত দেখা যায়, য’ত মানুহৰ মাজত সাদৃশ্যতাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সহযোগিতা গঢ় লৈ উঠে।
- জৈৱিক সংহতি (Organic Solidarity): আধুনিক, জটিল সমাজত দেখা যায়, য’ত শ্ৰম বিভাজনৰ ফলত মানুহ ইজনে সিজনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ পৰে আৰু সেই নিৰ্ভৰশীলতাৰ পৰাই সহযোগিতাৰ জন্ম হয়।
- মার্ক্সৰ মতে:
- স্বতঃস্ফূৰ্ত সহযোগিতা (Voluntary): যেতিয়া মানুহে নিজৰ ইচ্ছামতে একেলগে কাম কৰে।
- বলপূৰ্বক সহযোগিতা (Enforced): যেতিয়া মানুহক বাধ্য হৈ সহযোগিতা কৰিবলগীয়া হয়, যেনে- পুঁজিবাদী সমাজত শ্ৰমিকে জীয়াই থাকিবলৈ মালিকৰ অধীনত কাম কৰিবলগীয়া হয়।
৪। প্ৰতিযোগিতা বুলিলে কি বুজা? প্ৰতিযোগিতাক সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে আলোচনা কৰা। (What do you understand competition? Discuss competition as a social process.)
উত্তৰ: প্ৰতিযোগিতা হৈছে এক সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া, য’ত ব্যক্তি বা গোটে সীমিত পুৰস্কাৰ বা সম্পদ লাভ কৰিবলৈ এক স্বীকৃত নিয়ম-কানুনৰ অধীনত ইজনে সিজনৰ লগত প্ৰতিযোগিতা কৰে।
- সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে:
- পুঁজিবাদৰ চালিকা শক্তি: পুঁজিবাদী সমাজত প্ৰতিযোগিতাক এক প্ৰধান চালিকা শক্তি হিচাপে গণ্য কৰা হয়। ই অধিক দক্ষতা আৰু উৎপাদনশীলতাক উৎসাহিত কৰে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।
- অসমতাৰ উৎস: প্ৰতিযোগিতাই “যোগ্যজনৰ উত্তৰণ” (survival of the fittest) নীতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। কিন্তু সমাজত সকলোৱে সমান সুযোগ-সুবিধা নাপায়, সেয়েহে প্ৰতিযোগিতা প্ৰায়েই অসম হয় আৰু ই সামাজিক বৈষম্য বৃদ্ধি কৰে।
- নিয়মৰ আধাৰত: প্ৰতিযোগিতা সদায় কিছুমান নিয়মৰ মাজেৰে পৰিচালিত হয়। যেতিয়া এই নিয়ম ভংগ হয়, তেতিয়া ই সংঘাতলৈ ৰূপান্তৰিত হ’ব পাৰে।
৫। সংঘাত বুলিলে কি বুজা? সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে সংঘাতক আলোচনা কৰা। (What do you understand conflict? Discuss conflict as a social process.)
উত্তৰ: সংঘাত হৈছে এক সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া, য’ত ব্যক্তি বা গোটে নিজৰ স্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে আনক ইচ্ছাকৃতভাৱে বিৰোধিতা কৰে বা তেওঁলোকৰ ইচ্ছাৰ বিৰুদ্ধে গৈ কাম কৰে।
- সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে:
- সংঘাতৰ উৎস: সংঘাতৰ মূল কাৰণ হ’ল সমাজত থকা সম্পদ, ক্ষমতা আৰু মৰ্যাদাৰ অসম বিতৰণ। যেতিয়া এটা গোটে আন এটা গোটক শোষণ কৰে বা নিজৰ অধিকাৰৰ পৰা বঞ্চিত কৰে, তেতিয়া সংঘাতৰ সৃষ্টি হয়।
- প্ৰকাৰ: সংঘাত মুকলি (যেনে- যুদ্ধ, আন্দোলন) বা গুপ্ত (যেনে- পৰিয়ালত নাৰীৰ ওপৰত হোৱা নীৰৱ অত্যাচাৰ) দুয়োটা হ’ব পাৰে।
- পৰিৱৰ্তনৰ কাৰক: সংঘাতে প্ৰায়েই সমাজত পৰিৱৰ্তন আনে। শোষিত গোটবোৰে সংঘাতৰ জৰিয়তে নিজৰ অৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন আনিবলৈ চেষ্টা কৰে। সেয়েহে, সংঘাত কেৱল ধ্বংসাত্মক নহয়, ই সৃষ্টিশীল শক্তিও হ’ব পাৰে।
৬। সামাজিক স্তৰীকৰণ কি? উদাহৰণসহ আলোচনা কৰা। (Define social stratification? Discuss with examples.)
উত্তৰ: সামাজিক স্তৰীকৰণ হৈছে সমাজত থকা বিভিন্ন গোটৰ মাজত থকা সংৰচনাত্মক অসমতা, যি প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্মলৈ বাহাল থাকে। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল সমাজখন বিভিন্ন স্তৰত (strata) বিভক্ত, য’ত কিছুমান গোট আনতকৈ ওপৰত আৰু কিছুমান তলত থাকে।
- উদাহৰণ:
- জাতি ব্যৱস্থা: ভাৰতৰ পৰম্পৰাগত সমাজত জাতি ব্যৱস্থা স্তৰীকৰণৰ এক মুখ্য উদাহৰণ। ইয়াত জন্মৰ आधारত ব্যক্তিৰ সামাজিক স্থান নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। ব্ৰাহ্মণসকলক সৰ্বোচ্চ স্থান দিয়া হয়, আনহাতে দলিতসকলক একেবাৰে তলৰ স্তৰত ৰখা হয়।
- শ্ৰেণী ব্যৱস্থা: আধুনিক পুঁজিবাদী সমাজত শ্ৰেণী ব্যৱস্থা স্তৰীকৰণৰ প্ৰধান ভিত্তি। ইয়াত অৰ্থনৈতিক অৱস্থা, যেনে- আয় আৰু সম্পদৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সমাজখন উচ্চ, মধ্যবিত্ত আৰু নিম্ন শ্ৰেণীত বিভক্ত।
- লিংগ স্তৰীকৰণ: প্ৰায় সকলো সমাজতে পুৰুষ আৰু নাৰীৰ মাজত ক্ষমতা, সম্পদ আৰু মৰ্যাদাৰ ক্ষেত্ৰত অসমতা দেখা যায়, য’ত পুৰুষে সাধাৰণতে অধিক সুবিধা লাভ কৰে।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)
১. প্ৰশ্ন: সামাজিক সংৰচনাৰ এটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2016)
উত্তৰ: সামাজিক সংৰচনা ব্যক্তিৰ বাহিৰত থাকে আৰু ই ব্যক্তিৰ আচৰণক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
২. প্ৰশ্ন: সামাজিক স্তৰীকৰণ কি? (AHSEC 2017, 2019)
উত্তৰ: সামাজিক স্তৰীকৰণ হৈছে সমাজত থকা বিভিন্ন গোটৰ মাজত থকা সংৰচনাত্মক অসমতা, যি প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্মলৈ বাহাল থাকে।
৩. প্ৰশ্ন: সহযোগিতাৰ এটা প্ৰকাৰ উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2018)
উত্তৰ: যান্ত্ৰিক সংহতি (Mechanical Solidarity)।
৪. প্ৰশ্ন: সংঘাতৰ এটা কাৰণ লিখা। (AHSEC 2020)
উত্তৰ: সমাজত সম্পদ আৰু ক্ষমতাৰ অসম বিতৰণ।
৫. প্ৰশ্ন: দুৰখেইমৰ মতে, আধুনিক সমাজত কি ধৰণৰ সংহতি দেখা যায়? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: জৈৱিক সংহতি (Organic Solidarity)।
৬. প্ৰশ্ন: “সমাজৰ ইতিহাস হৈছে শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ইতিহাস” – এই উক্তিটো কাৰ? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: কাৰ্ল মার্ক্স।
৭. প্ৰশ্ন: সহযোগিতা আৰু সংঘাতৰ মাজত পাৰ্থক্য কি? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: সহযোগিতা হৈছে উমৈহতীয়া লক্ষ্য পূৰণৰ বাবে একেলগে কাম কৰা, আনহাতে সংঘাত হৈছে নিজৰ স্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে আনৰ বিৰোধিতা কৰা। সহযোগিতাই সমাজক একত্ৰিত কৰে, আনহাতে সংঘাতে সমাজত বিভাজনৰ সৃষ্টি কৰে।
৮. প্ৰশ্ন: সামাজিক সংৰচনা আৰু সামাজিক স্তৰীকৰণৰ মাজৰ সম্পৰ্ক কি? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: সামাজিক স্তৰীকৰণ হৈছে সামাজিক সংৰচনাৰ এক অংশ। সামাজিক সংৰচনাই সমাজৰ সামগ্ৰিক গাঁথনিটোক বুজায়, আনহাতে সামাজিক স্তৰীকৰণে সেই গাঁথনিৰ ভিতৰত থকা অসমতাৰ ক্ৰমটোক (hierarchy) বুজায়।
৯. প্ৰশ্ন: দুৰখেইম আৰু মার্ক্সৰ মতে সহযোগিতাৰ ধাৰণাটো কেনেকৈ পৃথক? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: দুৰখেইমৰ মতে, সহযোগিতা সমাজৰ বাবে এক স্বাভাৱিক আৰু প্ৰয়োজনীয় অংগ, যিয়ে সামাজিক সংহতি বৰ্তাই ৰাখে। আনহাতে, মার্ক্সৰ মতে, শ্ৰেণী-বিভক্ত সমাজত সহযোগিতা প্ৰায়েই বলপূৰ্বক হয়, য’ত শোষিত শ্ৰেণীয়ে বাধ্য হৈ শাসক শ্ৰেণীৰ লগত সহযোগিতা কৰে।
১০. প্ৰশ্ন: জীৱনৰ সম্ভাৱনা (Life Chances) বুলিলে কি বুজা? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: জীৱনৰ সম্ভাৱনা বুলিলে এজন ব্যক্তিয়ে জীৱনত লাভ কৰিব পৰা ভৌতিক আৰু সামাজিক সুবিধাৰ সুযোগক বুজায়। ইয়াৰ ভিতৰত সম্পদ, আয়, স্বাস্থ্য, শিক্ষা, আৰু নিৰাপত্তা আদি অন্তৰ্ভুক্ত। সামাজিক স্তৰীকৰণে ব্যক্তিৰ জীৱনৰ সম্ভাৱনাক বহু পৰিমাণে প্ৰভাৱিত কৰে।
১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ
১. প্ৰশ্ন: ইমাইল দুৰখেইমৰ মতে “সামাজিক ঘটনা” (Social Fact) কি?
উত্তৰ: সামাজিক ঘটনা হৈছে সমাজৰ সেইবোৰ আচৰণ-বিধি, নিয়ম-কানুন বা মূল্যবোধ, যিবোৰ ব্যক্তিৰ বাহিৰত থাকে আৰু ব্যক্তিৰ ওপৰত এক বাধ্যবাধকতা আৰোপ কৰে।
২. প্ৰশ্ন: কাৰ্ল মার্ক্সৰ “উৎপাদনৰ প্ৰকাৰ” (Mode of Production) ধাৰণাটোৱে কি বুজায়?
উত্তৰ: ইয়াৰ দ্বাৰা কোনো সমাজৰ অৰ্থনৈতিক ভেটিক বুজোৱা হয়, যাৰ ভিতৰত “উৎপাদিকা শক্তি” (যেনে- সঁজুলি, প্ৰযুক্তি) আৰু “উৎপাদনৰ সম্পৰ্ক” (যেনে- মালিক-শ্ৰমিকৰ সম্পৰ্ক) অন্তৰ্ভুক্ত।
৩. প্ৰশ্ন: “বলপূৰ্বক সহযোগিতা”ৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: এখন কাৰখানাত শ্ৰমিকে কম মজুৰিৰ বিনিময়ত মালিকৰ বাবে কাম কৰিবলৈ বাধ্য হোৱাটোৱেই বলপূৰ্বক সহযোগিতাৰ উদাহৰণ।
৪. প্ৰশ্ন: সামাজিক স্তৰীকৰণৰ যিকোনো দুটা ভিত্তি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: শ্ৰেণী আৰু জাতি।
৫. প্ৰশ্ন: দুৰখেইমৰ মতে, কোনবিধ সমাজে “যান্ত্ৰিক সংহতি” প্ৰদৰ্শন কৰে?
উত্তৰ: সৰল, পৰম্পৰাগত বা আদিম সমাজে।
৬. প্ৰশ্ন: প্ৰতিযোগিতা কেতিয়া সংঘাতলৈ ৰূপান্তৰিত হয়?
উত্তৰ: যেতিয়া প্ৰতিযোগিতাৰ নিয়ম-কানুন ভংগ কৰা হয় বা যেতিয়া এটা গোটে আন এটা গোটক অবৈধভাৱে বাধা দিবলৈ চেষ্টা কৰে, তেতিয়া ই সংঘাতলৈ ৰূপান্তৰিত হয়।
৭. প্ৰশ্ন: “উপৰি-সৌধ” (Superstructure) বুলিলে মার্ক্সে কি বুজাইছিল?
উত্তৰ: মার্ক্সৰ মতে, সমাজৰ অৰ্থনৈতিক ভেটিৰ (Economic Base) ওপৰত গঢ় লৈ উঠা ৰাজনৈতিক, আইনী, সাংস্কৃতিক আৰু ধৰ্মীয় অনুষ্ঠানসমূহেই হ’ল উপৰি-সৌধ।
৮. প্ৰশ্ন: সামাজিক সংৰচনাক কিয় এখন ঘৰৰ লগত তুলনা কৰা হৈছে?
উত্তৰ: কাৰণ এখন ঘৰৰ বেৰ, দুৱাৰ আৰু মুধচে যেনেকৈ আমাৰ চলাচলক এক নিৰ্দিষ্ট সীমাৰ ভিতৰত ৰাখে, তেনেকৈ সামাজিক সংৰচনাইও আমাৰ সামাজিক আচৰণক এক নিৰ্দিষ্ট আৰ্হিৰ মাজত সীমাবদ্ধ কৰে।
৯. প্ৰশ্ন: “শ্ৰেণী সচেতনতা” (Class Consciousness) কি?
উত্তৰ: যেতিয়া এটা শ্ৰেণীৰ সদস্যসকলে নিজৰ উমৈহতীয়া স্বাৰ্থ আৰু শোষিত অৱস্থাৰ বিষয়ে সচেতন হৈ একত্ৰিত হয়, তাকে শ্ৰেণী সচেতনতা বোলে।
১০. প্ৰশ্ন: সহযোগিতাৰ এটা সামাজিক কাৰ্য কি?
উত্তৰ: সহযোগিতাই সমাজত ঐক্য আৰু সংহতি বৰ্তাই ৰখাত সহায় কৰে।
