সমাজতত্ত্বঃ গৱেষণা পদ্ধতি – AHSEC Class 11 Sociology Chapter 5

অধ্যায় ৫:

সমাজতত্ত্বঃ গৱেষণা পদ্ধতি

(Doing Sociology: Research Methods)

পাঠটোৰ সাৰাংশ

এই অধ্যায়টোত সমাজতত্ত্বক কিয় এক বিজ্ঞান বুলি কোৱা হয় আৰু সমাজতাত্ত্বিক গৱেষণাৰ বাবে কি কি পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়, সেই বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। সমাজতত্ত্বই সমাজক অধ্যয়ন কৰিবলৈ সাধাৰণ জ্ঞানৰ পৰিৱৰ্তে পদ্ধতিগত আৰু বৈজ্ঞানিক কৌশলৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।

• পদ্ধতিৰ প্ৰয়োজনীয়তা: সমাজতত্ত্বই আমাৰ পৰিচিত জগতখনকে অধ্যয়ন কৰে, সেয়েহে ইয়াক বৈজ্ঞানিকভাৱে অধ্যয়ন কৰিবলৈ নিৰ্দিষ্ট পদ্ধতিৰ প্ৰয়োজন। এই পদ্ধতিসমূহে সমাজতত্ত্বক আন সাধাৰণ আলোচনাৰ পৰা পৃথক কৰে আৰু ইয়াক এক বিজ্ঞানৰ মৰ্যাদা দিয়ে।
• বস্তুনিষ্ঠতা আৰু ব্যক্তিনিষ্ঠতা (Objectivity and Subjectivity):
  • বস্তুনিষ্ঠতা হৈছে কোনো বিষয় বা ঘটনাক ব্যক্তিগত মতামত, বিশ্বাস বা পক্ষপাতিত্বৰ পৰা মুক্ত হৈ তথ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি অধ্যয়ন কৰা।
  • ব্যক্তিনিষ্ঠতা হৈছে ব্যক্তিগত অনুভৱ, মতামত আৰু অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কোনো বিষয় বুজাৰ চেষ্টা কৰা।
  • সমাজতাত্ত্বিক গৱেষণাত এই দুয়োটাৰ মাজত এক ভাৰসাম্য ৰখাৰ চেষ্টা কৰা হয়। গৱেষকে নিজৰ পক্ষপাতিত্বৰ বিষয়ে সচেতন থাকিব লাগে (যাক আত্ম-প্ৰতিফলন বা Self-reflexivity বোলে) আৰু অধ্যয়নৰত লোকসকলৰ দৃষ্টিভংগীকো (Insider’s view) গুৰুত্ব দিব লাগে।
• গৱেষণা পদ্ধতিৰ প্ৰকাৰ:
  • পৰিমাণবাচক (Quantitative) আৰু গুণবাচক (Qualitative): পৰিমাণবাচক পদ্ধতিয়ে সংখ্যা বা পৰিসংখ্যাৰ জৰিয়তে তথ্য বিশ্লেষণ কৰে (যেনে- জৰীপ)। গুণবাচক পদ্ধতিয়ে গভীৰ বৰ্ণনা আৰু ব্যাখ্যাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে (যেনে- সাক্ষাৎকাৰ)।
  • প্ৰাথমিক (Primary) আৰু দ্বিতীয়ক (Secondary) তথ্য: গৱেষকে নিজে পোনপটীয়াকৈ সংগ্ৰহ কৰা তথ্যক প্ৰাথমিক তথ্য বোলে। আনহাতে, আনৰ দ্বাৰা আগতেই সংগ্ৰহ কৰি থোৱা তথ্যক (যেনে- কিতাপ, চৰকাৰী ৰিপ’ৰ্ট) দ্বিতীয়ক তথ্য বোলে।
  • ক্ষুদ্ৰ (Micro) আৰু বৃহৎ (Macro) পদ্ধতি: ক্ষুদ্ৰ পদ্ধতিয়ে সৰু পৰিসৰত গভীৰ অধ্যয়ন কৰে (যেনে- অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণ)। বৃহৎ পদ্ধতিয়ে এক বিশাল জনসংখ্যাৰ ওপৰত অধ্যয়ন কৰে (যেনে- জৰীপ)।
• প্ৰধান গৱেষণা পদ্ধতিসমূহ:
  • অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণ (Participant Observation): এই পদ্ধতিত গৱেষকে নিজে অধ্যয়ন কৰিবলগীয়া জনগোষ্ঠীটোৰ লগত দীৰ্ঘদিন ধৰি বাস কৰি তেওঁলোকৰ জীৱন-প্ৰণালী পোনপটীয়াকৈ পৰ্যবেক্ষণ কৰে। ইয়াক ক্ষেত্ৰকৰ্ম (Field Work) বুলিও কোৱা হয়। ই এক গভীৰ আৰু ভিতৰুৱা জ্ঞান দিয়ে যদিও ই সময়সাপেক্ষ আৰু ইয়াৰ ফলাফলক সাধাৰণীকৰণ কৰা কঠিন।
  • জৰীপ (Survey): এই পদ্ধতিত এক বৃহৎ জনসংখ্যাৰ পৰা প্ৰতিনিধিত্বমূলক নমুনা (Sample) বাছি লৈ তেওঁলোকক প্ৰশ্নসূচী (Questionnaire) বা সাক্ষাৎকাৰৰ জৰিয়তে প্ৰশ্ন সুধি তথ্য সংগ্ৰহ কৰা হয়। ইয়াৰ ফলাফলক সামগ্ৰিক জনসংখ্যাৰ বাবে সাধাৰণীকৰণ (Generalisation) কৰিব পাৰি। ভাৰতৰ লোকপিয়ল (Census) আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় নমুনা জৰীপ সংগঠন (NSSO)ৰ জৰীপ ইয়াৰ উদাহৰণ।
  • সাক্ষাৎকাৰ (Interview): ই হৈছে গৱেষক আৰু উত্তৰদাতাৰ মাজত হোৱা এক নিয়ন্ত্ৰিত কথোপকথন। ই জৰীপতকৈ অধিক নমনীয় আৰু গভীৰ তথ্য সংগ্ৰহ কৰাত সহায় কৰে। ই সংৰচিত (Structured) বা মুক্ত (Open-ended) দুয়োটা হ’ব পাৰে।

অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ

১। সমাজতত্ত্বত বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss the importance of scientific system in sociology.)
উত্তৰ: সমাজতত্ত্বত বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ গুৰুত্ব অপৰিসীম।

• বস্তুনিষ্ঠতা: বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিয়ে গৱেষকক ব্যক্তিগত মতামত আৰু পক্ষপাতিত্বৰ পৰা আঁতৰত থাকি তথ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সিদ্ধান্ত ল’বলৈ সহায় কৰে।
• নিৰ্ভৰযোগ্যতা: এই পদ্ধতিৰে সংগ্ৰহ কৰা তথ্য অধিক নিৰ্ভৰযোগ্য আৰু প্ৰমাণযোগ্য হয়।
• সাধাৰণীকৰণ: বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ জৰিয়তে (যেনে- নমুনা জৰীপ) এটা সৰু গোটৰ অধ্যয়নৰ পৰা পোৱা ফলাফলক এক বৃহৎ জনসংখ্যাৰ বাবে প্ৰযোজ্য কৰিব পাৰি।
• ভৱিষ্যদ্বাণী: ই সামাজিক ঘটনাৰ কাৰণ আৰু ফলাফলৰ মাজৰ সম্পৰ্ক বিশ্লেষণ কৰি ভৱিষ্যতৰ গতি-প্ৰকৃতিৰ বিষয়ে কিছু পৰিমাণে অনুমান কৰাত সহায় কৰে।
  এই কাৰণসমূহৰ বাবেই সমাজতত্ত্বক এক বিজ্ঞানৰ মৰ্যাদা দিয়া হয়।

২। সমাজবিজ্ঞানত বস্তুতাত্ত্বিকতা এক জটিল বিষয়। ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণবোৰ আলোচনা কৰা। (Objectivity is a complex subject in social science. Discuss its main factors.)
উত্তৰ: সমাজবিজ্ঞানত বস্তুতাত্ত্বিকতা বা বস্তুনিষ্ঠতা অৰ্জন কৰা এক জটিল বিষয়। ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণবোৰ হ’ল:

• গৱেষকৰ পক্ষপাতিত্ব: গৱেষক নিজেও সমাজৰ এজন সদস্য, সেয়েহে তেওঁৰ নিজা মূল্যবোধ, বিশ্বাস আৰু অভিজ্ঞতা থাকে, যিয়ে গৱেষণাক প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে।
• মানৱীয় আচৰণৰ জটিলতা: মানুহৰ আচৰণ প্ৰাকৃতিক বস্তুৰ দৰে স্থিৰ নহয়। মানুহে চিন্তা কৰে, অনুভৱ কৰে আৰু পৰিস্থিতি অনুযায়ী নিজৰ আচৰণ সলনি কৰে।
• “ভিতৰুৱা” আৰু “বাহিৰা”ৰ দৃষ্টিভংগী: গৱেষকজন অধ্যয়নৰত গোটটোৰ বাবে এজন “বাহিৰা” লোক, সেয়েহে তেওঁ সেই গোটৰ “ভিতৰুৱা” লোকসকলৰ অনুভৱ আৰু দৃষ্টিভংগীক সম্পূৰ্ণৰূপে বুজি পোৱাটো কঠিন।
• বহুবিকল্প সত্য: সামাজিক জগতখনত প্ৰায়ে কোনো এটা “একমাত্ৰ সত্য” নাথাকে। একেটা ঘটনাকে বিভিন্ন লোকে বিভিন্ন দৃষ্টিকোণৰ পৰা চায়।

৩। সমাজতত্ত্বত বস্তুতাত্ত্বিকতাৰ (Objectivity) সমস্যা এক জটিল বিষয়, ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণবোৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: (এই প্ৰশ্নটো ২ নং প্ৰশ্নৰ সৈতে একেই, সেয়ে উত্তৰো একেই হ’ব।)

৪। আত্মপ্ৰতিফলন মানে কি বুজা? সমাজতাত্ত্বিক অধ্যয়নত ইয়াৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (What do you mean by reflexivity? Discuss its importance in study of sociology.)
উত্তৰ: আত্মপ্ৰতিফলন (Reflexivity): ই হৈছে গৱেষকে নিজৰ সামাজিক অৱস্থান, মূল্যবোধ আৰু পক্ষপাতিত্বই গৱেষণা প্ৰক্ৰিয়াক কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে, সেই বিষয়ে সচেতন হোৱা আৰু তাক নিৰন্তৰ পৰীক্ষা কৰি থকাৰ প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল নিজকে আৰু নিজৰ কামক এক সমালোচনাত্মক দৃষ্টিৰে চোৱা।
গুৰুত্ব:

• পক্ষপাতিত্ব কমোৱা: আত্মপ্ৰতিফলনে গৱেষকক নিজৰ পক্ষপাতিত্বৰ বিষয়ে সচেতন কৰি তোলে আৰু তাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত সহায় কৰে, যাৰ ফলত গৱেষণা অধিক বস্তুনিষ্ঠ হয়।
• গভীৰ বুজাবুজি: ই গৱেষকক অধ্যয়নৰত লোকসকলৰ দৃষ্টিভংগী বুজাত আৰু তেওঁলোকৰ লগত এক বিশ্বাসৰ সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলাত সহায় কৰে।
• উন্নত বিশ্লেষণ: নিজৰ অৱস্থান আৰু অধ্যয়নৰত লোকসকলৰ অৱস্থানৰ মাজৰ পাৰ্থক্য বুজি পালে গৱেষকে তথ্যৰ এক গভীৰ আৰু সূক্ষ্ম বিশ্লেষণ আগবঢ়াব পাৰে।

৫। অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ত নৃতত্ত্ববিদ আৰু সমাজতত্ত্ববিদসকলে প্ৰধানকৈ অৱলম্বন কৰা কিছুমান প্রণালী সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা। (Discuss some of the systems mainly adopted by anthropologists (ethnographers) and sociologists during participatory observations.)
উত্তৰ: অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ত অৱলম্বন কৰা কিছুমান প্ৰধান প্ৰণালী হ’ল:

• ক্ষেত্ৰত দীৰ্ঘদিন বাস: গৱেষকে অধ্যয়নৰত জনগোষ্ঠীটোৰ লগত কেইবা মাহ বা বছৰ ধৰি বাস কৰে।
• ভাষা শিকা: তেওঁলোকে স্থানীয় ভাষা শিকি মানুহৰ লগত পোনপটীয়াকৈ কথা পাতিবলৈ চেষ্টা কৰে।
• বংশাৱলী অধ্যয়ন (Genealogy): পৰিয়াল আৰু স্বজন সম্পৰ্কৰ বিষয়ে জানিবলৈ বংশ-বৃক্ষ (Family Tree) তৈয়াৰ কৰা হয়।
• দৈনন্দিন কাৰ্যত অংশগ্ৰহণ: তেওঁলোকে জনগোষ্ঠীটোৰ দৈনন্দিন কাম-কাজ, উৎসৱ-পাৰ্বন আদিত অংশগ্ৰহণ কৰে।
• ক্ষেত্ৰৰ টোকা (Field Notes): তেওঁলোকে প্ৰতিদিনে দেখা আৰু শুনা কথাবোৰ বিতংভাৱে টোকাবহীত বা দিনলিপিত (Diary) লিপিবদ্ধ কৰি ৰাখে।
• মুখ্য নিবেদক (Key Informants): তেওঁলোকে জনগোষ্ঠীটোৰ এজন বা দুজন অভিজ্ঞ লোকক “মুখ্য নিবেদক” হিচাপে লৈ তেওঁলোকৰ পৰা গভীৰ তথ্য সংগ্ৰহ কৰে।

৬। অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণৰ সুবিধা আৰু সীমাবদ্ধতাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Discuss the merits and limitation of participant observation.)
উত্তৰ:

• সুবিধা (Merits):
  • গভীৰ জ্ঞান: ই কোনো জনগোষ্ঠীৰ বিষয়ে এক গভীৰ, ভিতৰুৱা আৰু সামগ্ৰিক জ্ঞান দিয়ে।
  • সূক্ষ্ম তথ্য: ইয়াৰ জৰিয়তে এনে বহুতো সূক্ষ্ম তথ্য পোৱা যায়, যিবোৰ জৰীপ বা সাক্ষাৎকাৰত পোৱা নাযায়।
  • নমনীয়তা: ই গৱেষকক পৰিস্থিতি অনুযায়ী নিজৰ গৱেষণাৰ দিশ সলনি কৰাৰ সুবিধা দিয়ে।
• সীমাবদ্ধতা (Limitations):
  • সময়সাপেক্ষ: ই এক অতি সময়সাপেক্ষ আৰু কষ্টকৰ পদ্ধতি।
  • সৰু পৰিসৰ: ই কেৱল সৰু জনগোষ্ঠীৰ অধ্যয়নৰ বাবেহে উপযুক্ত।
  • সাধাৰণীকৰণৰ সমস্যা: ইয়াৰ ফলাফলক এক বৃহৎ জনসংখ্যাৰ বাবে সাধাৰণীকৰণ কৰা কঠিন।
  • পক্ষপাতিত্বৰ আশংকা: গৱেষকজন জনগোষ্ঠীটোৰ লগত বেছিকৈ জড়িত হৈ পৰিলে তেওঁৰ বস্তুনিষ্ঠতা হেৰুওৱাৰ আশংকা থাকে।

৭। জৰীপ প্ৰণালীৰ মূল উপাদানবোৰ কি কি? এই প্ৰণালীত প্রধান সুবিধাসমূহৰ বিষয়ে লিখা। (What are the key components of the survey system? Writing about the main features in this system.)
উত্তৰ: মূল উপাদান:

• জনসংখ্যা (Population): অধ্যয়নৰ সামগ্ৰিক গোট।
• নমুনা (Sample): জনসংখ্যাৰ পৰা বাছি লোৱা এক প্ৰতিনিধিত্বমূলক অংশ।
• প্ৰশ্নসূচী (Questionnaire): তথ্য সংগ্ৰহৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা প্ৰশ্নৰ তালিকা।
• অনুসন্ধানকাৰী (Investigator): যিয়ে তথ্য সংগ্ৰহ কৰে।
  প্ৰধান সুবিধা:
• বৃহৎ পৰিসৰ: ইয়াৰ জৰিয়তে এক বৃহৎ জনসংখ্যাক একেলগে অধ্যয়ন কৰিব পাৰি।
• সাধাৰণীকৰণ: ইয়াৰ ফলাফলক সামগ্ৰিক জনসংখ্যাৰ বাবে প্ৰযোজ্য কৰিব পাৰি।
• পৰিমাণবাচক বিশ্লেষণ: ইয়াৰ পৰা পোৱা তথ্যক পৰিসংখ্যাৰ জৰিয়তে বিশ্লেষণ কৰা সহজ।
• কম সময় আৰু খৰচ: অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণতকৈ ই কম সময়সাপেক্ষ আৰু কম খৰচী।

৮। প্রতিনিধিত্বমূলক নমুনা বাছনিত মানিব লগা কেইটামান দিশ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা। (Discuss some aspects to be followed in selecting a represented sample.)
উত্তৰ: এটা প্ৰতিনিধিত্বমূলক নমুনা বাছনি কৰোঁতে মানিবলগীয়া দিশবোৰ হ’ল:

• স্তৰীকৰণ (Stratification): প্ৰথমে জনসংখ্যাটোক তাৰ প্ৰাসংগিক বৈশিষ্ট্য (যেনে- বয়স, লিংগ, ধৰ্ম, গাঁও-চহৰ) অনুসৰি বিভিন্ন স্তৰ বা উপ-গোটত ভাগ কৰি ল’ব লাগে।
• যাদৃচ্ছিকৰণ (Randomisation): প্ৰতিটো স্তৰৰ পৰা নমুনা যাদৃচ্ছিকভাৱে (Randomly) বাছনি কৰিব লাগে, যাতে জনসংখ্যাৰ প্ৰতিটো গোটৰে নমুনাত অন্তৰ্ভুক্ত হোৱাৰ সমান সম্ভাৱনা থাকে। ইয়াক লটাৰী পদ্ধতি বা যাদৃচ্ছিক সংখ্যাৰ তালিকাৰ (Random Number Table) জৰিয়তে কৰিব পাৰি।
• নমুনাৰ আকাৰ: নমুনাৰ আকাৰটো ইমান ডাঙৰ হ’ব লাগে যাতে ই জনসংখ্যাটোক সঠিকভাৱে প্ৰতিনিধিত্ব কৰিব পাৰে, কিন্তু ইমানো ডাঙৰ হ’ব নালাগে যে তাক পৰিচালনা কৰা অসম্ভৱ হৈ পৰে।

৯। জৰীপ প্ৰণালীৰ অসুবিধাবোৰ কি কি? বৰ্ণনা কৰা। (What are the disadvantages of survey system? Describe.)
উত্তৰ: জৰীপ প্ৰণালীৰ অসুবিধাবোৰ হ’ল:

• গভীৰতাৰ অভাৱ: ই এক বৃহৎ জনসংখ্যাৰ ওপৰত তথ্য দিয়ে যদিও ই কোনো বিষয়ৰ গভীৰতালৈ নাযায়।
• নমনীয়তাৰ অভাৱ: জৰীপৰ প্ৰশ্নসূচীখন আগতীয়াকৈ তৈয়াৰ কৰা হয়, সেয়েহে ইয়াক পৰিস্থিতি অনুযায়ী সলনি কৰা কঠিন।
• অনমুনাকৃত ত্ৰুটি (Non-sampling Error): উত্তৰদাতা আৰু অনুসন্ধানকাৰীৰ মাজত বিশ্বাসৰ সম্পৰ্ক নথকাৰ বাবে উত্তৰদাতাই কেতিয়াবা ভুল বা অসম্পূৰ্ণ তথ্য দিব পাৰে।
• ব্যক্তিগত বিষয়ৰ বাবে অনুপযুক্ত: ই ব্যক্তিগত বা আৱেগিক বিষয়ৰ অধ্যয়নৰ বাবে উপযুক্ত নহয়।

১০। অধ্যয়ন প্রণালী হিচাপে সাক্ষাৎকাৰ পদ্ধতিৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ উল্লেখ কৰা। (Mention the characteristics of the interview method as a method of study.)
উত্তৰ: সাক্ষাৎকাৰ পদ্ধতিৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল:

• নমনীয়তা (Flexibility): ই জৰীপতকৈ অধিক নমনীয়। ইয়াত গৱেষকে পৰিস্থিতি অনুযায়ী প্ৰশ্নৰ ক্ৰম বা ভাষা সলনি কৰিব পাৰে।
• গভীৰতা: ইয়াৰ জৰিয়তে কোনো বিষয়ৰ ওপৰত গভীৰ আৰু বিতং তথ্য সংগ্ৰহ কৰিব পাৰি।
• উচ্চ সঁহাৰিৰ হাৰ (High Response Rate): মুখামুখি হোৱাৰ বাবে উত্তৰদাতাই প্ৰশ্ন এৰি যোৱাৰ সম্ভাৱনা কম থাকে।
• অ-ভাষিক ইংগিত: গৱেষকে উত্তৰদাতাৰ মুখৰ ভাৱ-ভংগী আৰু আচৰণো পৰ্যবেক্ষণ কৰিব পাৰে।
• দক্ষতাৰ প্ৰয়োজন: এজন সফল সাক্ষাৎকাৰী হ’বলৈ ভাল যোগাযোগৰ দক্ষতা আৰু কৌশলৰ প্ৰয়োজন।

বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)

১. প্ৰশ্ন: ক্ষেত্ৰ কৰ্ম (Field Work) কি? (AHSEC 2015)
উত্তৰ: যেতিয়া এজন গৱেষকে নিজে অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰখনলৈ গৈ পোনপটীয়াকৈ তথ্য সংগ্ৰহ কৰে, তাকে ক্ষেত্ৰ কৰ্ম বোলে। অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণ ক্ষেত্ৰ কৰ্মৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ।

২. প্ৰশ্ন: জৰীপ পদ্ধতিৰ এটা সুবিধা লিখা। (AHSEC 2016)
উত্তৰ: জৰীপ পদ্ধতিৰ জৰিয়তে কম সময় আৰু খৰচত এক বৃহৎ জনসংখ্যাক অধ্যয়ন কৰিব পাৰি।

৩. প্ৰশ্ন: সাক্ষাৎকাৰ কি? (AHSEC 2017)
উত্তৰ: সাক্ষাৎকাৰ হৈছে গৱেষক আৰু উত্তৰদাতাৰ মাজত তথ্য সংগ্ৰহৰ উদ্দেশ্যেৰে হোৱaা এক নিয়ন্ত্ৰিত কথোপকথন।

৪. প্ৰশ্ন: অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণৰ এটা অসুবিধা লিখা। (AHSEC 2018)
উত্তৰ: ই এক অতি সময়সাপেক্ষ পদ্ধতি আৰু ইয়াৰ ফলাফলক সাধাৰণীকৰণ কৰা কঠিন।

৫. প্ৰশ্ন: নমুনা (Sample) কাক বোলে? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: এক বৃহৎ জনসংখ্যাৰ পৰা অধ্যয়নৰ বাবে বাছি লোৱা এক সৰু প্ৰতিনিধিত্বমূলক অংশকে নমুনা বোলে।

৬. প্ৰশ্ন: “Street Corner Society” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: উইলিয়াম ফুট হোৱাইট (William Foote Whyte)।

৭. প্ৰশ্ন: সমাজতাত্ত্বিক গৱেষণাত বস্তুনিষ্ঠতা কিয় গুৰুত্বপূৰ্ণ? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: সমাজতাত্ত্বিক গৱেষণাত বস্তুনিষ্ঠতা গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰণ ই গৱেষকক ব্যক্তিগত পক্ষপাতিত্বৰ পৰা মুক্ত হৈ তথ্যভিত্তিক আৰু নিৰ্ভৰযোগ্য সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱাত সহায় কৰে।

৮. প্ৰশ্ন: জৰীপ আৰু অংশগ্ৰহণকাৰী পৰ্যবেক্ষণৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখুওৱা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ:

৯. প্ৰশ্ন: আত্ম-প্ৰতিফলন (Reflexivity) সমাজতাত্ত্বিক গৱেষণাৰ বাবে কিয় প্ৰয়োজনীয়? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: আত্ম-প্ৰতিফলন প্ৰয়োজনীয় কাৰণ ই গৱেষকক নিজৰ পক্ষপাতিত্বৰ বিষয়ে সচেতন কৰি তোলে, যাৰ ফলত গৱেষণা অধিক বস্তুনিষ্ঠ হয়। ই লগতে গৱেষকক অধ্যয়নৰত লোকসকলৰ দৃষ্টিভংগী বুজাত আৰু তথ্যৰ এক গভীৰ বিশ্লেষণ আগবঢ়োৱাত সহায় কৰে।

১০. প্ৰশ্ন: “The Remembered Village” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন আৰু ইয়াৰ বিশেষত্ব কি? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: এই গ্ৰন্থখনৰ লেখক হ’ল এম. এন. শ্ৰীনিবাস। ইয়াৰ বিশেষত্ব হ’ল যে তেওঁৰ ক্ষেত্ৰ-কৰ্মৰ টোকাবোৰ জুইত জাহ যোৱাৰ পিছত তেওঁ কেৱল স্মৃতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়েই এই বিখ্যাত গ্ৰন্থখন লিখি উলিয়াইছিল।

১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ

১. প্ৰশ্ন: পদ্ধতি (Method) আৰু পদ্ধতিবিজ্ঞান (Methodology)ৰ মাজত পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰ: পদ্ধতি হৈছে তথ্য সংগ্ৰহৰ কৌশল (যেনে- সাক্ষাৎকাৰ), আনহাতে পদ্ধতিবিজ্ঞান হৈছে সেই পদ্ধতিসমূহৰ বিষয়ে কৰা অধ্যয়ন বা পদ্ধতিৰ বিজ্ঞান।

২. প্ৰশ্ন: লোকপিয়ল (Census) আৰু নমুনা জৰীপৰ (Sample Survey) মাজত মূল পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰ: লোকপিয়লত জনসংখ্যাৰ প্ৰতিজন সদস্যকে গণনা কৰা হয়, আনহাতে নমুনা জৰীপত জনসংখ্যাৰ কেৱল এক প্ৰতিনিধিত্বমূলক অংশকহে অধ্যয়ন কৰা হয়।

৩. প্ৰশ্ন: “The Golden Bough” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰ: জেমছ ফ্ৰেজাৰ (James Frazer)।

৪. প্ৰশ্ন: ত্ৰিকোণীয়া পদ্ধতি (Triangulation) কি?
উত্তৰ: কোনো এটা সামাজিক ঘটনাক অধিক নিৰ্ভুলভাৱে বুজিবলৈ একাধিক গৱেষণা পদ্ধতি (যেনে- জৰীপ আৰু সাক্ষাৎকাৰ দুয়োটা) একেলগে ব্যৱহাৰ কৰা কৌশলকে ত্ৰিকোণীয়া পদ্ধতি বোলে।

৫. প্ৰশ্ন: ক্ষেত্ৰ কৰ্মৰ ধাৰণাটো প্ৰথমে কোনবোৰ বিজ্ঞানত ব্যৱহৃত হৈছিল?
উত্তৰ: উদ্ভিদবিদ্যা, প্ৰাণীবিদ্যা আৰু ভূতত্ত্বৰ দৰে প্ৰাকৃতিক বিজ্ঞানত।

৬. প্ৰশ্ন: এটা সংৰচিত সাক্ষাৎকাৰ (Structured Interview) কি?
উত্তৰ: যি সাক্ষাৎকাৰত সকলো উত্তৰদাতাক একেধৰণৰ প্ৰশ্ন একেটা ক্ৰমতে সোধা হয়, তাকে সংৰচিত সাক্ষাৎকাৰ বোলে।

৭. প্ৰশ্ন: “Insider’s perspective” বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: কোনো এটা জনগোষ্ঠীৰ সদস্যসকলে নিজৰ সমাজ আৰু সংস্কৃতিক যি দৃষ্টিভংগীৰে চায়, তাকে “ভিতৰুৱাৰ দৃষ্টিভংগী” বা “Insider’s perspective” বোলে।

৮. প্ৰশ্ন: ভাৰতত গাঁও অধ্যয়নৰ গুৰুত্ব কিয় বাঢ়িছিল?
উত্তৰ: স্বাধীনতাৰ পিছত ভাৰত চৰকাৰে গ্ৰাম্য উন্নয়নৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল আৰু ভাৰতৰ বেছিভাগ লোকেই গাঁৱত বাস কৰাৰ বাবে সমাজতত্ত্ববিদসকলে গাঁও অধ্যয়নৰ প্ৰতি আগ্ৰহী হৈছিল।

৯. প্ৰশ্ন: সাক্ষাৎকাৰ পদ্ধতিৰ এটা প্ৰধান দুৰ্বলতা কি?
উত্তৰ: ইয়াৰ সফলতা বহু পৰিমাণে সাক্ষাৎকাৰীজনৰ দক্ষতা আৰু গৱেষক তথা উত্তৰদাতাৰ মাজত গঢ়ি উঠা সম্পৰ্কৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

১০. প্ৰশ্ন: “Armchair Scholar” বা আৰামী চকীৰ পণ্ডিত বুলিলে কাক বুজোৱা হৈছিল?
উত্তৰ: প্ৰাচীন কালৰ সেইসকল নৃতত্ত্ববিদক “আৰামী চকীৰ পণ্ডিত” বুলি কোৱা হৈছিল, যিসকলে নিজে ক্ষেত্ৰলৈ নোযোৱাকৈ আনৰ (যেনে- ভ্ৰমণকাৰী, মিছনেৰী) বিৱৰণীৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আদিম সমাজৰ বিষয়ে লিখা-মেলা কৰিছিল।