সমাজতত্ত্ব অধ্যায় ৩:
সামাজিক সংস্থাবোধ
(Understanding Social Institutions)
পাঠটোৰ সাৰাংশ
এই অধ্যায়টোত সমাজৰ কিছুমান মূল সামাজিক সংস্থা বা অনুষ্ঠানৰ (Social Institutions) বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। এই সংস্থাসমূহে সমাজৰ নীতি-নিয়ম প্ৰণয়ন কৰি ব্যক্তিৰ আচৰণক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে আৰু সমাজখনক এক নিৰ্দিষ্ট গাঁথনি প্ৰদান কৰে। অধ্যায়টোত পৰিয়াল, বিবাহ, স্বজন, ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি, ধৰ্ম আৰু শিক্ষাৰ দৰে প্ৰধান সংস্থাসমূহৰ বিষয়ে সমাজতাত্ত্বিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা এক বিৱৰণ দাঙি ধৰা হৈছে।
- সামাজিক সংস্থাৰ ধাৰণা:
- সামাজিক সংস্থা হৈছে কিছুমান প্ৰতিষ্ঠিত নীতি-নিয়ম, বিশ্বাস আৰু মূল্যবোধৰ এক জটিল সমষ্টি, যিয়ে সমাজৰ মূল প্ৰয়োজনসমূহ পূৰণ কৰে আৰু ব্যক্তিৰ আচৰণক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- সমাজতত্ত্বত এই সংস্থাসমূহক দুটা প্ৰধান দৃষ্টিভংগীৰে চোৱা হয়:
- কাৰ্যাত্মকবাদী দৃষ্টিভংগী (Functionalist View): এই দৃষ্টিভংগী অনুসৰি, সামাজিক সংস্থাসমূহে সমাজৰ স্থিৰতা আৰু শৃংখলা বৰ্তাই ৰখাৰ বাবে কিছুমান নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য সম্পাদন কৰে।
- সংঘাতবাদী দৃষ্টিভংগী (Conflict View): এই দৃষ্টিভংগী অনুসৰি, সংস্থাসমূহে সমাজৰ ক্ষমতাশালী শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থ পূৰণ কৰে আৰু অসমতা বৰ্তাই ৰখাত সহায় কৰে।
- পৰিয়াল, বিবাহ আৰু স্বজন (Family, Marriage and Kinship):
- পৰিয়াল: ই সমাজৰ এক মৌলিক সংস্থা। ইয়াৰ গঠন সমাজভেদে ভিন্ন হয়, যেনে— একক পৰিয়াল (Nuclear Family) আৰু যৌথ পৰিয়াল (Joint Family)। পৰিয়াল মাতৃপ্ৰধান (Matrilocal) বা पितृপ্ৰধান (Patrilocal) হ’ব পাৰে।
- বিবাহ: ই হৈছে সমাজৰ দ্বাৰা স্বীকৃত এক অনুষ্ঠান যাৰ জৰিয়তে পৰিয়াল গঠন হয়। বিবাহৰো বিভিন্ন প্ৰকাৰ আছে, যেনে— একগামী (Monogamy) আৰু বহুগামী (Polygamy)। বহুগামী বিবাহক আকৌ বহুপত্নী (Polygyny) আৰু বহুপতি (Polyandry) এই দুটা ভাগত ভগোৱা হয়। অন্তঃবিবাহ (Endogamy) আৰু বহিঃবিবাহ (Exogamy) হৈছে সংগী নিৰ্বাচনৰ দুটা প্ৰধান নিয়ম।
- স্বজন (Kinship): ই তেজৰ সম্পৰ্ক (Consanguineal) বা বিবাহৰ সম্পৰ্ক (Affinal)ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠা সামাজিক সম্পৰ্কৰ জালখনক বুজায়।
- কৰ্ম আৰু অৰ্থনৈতিক জীৱন (Work and Economic Life):
- কৰ্মই সমাজৰ অৰ্থনৈতিক দিশটো প্ৰতিফলিত কৰে। আধুনিক সমাজত শ্ৰম বিভাজন (Division of Labour) এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য, য’ত কামবোৰক বহুতো সৰু সৰু ভাগত ভগোৱা হয়। ইয়াৰ ফলত বিশেষজ্ঞতা বৃদ্ধি পায় যদিও কৰ্মৰ পৰা বিচ্ছিন্নতাও (Alienation) আহিব পাৰে।
- ৰাজনীতি (Politics):
- ৰাজনীতি ক্ষমতা (Power) আৰু কৰ্তৃত্ব (Authority)ৰ বিতৰণৰ লগত জড়িত। ক্ষমতা হৈছে আনৰ ওপৰত নিজৰ ইচ্ছা জাপি দিয়াৰ সামৰ্থ্য, আনহাতে কৰ্তৃত্ব হৈছে ক্ষমতাৰ বৈধ (Legitimate) প্ৰয়োগ।
- ৰাষ্ট্ৰ (State) হৈছে এক ৰাজনৈতিক সংস্থা যাৰ এক নিৰ্দিষ্ট ভৌগোলিক সীমাৰ ভিতৰত সাৰ্বভৌম (Sovereign) ক্ষমতা থাকে। আধুনিক ৰাষ্ট্ৰৰ বৈশিষ্ট্য হ’ল সাৰ্বভৌমত্ব, নাগৰিকত্ব আৰু জাতীয়তাবাদ।
- ধৰ্ম (Religion):
- ধৰ্ম হৈছে পৱিত্ৰ (Sacred) বিষয়ৰ লগত জড়িত বিশ্বাস আৰু আচাৰ-অনুষ্ঠানৰ এক সমষ্টি। সমাজতত্ত্ববিদ এমিল ডাৰখেইমৰ (Emile Durkheim) মতে, ধৰ্মই সামাজিক সংহতি বৃদ্ধি কৰে। মেক্স ৱেবাৰৰ (Max Weber) মতে, ধৰ্মই সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক পৰিৱৰ্তনতো গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে।
- শিক্ষা (Education):
- শিক্ষা হৈছে সামাজিকীকৰণৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অনুষ্ঠান। আধুনিক সমাজত আনুষ্ঠানিক শিক্ষা (Formal Education) অপৰিহাৰ্য। ই কেৱল জ্ঞান আৰু দক্ষতা প্ৰদান কৰাই নহয়, সমাজৰ মূল্যবোধ আৰু প্ৰতিমানসমূহো নতুন প্ৰজন্মলৈ হস্তান্তৰ কৰে। কিন্তু শিক্ষাই সামাজিক অসমতাও সৃষ্টি কৰিব পাৰে, কাৰণ সকলোৱে সমান শৈক্ষিক সুবিধা লাভ নকৰে।
অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ
১। তোমাৰ সমাজখনত বিবাহকাৰ্যত প্ৰচলিত হৈ থকা নীতি-নিয়মসমূহ উল্লেখ কৰা। লগতে, তোমাৰ সহপাঠীসকলে লাভ কৰা তথ্যৰাজিও তুলনা কৰি চোৱা। (Mention the rites and rituals prevalent in the marriage ceremonies in your society. Compare your findings with those of your class mates.)
উত্তৰ: আমাৰ সমাজত (অসমীয়া হিন্দু সমাজ) বিবাহত প্ৰচলিত কিছুমান নীতি-নিয়ম হ’ল:
- বিবাহৰ প্ৰকাৰ: সাধাৰণতে একগামী (Monogamy) বিবাহ প্ৰচলিত।
- সংগী নিৰ্বাচন: বেছিভাগেই পিতৃ-মাতৃ বা অভিভাৱকৰ দ্বাৰা স্থিৰ কৰা সম্বন্ধ বিবাহ (Arranged Marriage)। অৱশ্যে বৰ্তমান প্ৰেম-বিবাহো সমাজত গ্ৰহণযোগ্য হৈছে। সাধাৰণতে অন্তঃবিবাহ (Endogamy) অৰ্থাৎ নিজৰ জাতি বা সম্প্ৰদায়ৰ ভিতৰত আৰু বহিঃগোত্ৰ (Exogamy) অৰ্থাৎ নিজৰ গোত্ৰৰ বাহিৰত বিবাহ সম্পন্ন হয়।
- অনুষ্ঠান: জোৰোণ দিয়া, তেলৰ ভাৰ দিয়া, পানী তোলা, দৰা আদৰা, হোম যজ্ঞ কৰা, সপ্তপদী গমন, সেন্দূৰ দান আদি বিভিন্ন অনুষ্ঠান পালন কৰা হয়।
- সহপাঠীৰ সৈতে তুলনা: মোৰ সহপাঠীসকলৰ মাজত থকা মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ বন্ধুৰ বিবাহত ‘নিকাহ’ আৰু ‘মেহৰ’ৰ দৰে অনুষ্ঠান পালন কৰা হয়। আনহাতে, খ্ৰীষ্টান বন্ধুৰ বিবাহ গীৰ্জাত অনুষ্ঠিত হয়। জনজাতীয় বন্ধুসকলৰ মাজত তেওঁলোকৰ নিজস্ব পৰম্পৰাগত ৰীতি-নীতি, যেনে— গাৰো সমাজত ‘চাচাত-চ’আ’ আদি প্ৰচলিত। এই তুলনাই দেখুৱাই যে বিবাহৰ দৰে এক সাৰ্বজনীন অনুষ্ঠানৰো সমাজ আৰু সংস্কৃতিভেদে কিমান ভিন্ন ৰূপ থাকিব পাৰে।
২। যিসমূহ পৰিয়ালে অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক ক্ষেত্ৰত পৰিৱৰ্তনৰ মুখ দেখিছে, সেইসমূহ পৰিয়ালৰ সদস্য, গৃহ-নিৰ্মাণৰ ধৰণ আৰু আন্তঃব্যক্তি সম্পৰ্কত কি কি পৰিৱৰ্তন আহিছে, উল্লেখ কৰা। (Mention the changes occurring in the families who have lately undergone an uplift in their economic, political and cultural standards, with regard to their family structure, house building and inter personal relations.)
উত্তৰ: অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক ক্ষেত্ৰত উন্নতি লাভ কৰা পৰিয়ালবোৰত তলত দিয়া পৰিৱৰ্তনবোৰ দেখা যায়:
- পৰিয়ালৰ গাঁথনি: যৌথ পৰিয়ালৰ পৰা একক পৰিয়াললৈ পৰিৱৰ্তন হোৱাৰ প্ৰৱণতা বাঢ়ে। পৰিয়ালৰ আকাৰ সৰু হয়।
- গৃহ-নিৰ্মাণ: কেঁচা ঘৰৰ ঠাইত পকী আৰু আধুনিক ডিজাইনৰ ঘৰ সজা হয়। ঘৰত আধুনিক সা-সুবিধা যেনে— পানী, বিদ্যুৎ, গেছ, আধুনিক শৌচালয় আদিৰ ব্যৱস্থা থাকে।
- আন্তঃব্যক্তি সম্পৰ্ক: পৰিয়ালৰ সদস্যসকলৰ মাজত সম্পৰ্কবোৰ বেছি ব্যক্তিকেন্দ্ৰিক হৈ পৰে। নাৰীসকলৰ মৰ্যাদা আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি পায়। সন্তানৰ শিক্ষা আৰু ভৱিষ্যতৰ প্ৰতি অধিক গুৰুত্ব দিয়া হয়।
৩। ‘কৰ্ম’ৰ বিষয়ে এখনি ৰচনা লিখা আৰু লগতে জীৱিকাৰ বিভিন্ন পথ আৰু পৰিধিৰ পৰিৱৰ্তনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Write an essay on ‘Work’ and discuss the latest changes in the fields of livelihood in the present society.)
উত্তৰ: কৰ্ম: কৰ্ম হৈছে মাননি বা দৰমহাৰ বিনিময়ত কৰা শাৰীৰিক বা মানসিক শ্ৰম। ই কেৱল অৰ্থনৈতিক জীৱনেই নহয়, ব্যক্তিৰ সামাজিক পৰিচয় আৰু মৰ্যাদাৰো এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উৎস।
জীৱিকাৰ পৰিৱৰ্তন:
- পৰম্পৰাগত সমাজ: এই সমাজত বেছিভাগ লোকেই কৃষি বা হস্তশিল্পৰ দৰে কামত জড়িত আছিল। কৰ্ম পৰিয়ালকেন্দ্ৰিক আছিল।
- আধুনিক সমাজ: ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ পিছত কৰ্মৰ পৰিৱৰ্তন হয়। মানুহ কল-কাৰখানাত কাম কৰিবলৈ লয়। শ্ৰম বিভাজন (Division of Labour) এক প্ৰধান বৈশিষ্ট্য হৈ পৰে, য’ত কামবোৰক বহুতো সৰু সৰু বিশেষীকৃত ভাগত ভগোৱা হয়।
- বৰ্তমানৰ পৰিৱৰ্তন: বৰ্তমান সেৱা খণ্ডৰ (Service Sector) দ্ৰুত বিকাশ হৈছে। তথ্য-প্ৰযুক্তি, যোগাযোগ, বেংকিং, পৰ্যটন আদি নতুন নতুন জীৱিকাৰ পথ মুকলি হৈছে। কৰ্মৰ “বিকেন্দ্ৰীকৰণ” (Decentralisation) হৈছে, যাৰ ফলত বহুতো কাম ঘৰৰ পৰাই (Work from home) কৰা সম্ভৱ হৈছে। এই পৰিৱৰ্তনবোৰে কৰ্মৰ ধাৰণা আৰু কৰ্ম-জীৱনৰ মাজৰ সম্পৰ্কক সলনি কৰি পেলাইছে।
৪। তোমাৰ সমাজখনৰ সদস্যসকলক কি কি অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হৈছে আৰু সেইবোৰে তোমাৰ জীৱনত কেনেদৰে প্ৰভাৱ পেলাইছে, উল্লেখ কৰা। (What rights have been given to the member of your society and mention how they have influenced your life.)
উত্তৰ: ভাৰতীয় সমাজৰ সদস্য হিচাপে ভাৰতৰ সংবিধানে আমাক কিছুমান মৌলিক অধিকাৰ প্ৰদান কৰিছে। সেইবোৰ হ’ল:
- সামাজিক অধিকাৰ: সমতাৰ অধিকাৰ, যিয়ে মোক জাতি-ধৰ্ম-লিংগ নিৰ্বিশেষে সমান ব্যৱহাৰ পোৱাৰ অধিকাৰ দিয়ে।
- ৰাজনৈতিক অধিকাৰ: ভোটদানৰ অধিকাৰ, নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ, আৰু চৰকাৰক সমালোচনা কৰাৰ অধিকাৰ।
- অসামৰিক অধিকাৰ: বাক স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ, ধৰ্মীয় স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ, আৰু দেশৰ যিকোনো ঠাইতে বসবাস কৰাৰ অধিকাৰ।
মোৰ জীৱনত প্ৰভাৱ: এই অধিকাৰসমূহে মোক এজন স্বাধীন আৰু আত্মবিশ্বাসী নাগৰিক হিচাপে গঢ়ি তুলিছে। বাক স্বাধীনতাই মোক নিজৰ মতামত প্ৰকাশ কৰিবলৈ সাহস দিছে। সমতাৰ অধিকাৰে মোক আনক সন্মান কৰিবলৈ শিকাইছে। ৰাজনৈতিক অধিকাৰে মোক দেশৰ গণতান্ত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিছে।
৫। সমাজশাস্ত্ৰত ধৰ্মৰ আলোচনা কেনেদৰে কৰে, লিখা। (How does Sociology discuss religion?)
উত্তৰ: সমাজশাস্ত্ৰই ধৰ্মক সত্য বা অসত্যৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা নাচায়, বৰঞ্চ ইয়াক এক সামাজিক সংস্থা হিচাপে অধ্যয়ন কৰে।
- কাৰ্যাত্মক দিশ: সমাজশাস্ত্ৰই অধ্যয়ন কৰে যে ধৰ্মই সমাজত কি কাৰ্য সম্পাদন কৰে। এমিল ডাৰখেইমৰ মতে, ধৰ্মই সামাজিক সংহতি আৰু ঐক্য বৃদ্ধি কৰে।
- সামাজিক পৰিৱৰ্তনত ভূমিকা: মেক্স ৱেবাৰে দেখুৱাইছে যে কেনেকৈ প্ৰটেষ্টাণ্ট ধৰ্মৰ কিছুমান বিশ্বাসে ইউৰোপত পুঁজিবাদৰ বিকাশত সহায় কৰিছিল।
- তুলনামূলক অধ্যয়ন: সমাজশত্ত্বই বিভিন্ন সমাজৰ ধৰ্মীয় বিশ্বাস আৰু আচাৰ-অনুষ্ঠানৰ মাজত থকা সাদৃশ্য আৰু পাৰ্থক্যৰ তুলনামূলক অধ্যয়ন কৰে।
- ধৰ্ম আৰু আন সংস্থাৰ সম্পৰ্ক: ই ধৰ্মৰ লগত ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি আৰু পৰিয়ালৰ দৰে আন সংস্থাসমূহৰ সম্পৰ্কও অধ্যয়ন কৰে।
৬। এটি সামাজিক অনুষ্ঠান হিচাপে তোমাৰ বিদ্যালয়খনিৰ বিভিন্ন দিশ আলোচনা কৰা। (Discuss the various aspects of your school as a social institution.)
উত্তৰ: এখন বিদ্যালয় কেৱল শিক্ষা প্ৰদানৰ কেন্দ্ৰই নহয়, ই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সামাজিক অনুষ্ঠান।
- আনুষ্ঠানিক শিক্ষা: বিদ্যালয়ৰ প্ৰধান কাম হ’ল ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক আনুষ্ঠানিক জ্ঞান আৰু দক্ষতা প্ৰদান কৰা।
- সামাজিকীকৰণ: বিদ্যালয়ে আমাক সমাজৰ নিয়ম-নীতি, মূল্যবোধ আৰু অনুশাসন শিকাই। ই আমাক সামাজিক ভূমিকা পালন কৰিবলৈ প্ৰস্তুত কৰে।
- সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ: বিদ্যালয়ে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ আচৰণক নিয়ম-কানুনৰ জৰিয়তে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- সামাজিক গতিশীলতা: শিক্ষাই এজন ব্যক্তিক সমাজত উচ্চ স্থান লাভ কৰাত সহায় কৰে।
- সুপ্ত কাৰ্য (Latent Function): বিদ্যালয়ত আমি কেৱল পঢ়া-শুনাই নহয়, বন্ধুত্ব গঢ়িবলৈ, খেল-ধেমালি কৰিবলৈ আৰু বিভিন্ন সাংস্কৃতিক কাৰ্যসূচীত অংশ ল’বলৈও শিকোঁ।
৭। বিভিন্ন সামাজিক অনুষ্ঠানে পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ লগত কিদৰে সহযোগিতা কৰে, আলোচনা কৰা। (Discuss how different social institutions co-operate with one another to reach their goal.)
উত্তৰ: সমাজৰ বিভিন্ন সামাজিক অনুষ্ঠানসমূহে পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ লগত সহযোগিতা কৰি সমাজখনক চলাই ৰাখে।
- পৰিয়াল আৰু শিক্ষা: পৰিয়ালে শিশুক প্ৰাথমিক সামাজিকীকৰণৰ শিক্ষা দিয়ে আৰু বিদ্যালয়লৈ পঠিয়ায়। আনহাতে, বিদ্যালয়ে শিশুক আনুষ্ঠানিক শিক্ষা দি ভৱিষ্যতৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰে।
- অৰ্থনীতি আৰু ৰাজনীতি: ৰাষ্ট্ৰই (ৰাজনৈতিক সংস্থা) অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ বাবে নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰে, আৰু অৰ্থনৈতিক সংস্থাসমূহে কৰ-কাটল দি ৰাষ্ট্ৰক চলোৱাত সহায় কৰে।
- ধৰ্ম আৰু পৰিয়াল: ধৰ্মীয় সংস্থাসমূহে পৰিয়ালক নৈতিক মূল্যবোধৰ শিক্ষা দিয়ে আৰু বিবাহৰ দৰে অনুষ্ঠানক পৱিত্ৰতা প্ৰদান কৰে।
এইদৰে, প্ৰতিটো অনুষ্ঠানেই আন অনুষ্ঠানৰ লগত জড়িত হৈ সমাজৰ সামগ্ৰিক স্থিৰতা আৰু কাৰ্যকাৰিতা বৰ্তাই ৰাখে।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)
১. প্ৰশ্ন: এখন একক পৰিয়ালৰ সংজ্ঞা দিয়া। (AHSEC 2015)
উত্তৰ: যি পৰিয়ালত এহাল দম্পতী আৰু তেওঁলোকৰ অবিবাহিত সন্তান-সন্ততি একেলগে বাস কৰে, তাকে একক পৰিয়াল বোলে।
২. প্ৰশ্ন: ক্ষমতা আৰু কৰ্তৃত্বৰ মাজত পাৰ্থক্য কি? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: ক্ষমতা হৈছে আনৰ ওপৰত নিজৰ ইচ্ছা জাপি দিয়াৰ সামৰ্থ্য, আনহাতে কৰ্তৃত্ব হৈছে ক্ষমতাৰ বৈধ বা সমাজ স্বীকৃত প্ৰয়োগ।
৩. প্ৰশ্ন: অন্তঃবিবাহ (Endogamy) আৰু বহিঃবিবাহ (Exogamy) কি? (AHSEC 2017)
উত্তৰ: অন্তঃবিবাহত নিজৰ গোষ্ঠীৰ ভিতৰত বিবাহ কৰা হয়, আনহাতে বহিঃবিবাহত নিজৰ গোষ্ঠীৰ বাহিৰত বিবাহ কৰা হয়।
৪. প্ৰশ্ন: মেক্স ৱেবাৰৰ মতে ধৰ্মই কেনেকৈ পুঁজিবাদৰ বিকাশত সহায় কৰিছিল? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: মেক্স ৱেবাৰৰ মতে, প্ৰটেষ্টাণ্ট (কেলভিনিষ্ট) ধৰ্মৰ কিছুমান বিশ্বাস, যেনে— কঠোৰ পৰিশ্ৰম, মিতব্যয়িতা আৰু ধনৰ বিনিয়োগক এক পৱিত্ৰ কৰ্তব্য বুলি ভবাৰ মানসিকতাই ইউৰোপত পুঁজিবাদৰ বিকাশৰ বাবে এক অনুকূল পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰিছিল।
৫. প্ৰশ্ন: সামাজিক সংস্থাৰ দুটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2019)
উত্তৰ: (ক) ইয়াৰ কিছুমান নিৰ্দিষ্ট নীতি-নিয়ম আৰু মূল্যবোধ থাকে। (খ) ই সমাজৰ কিছুমান মৌলিক প্ৰয়োজন পূৰণ কৰে।
৬. প্ৰশ্ন: ৰাষ্ট্ৰবিহীন সমাজ (Stateless Society) সম্ভৱনে? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: হয়, সম্ভৱ। কিছুমান সৰল, জনজাতীয় সমাজত কোনো আনুষ্ঠানিক চৰকাৰ বা ৰাষ্ট্ৰ নাথাকে। তাত স্বজন সম্পৰ্ক, পৰম্পৰা আৰু সামাজিক হেঁচাৰ জৰিয়তে সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ বৰ্তাই ৰখা হয়।
৭. প্ৰশ্ন: কাৰ্যাত্মকবাদীসকলৰ মতে পৰিয়ালৰ দুটা প্ৰধান কাৰ্য কি? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: (ক) প্ৰাথমিক সামাজিকীকৰণ (Primary Socialization) আৰু (খ) সদস্যসকলক আৱেগিক নিৰাপত্তা প্ৰদান কৰা।
৮. প্ৰশ্ন: শিক্ষাৰ দুটা সামাজিক কাৰ্য উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2023)
উত্তৰ: (ক) নতুন প্ৰজন্মক সমাজৰ জ্ঞান, দক্ষতা আৰু মূল্যবোধ হস্তান্তৰ কৰা। (খ) ব্যক্তিক সমাজত বিভিন্ন ভূমিকা পালনৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা।
৯. প্ৰশ্ন: বিবাহৰ দুটা প্ৰধান স্বৰূপ কি কি? (AHSEC 2017)
উত্তৰ: (ক) একগামী বিবাহ (Monogamy) আৰু (খ) বহুগামী বিবাহ (Polygamy)।
১০. প্ৰশ্ন: সাৰ্বভৌমত্ব (Sovereignty) বুলিলে কি বুজা? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: সাৰ্বভৌমত্ব মানে হৈছে এক নিৰ্দিষ্ট ভৌগোলিক সীমাৰ ভিতৰত এখন ৰাষ্ট্ৰৰ বিবাদহীন আৰু চূড়ান্ত ক্ষমতা।
১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ
১. প্ৰশ্ন: নাৰী নেতৃত্বাধীন ঘৰ (Female-headed household) কাক বোলে?
উত্তৰ: যি পৰিয়ালত এগৰাকী মহিলাই পৰিয়ালৰ মূল অৰ্জনকাৰী আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণকাৰীৰ ভূমিকা পালন কৰে, তেনে পৰিয়ালক নাৰী নেতৃত্বাধীন ঘৰ বোলে।
২. প্ৰশ্ন: শ্ৰম বিভাজনৰ ধাৰণাটো কোনজন সমাজতত্ত্ববিদে আগবঢ়াইছিল?
উত্তৰ: এমিল ডাৰখেইমে।
৩. প্ৰশ্ন: অনানুষ্ঠানিক অৰ্থনীতি (Informal Economy) কি?
উত্তৰ: যিবোৰ অৰ্থনৈতিক কাম-কাজ চৰকাৰীভাৱে স্বীকৃত নহয় আৰু য’ত কোনো নিয়মীয়া দৰমহা বা সুৰক্ষা নাথাকে, তেনে অৰ্থনীতিক অনানুষ্ঠানিক অৰ্থনীতি বোলে।
৪. প্ৰশ্ন: নাগৰিকত্বৰ তিনিটা প্ৰধান অধিকাৰ কি কি?
উত্তৰ: অসামৰিক, ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক অধিকাৰ।
৫. প্ৰশ্ন: যৌথ পৰিয়াল বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: যি পৰিয়ালত দুই বা ততোধিক প্ৰজন্মৰ লোক (যেনে- ককা-আইতা, পিতৃ-মাতৃ, খুৰা-খুৰী, সন্তান) একেলগে একেটা গৃহতে বাস কৰে, তাকে যৌথ পৰিয়াল বোলে।
৬. প্ৰশ্ন: ধৰ্মৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰোঁতে সমাজতত্ত্বই কিহৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে?
উত্তৰ: সমাজতত্ত্বই ধৰ্মৰ সত্যতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব নিদি, বৰঞ্চ সমাজে ধৰ্মক কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰে আৰু ধৰ্মই সমাজক কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰে, তাৰ ওপৰতহে গুৰুত্ব দিয়ে।
৭. প্ৰশ্ন: বহুপতি বিবাহ (Polyandry) ক’ত দেখা যায়?
উত্তৰ: ভাৰতৰ হিমালয়ৰ কিছুমান অঞ্চলত আৰু তিব্বতৰ দৰে ঠাইত বহুপতি বিবাহ দেখা যায়।
৮. প্ৰশ্ন: শিক্ষাৰ এক “সুপ্ত কাৰ্য” (Latent Function) উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: বিদ্যালয়ত বন্ধুত্ব স্থাপন কৰা বা ভৱিষ্যতৰ জীৱনসংগী বিচাৰি পোৱাটো শিক্ষাৰ এক সুপ্ত কাৰ্য।
৯. প্ৰশ্ন: মাতৃপ্ৰধান পৰিয়াল (Matrilocal) কি?
উত্তৰ: যি পৰিয়ালত বিবাহৰ পিছত দৰা কইনাৰ মাতৃগৃহত বাস কৰে, তাকে মাতৃপ্ৰধান পৰিয়াল বোলে।
১০. প্ৰশ্ন: আধুনিক সমাজত কৰ্মৰ এটা প্ৰধান পৰিৱৰ্তন কি?
উত্তৰ: কৰ্মৰ স্থান ঘৰৰ পৰা আঁতৰি গৈ কাৰ্যালয় বা কাৰখানালৈ স্থানান্তৰিত হোৱাটোৱেই আধুনিক সমাজত কৰ্মৰ এক প্ৰধান পৰিৱৰ্তন।
