I have provided below the notes for the second chapter of the AHSEC Class 11 “Sociology Parichay” textbook, complete textbook-based question-answers, previous years’ question-answers, and some important question-answers.”
অধ্যায় ২: সমাজতাত্ত্বিক পৰিভাষা, ধাৰণা আৰু ইয়াৰ ব্যৱহাৰ
(Terms, Concepts and their use in Sociology)
পাঠটোৰ সাৰাংশ
এই অধ্যায়টোত সমাজতত্ত্ব অধ্যয়নৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় কিছুমান মূল পৰিভাষা আৰু ধাৰণাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। সমাজতত্ত্বই দৈনন্দিন ব্যৱহৃত শব্দবোৰক এক বিশেষ আৰু নিৰ্দিষ্ট অৰ্থ প্ৰদান কৰে, যাতে সামাজিক ঘটনাবোৰক স্পষ্ট আৰু পদ্ধতিগতভাৱে বুজিব পাৰি।
- পৰিভাষাৰ প্ৰয়োজনীয়তা: সমাজতত্ত্বই আমাৰ চিনাকি জগতখনকে অধ্যয়ন কৰে, সেয়েহে আমি বহুতো সামাজিক বিষয়ৰ ওপৰত পূৰ্ব-ধাৰণা (common sense) পোষণ কৰোঁ। সমাজতাত্ত্বিক পৰিভাষাই আমাক এই পূৰ্ব-ধাৰণাবোৰৰ পৰা আঁতৰি আহি বিষয়বোৰক এক বস্তুনিষ্ঠ আৰু বিশ্লেষণাত্মক দৃষ্টিকোণৰ পৰা চাবলৈ সহায় কৰে।
- সামাজিক সমূহ আৰু সমাজ (Social Group and Society):
- মানুহ সামাজিক প্ৰাণী আৰু সদায় সমূহ বা গোটত বাস কৰে। কিন্তু যিকোনো ব্যক্তিৰ সমষ্টিয়েই সামাজিক সমূহ নহয় (যেনে- ৰেল ষ্টেচনত ৰৈ থকা মানুহ)।
- এটা সামাজিক সমূহৰ বাবে ক্ৰমাগত আন্তঃক্ৰিয়া, সমূহগত সচেতনতা, উমৈহতীয়া স্বাৰ্থ, আৰু এক স্পষ্ট সংৰচনা থকাটো জৰুৰী।
- সমূহৰ প্ৰকাৰ:
- প্ৰাথমিক সমূহ (Primary Group): ইয়াত সদস্যসকলৰ মাজত ঘনিষ্ঠ, মুখামুখি আৰু আৱেগিক সম্পৰ্ক থাকে। যেনে- পৰিয়াল, সমনীয়া গোট।
- গৌণ সমূহ (Secondary Group): ইয়াৰ সম্পৰ্ক আনুষ্ঠানিক, নৈৰ্ব্যক্তিক আৰু লক্ষ্য-ভিত্তিক হয়। যেনে- বিদ্যালয়, চৰকাৰী কাৰ্যালয়।
- সম্প্ৰদায় (Community): ইয়াত ব্যক্তিগত, আন্তৰিক আৰু দীৰ্ঘম্যাদী সম্পৰ্কক গুৰুত্ব দিয়া হয়।
- সমিতি (Association): ই নৈৰ্ব্যক্তিক, উপৰুৱা আৰু চুক্তিভিত্তিক সম্পৰ্কক বুজায়।
- অন্তঃসমূহ (In-group) আৰু বহিঃসমূহ (Out-group): অন্তঃসমূহ হৈছে “আমি” বা “আমাৰ” বুলি একাত্মবোধ কৰা সমূহ। আনহাতে, বহিঃসমূহ হৈছে “সিহঁত” বা “তেওঁলোক” বুলি ভবা সমূহ।
- প্ৰসংগ সমূহ (Reference Group): এই সমূহৰ সদস্য নহ’লেও ব্যক্তিয়ে নিজৰ আচৰণ আৰু মূল্যবোধ নিৰ্ধাৰণৰ বাবে ইয়াক আদৰ্শ হিচাপে গ্ৰহণ কৰে।
- সামাজিক স্তৰীকৰণ (Social Stratification):
- সমাজত সম্পদ, ক্ষমতা আৰু মৰ্যাদাৰ ভিত্তিত বিভিন্ন সমূহৰ মাজত থকা অসমতাক সামাজিক স্তৰীকৰণ বোলে। ই সমাজৰ এক বৈশিষ্ট্য আৰু প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্মলৈ চলি থাকে।
- প্ৰকাৰ: দাস প্ৰথা, এষ্টেট (সামন্ত), জাতি আৰু শ্ৰেণী হৈছে স্তৰীকৰণৰ চাৰিটা প্ৰধান প্ৰকাৰ।
- জাতি (Caste): ই এক জন্মগত স্তৰীকৰণ ব্যৱস্থা, য’ত ব্যক্তিৰ সামাজিক স্থান জন্মৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হয় আৰু ইয়াক সলনি কৰিব নোৱাৰি।
- শ্ৰেণী (Class): ই এক মুক্ত স্তৰীকৰণ ব্যৱস্থা, যি অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠে। ইয়াত ব্যক্তিৰ স্থান অৰ্জন কৰা যোগ্যতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
- প্ৰস্থিতি আৰু ভূমিকা (Status and Role):
- প্ৰস্থিতি (Status): সমাজত ব্যক্তি এজনে লাভ কৰা স্থান বা পদমৰ্যাদাকে প্ৰস্থিতি বোলে। ই জন্মসূত্ৰে (Ascribed) বা নিজৰ অৰ্হতাৰে অৰ্জন কৰা (Achieved) হ’ব পাৰে।
- ভূমিকা (Role): প্ৰস্থিতিৰ লগত জড়িত হৈ থকা কাৰ্য বা আচৰণেই হৈছে ভূমিকা। প্ৰতিটো প্ৰস্থিতিৰ বিপৰীতে সমাজে কিছুমান আচৰণ আশা কৰে।
- সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ (Social Control):
- যি প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা সমাজে ব্যক্তি আৰু সমূহৰ আচৰণক নিয়ন্ত্ৰণ কৰি সামাজিক শৃংখলা বৰ্তাই ৰাখে, তাকে সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ বোলে। ই আনুষ্ঠানিক (যেনে- আইন, আৰক্ষী) বা অনানুষ্ঠানিক (যেনে- পৰিয়াল, জনৰীতি) দুয়োটা হ’ব পাৰে।
অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ
১। সমাজতত্ত্বত কিয় কিছুমান বিশেষ পৰিভাষা আৰু অৱধাৰণা ব্যৱহাৰ কৰোঁ? (Why do we need to use special terms and concepts in Sociology?)
উত্তৰ: সমাজতত্ত্বত বিশেষ পৰিভাষা আৰু ধাৰণা ব্যৱহাৰ কৰা হয় কাৰণ:
- স্পষ্টতা আৰু নিৰ্দিষ্টতা: সমাজতত্ত্বই আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনৰ পৰিচিত ঘটনাবোৰকে অধ্যয়ন কৰে। সাধাৰণ ভাষাই কেতিয়াবা অস্পষ্টতাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। বিশেষ পৰিভাষাই ধাৰণাবোৰক এক নিৰ্দিষ্ট আৰু স্পষ্ট অৰ্থ প্ৰদান কৰে।
- বস্তুনিষ্ঠতা: ই আমাক সাধাৰণ জ্ঞান (common sense) আৰু ব্যক্তিগত পক্ষপাতিত্বৰ পৰা আঁতৰাই আনি সামাজিক ঘটনাবোৰক এক বস্তুনিষ্ঠ আৰু বিশ্লেষণাত্মক দৃষ্টিকোণৰ পৰা চাবলৈ সহায় কৰে।
- বৈজ্ঞানিক ভিত্তি: যিকোনো বিজ্ঞানৰ দৰেই সমাজতত্ত্বৰো নিজা পৰিভাষা আছে, যিয়ে ইয়াক এক স্বতন্ত্ৰ আৰু বৈজ্ঞানিক বিষয় হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
২। সমাজৰ একোজন সদস্য হিচাপে তুমি ভিন্নসমূহত বা ভিন্নসমূহৰ লগত আন্তঃক্ৰিয়া কৰিব লাগে। এই সমূহবোৰে কেনেকৈ এটি সমাজতত্ত্বীয় পৰিপ্ৰেক্ষ গঠন কৰিছে, আলোচনা কৰা। (As a member of society you must be integrating with and in different groups. How do you see these groups from a sociological perspective?)
উত্তৰ: সমাজৰ সদস্য হিচাপে আমি একে সময়তে বহুতো সমূহৰ লগত জড়িত হৈ থাকোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে, মই এজন ছাত্ৰ, এটা পৰিয়ালৰ সন্তান, এটা সমনীয়া গোটৰ বন্ধু, আৰু এখন গাঁও বা চহৰৰ বাসিন্দা।
- সমাজতাত্ত্বিক পৰিপ্ৰেক্ষ:
- প্ৰাথমিক সমূহ (পৰিয়াল, বন্ধু): এইবোৰে মোৰ ব্যক্তিত্ব, মূল্যবোধ আৰু আৱেগিক দিশবোৰ গঢ় দিয়ে।
- গৌণ সমূহ (বিদ্যালয়): এইবোৰে মোক আনুষ্ঠানিক জ্ঞান আৰু নিৰ্দিষ্ট লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ শিকাই।
- অন্তঃসমূহ আৰু বহিঃসমূহ: মোৰ পৰিয়াল বা বন্ধুৰ গোটটো মোৰ বাবে অন্তঃসমূহ, য’ত “আমি” বুলি একাত্মবোধ থাকে। আনহাতে, আন গোটবোৰ বহিঃসমূহ হ’ব পাৰে।
- প্ৰস্থিতি আৰু ভূমিকা: প্ৰতিটো সমূহত মোৰ একোটা নিৰ্দিষ্ট প্ৰস্থিতি (যেনে- ছাত্ৰ, সন্তান) আৰু তাৰ লগত জড়িত ভূমিকা আছে।
এই বিভিন্ন সমূহৰ লগত হোৱা আন্তঃক্ৰিয়াই মোৰ সামাজিক পৰিচয় গঠন কৰে আৰু দেখুৱাই যে ব্যক্তিৰ জীৱন সমাজৰ বিভিন্ন সমূহৰ এক জটিল জালত কেনেদৰে বান্ধ খাই থাকে।
৩। সামাজিক নিয়ন্ত্রণ মানে কি? এইক্ষেত্ৰত ভিন্ন অঞ্চলৰ ভিন্ন সমাজত সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ধৰণসমূহ ভিন্ন ধৰণৰ বুলি ভাবানে? (What is social control? Do you think the modes of social control in different spheres of society are different? Discuss.)
উত্তৰ: সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ: যি প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা সমাজে ব্যক্তি আৰু সমূহৰ আচৰণক নিয়ন্ত্ৰণ কৰি সামাজিক শৃংখলা বৰ্তাই ৰাখে, তাকে সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ বোলে।
হয়, ভিন্ন সমাজত সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ধৰণ ভিন্ন হয়।
- পৰম্পৰাগত সমাজ: সৰল বা পৰম্পৰাগত সমাজত অনানুষ্ঠানিক নিয়ন্ত্ৰণ (যেনে- পৰিয়াল, ধৰ্ম, জনৰীতি, লোকাচাৰ) অধিক শক্তিশালী। ইয়াত সমাজৰ মতামত আৰু সামাজিক হেঁচাই ব্যক্তিৰ আচৰণক বেছিকৈ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- আধুনিক সমাজ: আধুনিক, জটিল সমাজত আনুষ্ঠানিক নিয়ন্ত্ৰণ (যেনে- আইন, আৰক্ষী, আদালত, ৰাষ্ট্ৰ) অধিক শক্তিশালী। ইয়াত ব্যক্তিৰ আচৰণ লিখিত আইন-কানুনৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হয়।
উদাহৰণস্বৰূপে, এখন জনজাতীয় সমাজত কোনোবাই নিয়ম ভংগ কৰিলে গাঁৱৰ মুখিয়াল বা সমাজখনে শাস্তি বিহে, কিন্তু এখন আধুনিক চহৰত আইন ভংগ কৰিলে আৰক্ষী আৰু আদালতে শাস্তি দিয়ে।
৪। তুমি পালন কৰা ভিন্ন সামাজিক ভূমিকা আৰু সেইমতে পোৱা প্ৰস্থিতিসমূহ চিনাক্তকৰণ কৰা। এই সামাজকি ভূমিকা আৰু প্ৰস্থিতি পৰিৱৰ্তনীয় বুলি ভাবানে? যদি ভাবা, তেন্তে কেতিয়া আৰু কেনেকৈ পৰিৱৰ্তন হয় আলোচনা কৰা। (Identify the different roles and status that you play and are located in. Do you think roles and status change? Discuss when and how they change.)
উত্তৰ: মই পালন কৰা কিছুমান প্ৰস্থিতি আৰু ভূমিকা হ’ল:
- প্ৰস্থিতি: সন্তান, ছাত্ৰ, বন্ধু, নাতি/নাতিনী, খেলুৱৈ।
- ভূমিকা: সন্তান হিচাপে পিতৃ-মাতৃক সন্মান কৰা; ছাত্ৰ হিচাপে পঢ়া-শুনা কৰা; বন্ধু হিচাপে সহায় কৰা।
হয়, প্ৰস্থিতি আৰু ভূমিকা পৰিৱৰ্তনীয়।
- কেতিয়া আৰু কেনেকৈ:
- বয়সৰ লগে লগে: এজন ছাত্ৰই পঢ়া-শুনা শেষ কৰি কৰ্মজীৱনত প্ৰৱেশ কৰিলে তেওঁৰ প্ৰস্থিতি “কৰ্মচাৰী”লৈ সলনি হয়। এজনী ছোৱালী বিয়াৰ পিছত “পত্নী” আৰু সন্তান জন্মৰ পিছত “মাতৃ”ৰ প্ৰস্থিতি লাভ কৰে।
- অৰ্হতাৰ জৰিয়তে: এজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ দক্ষতা আৰু শিক্ষাৰ জৰিয়তে নিজৰ শ্ৰেণীগত অৱস্থান সলনি কৰিব পাৰে।
- ভূমিকা সংঘাত (Role Conflict): কেতিয়াবা একে সময়তে একাধিক ভূমিকা পালন কৰিবলগীয়া হ’লে (যেনে- এগৰাকী কৰ্মৰত মাতৃ) ভূমিকাৰ মাজত সংঘাত হয় আৰু ই ভূমিকাৰ পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণ হ’ব পাৰে।
এই পৰিৱৰ্তনবোৰক “প্ৰস্থিতি অনুক্ৰম” (Status Sequence) বোলা হয়।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)
১. প্ৰশ্ন: এটা প্ৰাথমিক সমূহৰ উদাহৰণ দিয়া। (AHSEC 2015)
উত্তৰ: পৰিয়াল।
২. প্ৰশ্ন: প্ৰস্থিতি কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: প্ৰস্থিতি দুই প্ৰকাৰৰ: (ক) জন্মসূত্ৰে লাভ কৰা প্ৰস্থিতি (Ascribed Status) আৰু (খ) স্ব-অৰ্জিত বা স্বলব্ধ প্ৰস্থিতি (Achieved Status)।
৩. প্ৰশ্ন: সামাজিক স্তৰীকৰণৰ দুটা ভিত্তি উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: জাতি আৰু শ্ৰেণী।
৪. প্ৰশ্ন: অন্তঃবিবাহ (Endogamy) কি? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: যি বিবাহ পদ্ধতিত ব্যক্তি এজনে নিজৰ জাতি, ধৰ্ম বা গোষ্ঠীৰ ভিতৰতে জীৱনসংগী নিৰ্বাচন কৰিব লাগে, তাকে অন্তঃবিবাহ বোলে।
৫. প্ৰশ্ন: ভূমিকা সংঘাত (Role Conflict) বুলিলে কি বুজা? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: যেতিয়া এজন ব্যক্তিয়ে একে সময়তে পালন কৰিবলগীয়া দুই বা ততোধিক ভূমিকাৰ মাজত দাবী বা প্ৰত্যাশাৰ পাৰ্থক্যৰ বাবে মানসিক দ্বন্দ্ব বা সংঘাতৰ সন্মুখীন হয়, তাকে ভূমিকা সংঘাত বোলে।
৬. প্ৰশ্ন: এটা গৌণ সমূহৰ বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2020)
উত্তৰ: গৌণ সমূহৰ সদস্যসকলৰ মাজত সম্পৰ্ক আনুষ্ঠানিক, নৈৰ্ব্যক্তিক আৰু চুক্তিভিত্তিক হয়।
৭. প্ৰশ্ন: সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ এটা অনানুষ্ঠানিক অভিকৰণৰ নাম লিখা। (AHSEC 2022)
উত্তৰ: পৰিয়াল।
৮. প্ৰশ্ন: প্ৰাথমিক আৰু গৌণ সমূহৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখুওৱা। (AHSEC 2018)
উত্তৰ:
| প্ৰাথমিক সমূহ | গৌণ সমূহ |
|---|---|
| আকাৰত সৰু। | আকাৰত ডাঙৰ। |
| সম্পৰ্ক ঘনিষ্ঠ, ব্যক্তিগত আৰু আৱেগিক। | সম্পৰ্ক আনুষ্ঠানিক আৰু নৈৰ্ব্যক্তিক। |
| সদস্যপদ দীৰ্ঘম্যাদী। | সদস্যপদ অস্থায়ী হ’ব পাৰে। |
| উদাহৰণ: পৰিয়াল, বন্ধুৰ গোট। | উদাহৰণ: বিদ্যালয়, ৰাজনৈতিক দল। |
৯. প্ৰশ্ন: জাতি আৰু শ্ৰেণীৰ মাজত পাৰ্থক্য কি? (AHSEC 2023)
উত্তৰ:
| জাতি | শ্ৰেণী |
|---|---|
| ই এক বন্ধ স্তৰীকৰণ ব্যৱস্থা। | ই এক মুক্ত স্তৰীকৰণ ব্যৱস্থা। |
| ইয়াৰ ভিত্তি জন্ম। | ইয়াৰ ভিত্তি অৰ্থনৈতিক অৱস্থা। |
| সামাজিক গতিশীলতা সম্ভৱ নহয়। | সামাজিক গতিশীলতা সম্ভৱ। |
| ই এক পৰম্পৰাগত ভাৰতীয় ধাৰণা। | ই এক আধুনিক আৰু সাৰ্বজনীন ধাৰণা। |
১০. প্ৰশ্ন: সামাজিক সমূহৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি? (AHSEC 2017)
উত্তৰ: সামাজিক সমূহৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল:
- ক্ৰমাগত আন্তঃক্ৰিয়া: সদস্যসকলৰ মাজত নিয়মীয়া আন্তঃক্ৰিয়া থাকে।
- সমূহগত সচেতনতা: সদস্যসকলে নিজকে সমূহৰ অংশ বুলি ভাবে।
- উমৈহতীয়া স্বাৰ্থ আৰু মূল্যবোধ: সমূহটোৰ উমৈহতীয়া লক্ষ্য আৰু নীতি-নিয়ম থাকে।
- স্পষ্ট সংৰচনা: সমূহটোৰ এক নিৰ্দিষ্ট গাঁথনি থাকে।
১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ
১. প্ৰশ্ন: অৰ্ধ-সমূহ (Quasi-group) কাক বোলে?
উত্তৰ: যি ব্যক্তিৰ সমষ্টিৰ মাজত কোনো নিৰ্দিষ্ট সংৰচনা বা আন্তঃক্ৰিয়া নাথাকে, কিন্তু কিছুমান উমৈহতীয়া বৈশিষ্ট্য থাকে, তেনে সমষ্টিকে অৰ্ধ-সমূহ বোলে। যেনে- একেখন বাছত যাত্ৰা কৰা যাত্ৰীসকল।
২. প্ৰশ্ন: সম্প্ৰদায় আৰু সমিতিৰ মাজৰ মূল পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰ: সম্প্ৰদায়ত সম্পৰ্ক ব্যক্তিগত আৰু আন্তৰিক হয় (যেনে- গাঁও), আনহাতে সমিতিত সম্পৰ্ক নৈৰ্ব্যক্তিক আৰু চুক্তিভিত্তিক হয় (যেনে- এটা ক্লাব)।
৩. প্ৰশ্ন: “Folkways” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰ: আমেৰিকান সমাজতত্ত্ববিদ উইলিয়াম গ্ৰাহাম চামনাৰ (W. G. Sumner)।
৪. প্ৰশ্ন: এটা প্ৰসংগ সমূহৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: ঔপনিৱেশিক ভাৰতত বহু মধ্যবিত্ত ভাৰতীয়ই ইংৰাজসকলক প্ৰসংগ সমূহ হিচাপে লৈ তেওঁলোকৰ দৰে আচৰণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।
৫. প্ৰশ্ন: মৰ্যাদা (Prestige) কি?
উত্তৰ: সামাজিক প্ৰস্থিতিৰ লগত জড়িত হৈ থকা সামাজিক সন্মান বা প্ৰমূল্যকে মৰ্যাদা বোলে।
৬. প্ৰশ্ন: কাৰ্যাত্মকবাদী (Functionalist) দৃষ্টিভংগী অনুসৰি সামাজিক স্তৰীকৰণ কিয় প্ৰয়োজনীয়?
উত্তৰ: কাৰ্যাত্মকবাদীসকলৰ মতে, সমাজে বিভিন্ন পদৰ বাবে উপযুক্ত ব্যক্তিক বাছি উলিয়াবলৈ আৰু তেওঁলোকক সেই পদৰ দায়িত্ব পালন কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিবলৈ পুৰস্কাৰৰ (যেনে- অধিক দৰমহা, সন্মান) ব্যৱস্থা কৰে, যাৰ ফলত স্তৰীকৰণৰ সৃষ্টি হয়।
৭. প্ৰশ্ন: সংঘাতবাদী (Conflict Theorist) দৃষ্টিভংগী অনুসৰি স্তৰীকৰণৰ মূল কাৰণ কি?
উত্তৰ: সংঘাতবাদীসকলৰ মতে, ক্ষমতাশালী শ্ৰেণীয়ে নিজৰ স্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে আৰু আন শ্ৰেণীক শোষণ কৰিবলৈ সামাজিক স্তৰীকৰণৰ সৃষ্টি কৰে।
৮. প্ৰশ্ন: আনুষ্ঠানিক সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: আইন বা আৰক্ষী ব্যৱস্থা।
৯. প্ৰশ্ন: “প্ৰস্থিতি অনুক্ৰম” (Status Sequence) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: এজন ব্যক্তিয়ে জীৱনকালত এটাৰ পিছত এটাকৈ বিভিন্ন প্ৰস্থিতি লাভ কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোকে প্ৰস্থিতি অনুক্ৰম বোলে। যেনে- ছাত্ৰ > কৰ্মচাৰী > অৱসৰপ্ৰাপ্ত।
১০. প্ৰশ্ন: বহিপতি বিবাহ (Polyandry) কি?
উত্তৰ: যি বিবাহ ব্যৱস্থাত এগৰাকী মহিলাই একে সময়তে একাধিক পুৰুষক স্বামী হিচাপে গ্ৰহণ কৰে, তাকে বহিপতি বিবাহ বোলে।
