ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকল – AHSEC Class 11 Sociology Chapter 10

অৱশ্যে, মই আপোনাৰ নিৰ্দেশনা অনুসৰি “সমাজবোধ” পাঠ্যপুথিৰ পঞ্চম অধ্যায়ৰ টোকা, সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ, বিগত বৰ্ষৰ প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ তলত আগবঢ়ালোঁ।

অধ্যায় ৫: ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকল (Indian Sociologists)

পাঠটোৰ সাৰাংশ

এই অধ্যায়টোত ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশ আৰু ইয়াৰ বাটকটীয়া কেইজনমান প্ৰধান ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদৰ অৱদানৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ অধ্যয়ন পাশ্চাত্যৰ পৰা আহিছিল যদিও, ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলে ইয়াক ভাৰতীয় সমাজৰ প্ৰেক্ষাপটত প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। ইয়াত জি. এছ. ঘূৰী, ডি. পি. মুখাৰ্জী, এ. আৰ. দেশাই আৰু এম. এন. শ্ৰীনিবাসৰ দৰে সমাজতত্ত্ববিদৰ মূল চিন্তাধাৰা আৰু অৱদানৰ ওপৰত আলোকপাত কৰা হৈছে।

• ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ প্ৰসংগ:
  • ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ আনুষ্ঠানিক আৰম্ভণি বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে হৈছিল (১৯১৭ চনত বম্বে বিশ্ববিদ্যালয়ত)।
  • আৰম্ভণিতে ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলৰ সন্মুখত কেইবাটাও প্ৰত্যাহ্বান আছিল: (১) পাশ্চাত্যৰ তত্ত্ব আৰু ভাৰতীয় সমাজৰ মাজত সম্পৰ্ক কেনেকুৱা হ’ব? (২) ঔপনিৱেশিক অতীতৰ লগত কেনেকৈ মোকাবিলা কৰা হ’ব? (৩) স্বাধীন ভাৰতৰ উন্নয়নত সমাজতত্ত্বৰ ভূমিকা কি হ’ব?
  • জি. এছ. ঘূৰী, ডি. পি. মুখাৰ্জী, এ. আৰ. দেশাই আৰু এম. এন. শ্ৰীনিবাসৰ দৰে বাটকটীয়া সমাজতত্ত্ববিদসকলে এই প্ৰশ্নসমূহৰ উত্তৰ বিচাৰি ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বক এক নিজস্ব পৰিচয় দিছিল।
• জি. এছ. ঘূৰী (G. S. Ghurye) (১৮৯৩-১৯৮৩):
  • তেওঁক ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বৰ প্ৰতিষ্ঠাপক পিতৃ বুলি কোৱা হয়। তেওঁ বম্বে বিশ্ববিদ্যালয়ত সমাজতত্ত্ব বিভাগ স্থাপন কৰিছিল।
  • জাতি আৰু প্ৰজাতি: ঘূৰীয়ে ভাৰতৰ জাতি ব্যৱস্থাৰ ওপৰত গভীৰ অধ্যয়ন কৰিছিল। তেওঁ হাৰ্বাৰ্ট ৰিজলীৰ (Herbert Risley) প্ৰজাতিগত তত্ত্বৰ (Racial Theory) ওপৰত ভিত্তি কৰি কৈছিল যে জাতিৰ উৎপত্তি প্ৰজাতিৰ লগত জড়িত, কিন্তু তেওঁ এইটোও কৈছিল যে এই ধাৰণা কেৱল উত্তৰ ভাৰততহে প্ৰযোজ্য। তেওঁ জাতি ব্যৱস্থাৰ ছটা প্ৰধান বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰিছিল: (১) খণ্ড বিভাজন, (২) সংস্তৰণ, (৩) খোৱা-লোৱা আৰু সামাজিক সম্পৰ্কত বাধা, (৪) সামাজিক আৰু ধৰ্মীয় নিৰ্যোগ্যতা, (৫) বৃত্তি বাছনিৰ ক্ষেত্ৰত বাধা, আৰু (৬) বিবাহ সম্পৰ্কীয় নিষেধ (অন্তঃবিবাহ)।
  • জনজাতি: ঘূৰীয়ে ভাৰতৰ জনজাতিসকলক “পিছপৰা হিন্দু” (Backward Hindus) বুলি কৈছিল আৰু বিশ্বাস কৰিছিল যে তেওঁলোক হিন্দু সমাজৰ মূল সুঁতিৰ পৰা বিচ্ছিন্ন নহয়, বৰঞ্চ ইয়াৰেই এক অংশ।
• ডি. পি. মুখাৰ্জী (D. P. Mukerji) (১৮৯৪-১৯৬১):
  • তেওঁ এজন মার্ক্সবাদী চিন্তাবিদ আছিল।
  • পৰম্পৰা আৰু পৰিৱৰ্তন: মুখাৰ্জীৰ মতে, ভাৰতীয় সমাজক বুজিবলৈ ইয়াৰ পৰম্পৰা (Tradition)-ক জনাটো অতি জৰুৰী। তেওঁৰ মতে, পৰম্পৰা স্থিৰ নহয়, ই গতিশীল। ভাৰতীয় সমাজৰ পৰিৱৰ্তন পৰম্পৰা আৰু আধুনিকতাৰ মাজত হোৱা দ্বন্দ্ব (Dialectic)-ৰ ফলত হয়। এই দ্বন্দ্বৰ তিনিটা পৰ্যায় থাকে— শ্ৰুতি, স্মৃতি আৰু অনুভৱ (ব্যক্তিগত অভিজ্ঞতা)। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলে প্ৰথমে নিজৰ পৰম্পৰাক বুজিব লাগে আৰু তাৰ পিছতহে ইয়াক আন সমাজৰ লগত তুলনা কৰিব লাগে।
• এ. আৰ. দেশাই (A. R. Desai) (১৯১৫-১৯৯৪):
  • তেওঁ এজন कट्टर মার্ক্সবাদী সমাজতত্ত্ববিদ আছিল।
  • ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত ধাৰণা: দেশাইয়ে আধুনিক পুঁজিবাদী ৰাষ্ট্ৰক এক শোষণকাৰী যন্ত্ৰ হিচাপে চাইছিল। তেওঁ “কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ” (Welfare State)-ৰ ধাৰণাটোক এক “মিথ” বা ভ্ৰম বুলি কৈছিল। তেওঁৰ মতে, পুঁজিবাদী ৰাষ্ট্ৰই দেখুৱাবলৈহে কল্যাণৰ কথা কয়, কিন্তু আচলতে ই পুঁজিপতি শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰে। তেওঁ কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ কাৰ্যকাৰিতা পৰীক্ষা কৰিবলৈ কিছুমান মাপকাঠি দিছিল, যেনে- দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণ, উপাৰ্জনৰ সমবিতৰণ, অৰ্থনৈতিক স্থিৰতা আদি। এই মাপকাঠীৰে তেওঁ দেখুৱাইছিল যে তথাকথিত কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰবোৰ এইবোৰ লক্ষ্য পূৰণত বিফল হৈছে।
  • তেওঁ ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বিকাশক ঐতিহাসিক বস্তুবাদৰ (Historical Materialism) দৃষ্টিভংগীৰে বিশ্লেষণ কৰিছিল।
• এম. এন. শ্ৰীনিবাস (M. N. Srinivas) (১৯১৬-১৯৯৯):
  • তেওঁ ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বত ক্ষেত্ৰ অধ্যয়ন (Fieldwork)-ৰ ওপৰত গভীৰ গুৰুত্ব দিছিল।
  • গাঁৱৰ ওপৰত ধাৰণা: শ্ৰীনিবাসে ভাৰতীয় গাঁওক এক সামাজিক “সত্তা” (Social Entity) হিচাপে অধ্যয়ন কৰাৰ ওপৰত জোৰ দিছিল। তেওঁ লুইচ ডুমণ্টৰ (Louis Dumont) দৰে চিন্তাবিদৰ মতৰ বিৰোধিতা কৰিছিল, যিসকলে কৈছিল যে ভাৰতত জাতি ব্যৱস্থাহে অধ্যয়নৰ মূল একক, গাঁও নহয়। শ্ৰীনিবাসে দেখুৱাইছিল যে গাঁওবোৰ কেৱল কিছুমান মানুহৰ সমষ্টি নহয়, বৰঞ্চ ইয়াৰ এক নিজস্ব সামাজিক সংহতি আৰু পৰিচয় আছে।
  • তেওঁ দেখুৱাইছিল যে ভাৰতীয় গাঁওবোৰ “অপৰিৱৰ্তনীয়” নহয়, বৰঞ্চ ইয়াত নিৰন্তৰ পৰিৱৰ্তন হৈ থাকে।

অনুশীলনী (Exercise) – সম্পূৰ্ণ পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ

১। অনন্থকৃষ্ণ আয়াৰ আৰু শৰৎ চন্দ্ৰ ৰয়ে কেনেকৈ সামাজিক নৃতত্ত্ব অধ্যয়ন কৰিবলৈ আগবাঢ়ি আহিছিল আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: অনন্থকৃষ্ণ আয়াৰ আৰু শৰৎ চন্দ্ৰ ৰয় দুয়োজনেই আনুষ্ঠানিকভাৱে নৃতত্ত্বৰ প্ৰশিক্ষণ লোৱা নাছিল, বৰঞ্চ তেওঁলোক ঘটনাক্ৰমে এই বিষয়টোৰ লগত জড়িত হৈ পৰিছিল।

• অনন্থকৃষ্ণ আয়াৰ (L.K. Ananthakrishna Iyer): তেওঁ কেৰাণী আৰু শিক্ষক হিচাপে নিজৰ কৰ্মজীৱন আৰম্ভ কৰিছিল। ১৯০২ চনত কোচিৰ দিৱানে তেওঁক ৰাজ্যখনৰ এক নৃতাত্ত্বিক জৰীপ (Ethnographic Survey) চলাবলৈ অনুৰোধ কৰে। এই কামৰ জৰিয়তেই তেওঁ নৃতত্ত্বৰ জগতত প্ৰৱেশ কৰে আৰু পিছলৈ এজন স্ব-শিক্ষিত কিন্তু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় খ্যাতিসম্পন্ন নৃতত্ত্ববিদ হিচাপে পৰিগণিত হয়।
• শৰৎ চন্দ্ৰ ৰয় (Sarat Chandra Roy): তেওঁ পেচাত এজন অধিবক্তা আছিল আৰু পিছলৈ ৰাঁচী কোৰ্টত অনুবাদক হিচাপে কাম কৰিছিল। জনজাতীয় লোকসকলৰ লগত কাম কৰাৰ সুবাদতে তেওঁ তেওঁলোকৰ সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ প্ৰতি আগ্ৰহী হৈ পৰে। তেওঁ নিজৰ আগ্ৰহ আৰু ক্ষেত্ৰ অধ্যয়নৰ জৰিয়তে চোটানাগপুৰৰ জনজাতিসমূহৰ (যেনে- মুণ্ডা, উৰাও) ওপৰত গভীৰ গৱেষণা চলাইছিল আৰু এজন অগ্ৰণী নৃতত্ত্ববিদ হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰিছিল।

২। জনজাতীয় সম্প্রদায়সমূহৰ মাজত সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত থকা যুক্তিসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: ভাৰতৰ জনজাতীয় সম্প্ৰদায়সমূহৰ লগত মূলসুঁতিৰ সমাজৰ সম্পৰ্ক কেনেকুৱা হোৱা উচিত, সেই বিষয়ে দুটা প্ৰধান বিপৰীতমুখী যুক্তি আছিল:

1. পৃথকীকৰণৰ যুক্তি (Isolationist View): এই মতৰ সমৰ্থকসকল, বিশেষকৈ ব্ৰিটিছ প্ৰশাসক আৰু নৃতত্ত্ববিদ ভেৰিয়াৰ এলউইনৰ (Verrier Elwin) দৰে লোকে বিশ্বাস কৰিছিল যে জনজাতীয় লোকসকল “আদিম” আৰু তেওঁলোকৰ সংস্কৃতি অতি কোমল। হিন্দু সমাজৰ সংস্পৰ্শলৈ আহিলে তেওঁলোক শোষিত হ’ব আৰু তেওঁলোকৰ নিজস্ব সংস্কৃতি ধ্বংস হ’ব। সেয়েহে, তেওঁলোকক পৃথককৈ ৰাখি তেওঁলোকৰ সংস্কৃতিৰ সুৰক্ষা দিয়া উচিত।
2. একত্ৰীকৰণৰ যুক্তি (Integrationist View): জি. এছ. ঘূৰীৰ দৰে জাতীয়তাবাদী চিন্তাবিদসকলে এই মতৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। তেওঁলোকৰ মতে, জনজাতিসকলক পৃথক কৰি ৰখাটো তেওঁলোকৰ উন্নয়নৰ বাবে ক্ষতিকাৰক। তেওঁলোকে জনজাতিসকলক “পিছপৰা হিন্দু” বুলি কৈছিল আৰু বিশ্বাস কৰিছিল যে তেওঁলোক ঐতিহাসিকভাৱে হিন্দু সমাজৰেই এক অংশ। সেয়েহে, তেওঁলোকৰ সমস্যাবোৰৰ সমাধান পৃথকীকৰণত নহয়, বৰঞ্চ হিন্দু সমাজৰ লগত একত্ৰীকৰণৰ জৰিয়তেহে সম্ভৱ।

৩। ভাৰতবৰ্ষৰ জাতি আৰু প্ৰজাতিসমূহৰ মাজত থকা সম্পৰ্কৰ বিষয়ে হার্বাট ৰিজলী আৰু জি. এছ. ঘূৰীয়ে কেনেদৰে বক্তব্য আগবঢ়াইছে, আলোচনা কৰা।
উত্তৰ:

• হাৰ্বাট ৰিজলীৰ বক্তব্য: ব্ৰিটিছ প্ৰশাসক হাৰ্বাট ৰিজলীয়ে বিশ্বাস কৰিছিল যে ভাৰতত জাতিৰ উৎপত্তি প্ৰজাতিৰ (Race) লগত জড়িত। তেওঁৰ মতে, প্ৰজাতিৰ বৈশিষ্ট্য, যেনে- নাকৰ আকৃতি, মূৰৰ গঠন আদিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি জাতিৰ সংস্তৰণ নিৰ্ণয় কৰিব পাৰি। তেওঁৰ মতে, উচ্চ জাতিসমূহ ইন্দো-আৰ্য প্ৰজাতিৰ আৰু নিম্ন জাতিসমূহ অনাৰ্য, মংগোলীয় বা অন্য প্ৰজাতিৰ বংশধৰ। অৰ্থাৎ, তেওঁৰ মতে, জাতি আৰু প্ৰজাতিৰ মাজত এক পোনপটীয়া সম্পৰ্ক আছে।
• জি. এছ. ঘূৰীৰ বক্তব্য: ঘূৰীয়ে ৰিজলীৰ মতক সম্পূৰ্ণৰূপে গ্ৰহণ কৰা নাছিল। তেওঁ কৈছিল যে প্ৰজাতি আৰু জাতিৰ মাজত থকা এই সম্পৰ্ক কেৱল উত্তৰ ভাৰতৰ ইন্দো-গংগা সমভূমি অঞ্চলতহে কিছু পৰিমাণে দেখা যায়। ভাৰতৰ আন অঞ্চলত বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ লোকসকলৰ মাজত ইমান দীৰ্ঘদিনীয়া মিলা-মিচা হৈছে যে তাত প্ৰজাতিগত বিশুদ্ধতা (Racial Purity) বিচাৰি উলিওৱা অসম্ভৱ। সেয়েহে, ঘূৰীৰ মতে, সমগ্ৰ ভাৰতৰ বাবে জাতি ব্যৱস্থাক কেৱল প্ৰজাতিৰ ভিত্তিত ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰি।

৪। জাতি সম্পর্কে থকা সামাজিক নৃতাত্ত্বিক সংজ্ঞাসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: জি. এছ. ঘূৰীয়ে তেওঁৰ “Caste and Race in India” গ্ৰন্থত জাতি ব্যৱস্থাৰ ছটা প্ৰধান বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰিছে, যিবোৰেই ইয়াৰ সামাজিক নৃতাত্ত্বিক সংজ্ঞা দাঙি ধৰে:

1. সমাজৰ খণ্ড বিভাজন: জাতি ব্যৱস্থাই সমাজক কিছুমান খণ্ড বা গোটত বিভক্ত কৰে, য’ত সদস্যপদ জন্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিৰ্ধাৰিত হয়।
2. সংস্তৰণ: এই জাতিবোৰক পৱিত্ৰতা আৰু অপৱিত্ৰতাৰ ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক উচ্চ-নীচৰ শৃংখলাত সজোৱা হয়, য’ত ব্ৰাহ্মণ সৰ্বোচ্চ স্থানত আৰু দলিতসকল সৰ্বনিম্ন স্থানত থাকে।
3. খোৱা-লোৱা আৰু সামাজিক সম্পৰ্কত বাধা: কাৰ লগত খোৱা-বোৱা কৰিব পাৰি বা সামাজিক সম্পৰ্ক ৰাখিব পাৰি, তাৰ ওপৰত কঠোৰ নিয়ম থাকে।
4. সামাজিক আৰু ধৰ্মীয় নিৰ্যোগ্যতা আৰু বিশেষাধিকাৰ: উচ্চ জাতিয়ে কিছুমান বিশেষ ধৰ্মীয় আৰু সামাজিক অধিকাৰ ভোগ কৰে, আনহাতে নিম্ন জাতিক বহুতো অধিকাৰৰ পৰা বঞ্চিত কৰা হয়।
5. বৃত্তি বাছনিৰ ক্ষেত্ৰত বাধা: পৰম্পৰাগতভাৱে, প্ৰতিটো জাতিৰ বাবে বৃত্তি নিৰ্ধাৰিত থাকে আৰু সদস্যসকলে সেই বৃত্তিৰ বাহিৰে আন বৃত্তি গ্ৰহণ কৰাত বাধা থাকে।
6. বিবাহ সম্পৰ্কীয় নিষেধ: জাতি হৈছে এক অন্তঃবিবাহ গোট (Endogamous group), অৰ্থাৎ সদস্যসকলে নিজৰ জাতিৰ ভিতৰতহে বিবাহ কৰিব লাগে।

৫। ডি. পি. মুখার্জীয়ে ‘জীৱন্ত পৰম্পৰা’ মানে কি পৰম্পৰাক বুজাব বিচাৰিছে? তেওঁৰ মতে কিয় ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকল এইধৰণৰ পৰম্পৰাৰ সৈতে একাত্ম হ’ব লাগে?
উত্তৰ:

• ‘জীৱন্ত পৰম্পৰা’ (Living Tradition): ডি. পি. মুখাৰ্জীৰ মতে, ‘জীৱন্ত পৰম্পৰা’ মানে হৈছে এনে এক পৰম্পৰা যি কেৱল অতীতক খামুচি ধৰি নাথাকে, বৰঞ্চ ই গতিশীল। ই অতীতৰ পৰা গ্ৰহণ কৰিবলগীয়াখিনি গ্ৰহণ কৰে আৰু একে সময়তে নতুন পৰিৱৰ্তন আৰু আধুনিকতাকো নিজৰ লগত খাপ খুৱাই লয়। অৰ্থাৎ, ই হৈছে পুৰণি আৰু নতুনৰ মাজত এক নিৰন্তৰ দ্বন্দ্ব আৰু সমন্বয়ৰ ফল।
• কিয় একাত্ম হ’ব লাগে: মুখাৰ্জীৰ মতে, ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকল এই পৰম্পৰাৰ সৈতে একাত্ম হ’ব লাগে, কাৰণ:
  1. ভাৰতীয় সমাজখনক বুজিবলৈ ইয়াৰ পৰম্পৰাক জনাটো অপৰিহাৰ্য। ভাৰতীয় সমাজৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ ইয়াৰ পৰম্পৰাৰ মাজতে নিহিত হৈ আছে।
  2. কেৱল পাশ্চাত্যৰ তত্ত্ব আৰু ধাৰণাৰে ভাৰতীয় সমাজক বুজিব নোৱাৰি। ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলে যদি নিজৰ পৰম্পৰাক নুবুজে, তেন্তে তেওঁলোকে কেৱল পাশ্চাত্যৰ নকলকাৰী হৈ ৰ’ব।
  3. ভাৰতীয় সমাজৰ পৰিৱৰ্তনৰ দিশটো বুজিবলৈও পৰম্পৰাৰ অধ্যয়ন জৰুৰী, কাৰণ পৰিৱৰ্তন সদায় পৰম্পৰাৰ লগত হোৱা দ্বন্দ্বৰ মাজেৰেহে হয়।

৬। ভাৰতীয় সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ বিশেষত্বসমূহ কি কি? সেইবোৰে কেনেকৈ পৰিৱৰ্তনৰ আৰ্হিত প্ৰভাৱ পেলায়?
উত্তৰ: ডি. পি. মুখাৰ্জীৰ মতে, ভাৰতীয় সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ মূল বিশেষত্ব হ’ল ইয়াৰ পৰম্পৰা। এই পৰম্পৰাৰ কিছুমান বৈশিষ্ট্য আছে:

• ঐতিহাসিক গভীৰতা: ভাৰতীয় পৰম্পৰা বহু শতিকা পুৰণি আৰু ইয়াৰ ঐতিহাসিক প্ৰক্ৰিয়া অতি জটিল।
• সমন্বয়ৰ ক্ষমতা: ভাৰতীয় পৰম্পৰাই ইতিহাসৰ বিভিন্ন স্তৰত বাহিৰৰ পৰা অহা বিভিন্ন সাংস্কৃতিক প্ৰভাৱ, যেনে- বৌদ্ধ, ইছলাম, ব্ৰিটিছ আধুনিকতা আদিক নিজৰ লগত খাপ খুৱাই লৈছে।
• দ্বন্দ্ব আৰু সমন্বয়: ভাৰতীয় পৰম্পৰা কেৱল শান্তিপূৰ্ণ সমন্বয়ৰ ফল নহয়, ইয়াৰ আঁৰত বিভিন্ন আদৰ্শৰ মাজত হোৱা সংঘাত আৰু দ্বন্দ্বও নিহিত হৈ আছে।
  পৰিৱৰ্তনৰ আৰ্হিত প্ৰভাৱ:
  এই বিশেষত্বসমূহৰ বাবেই ভাৰতত পৰিৱৰ্তনৰ আৰ্হিটো পাশ্চাত্যৰ দৰে নহয়। ইয়াত পৰিৱৰ্তন মানে পুৰণিক সম্পূৰ্ণৰূপে ত্যাগ কৰি নতুনক গ্ৰহণ কৰা নুবুজায়। বৰঞ্চ, ইয়াত পৰিৱৰ্তন হয় পৰম্পৰা আৰু আধুনিকতাৰ মাজত হোৱা নিৰন্তৰ দ্বন্দ্ব আৰু সমন্বয়ৰ মাজেৰে। নতুন ধাৰণাবোৰ পুৰণি পৰম্পৰাৰ লগত মিলি এক নতুন “জীৱন্ত পৰম্পৰা”ৰ সৃষ্টি কৰে।

৭। কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ মানে কি? এ, আৰ, দেশায়ে কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ বিপক্ষে কিয় প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰিছে?
উত্তৰ:

• কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ (Welfare State): কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ হৈছে এনে এক ৰাষ্ট্ৰ যিয়ে নিজৰ নাগৰিকসকলৰ কল্যাণৰ বাবে, বিশেষকৈ শিক্ষা, স্বাস্থ্য, নিযুক্তি আৰু সামাজিক সুৰক্ষাৰ দৰে ক্ষেত্ৰত, এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। ই কেৱল আইন-শৃংখলা ৰক্ষা কৰাতে সীমাবদ্ধ নাথাকে।
• দেশাইৰ প্ৰতিবাদৰ কাৰণ: এ. আৰ. দেশাই এজন মার্ক্সবাদী চিন্তাবিদ হিচাপে কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণাটোক এক “মিথ” বা ভ্ৰম বুলি কৈছিল। তেওঁৰ প্ৰতিবাদৰ মূল কাৰণ হ’ল:
  1. পুঁজিবাদী স্বাৰ্থ ৰক্ষা: দেশাইৰ মতে, কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰবোৰ আচলতে পুঁজিবাদী ৰাষ্ট্ৰ। ইহঁতে দেখুৱাবলৈহে জনসাধাৰণৰ কল্যাণৰ কথা কয়, কিন্তু আচলতে ইহঁতে পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাটোক সংকটৰ পৰা বচাবলৈ আৰু পুঁজিপতি শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰিবলৈহে কাম কৰে।
  2. অসমতা দূৰত ব্যৰ্থতা: দেশাইয়ে দেখুৱাইছিল যে এই ৰাষ্ট্ৰবোৰে দৰিদ্ৰতা, অৰ্থনৈতিক অসমতা আৰু শোষণ দূৰ কৰাত সম্পূৰ্ণৰূপে ব্যৰ্থ হৈছে।
  3. সীমিত কল্যাণ: এই ৰাষ্ট্ৰবোৰে যিখিনি কল্যাণমূলক কাম কৰে, সেয়া অতি সীমিত আৰু ই পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ বাবে কোনো ভাবুকিৰ সৃষ্টি নকৰে।

৮। এম, এন, শ্ৰীনিবাস আৰু লুইচ ডুমন্তে গাঁৱক সমাজতাত্ত্বিক গৱেষণাৰ বিষয়বস্তু হিচাপে লোৱাৰ সপক্ষে আৰু বিপক্ষে কেনেধৰণৰ মত প্ৰকাশ কৰিছে?
উত্তৰ:

• বিপক্ষে মত (লুইচ ডুমন্ত): ফৰাচী সমাজতত্ত্ববিদ লুইচ ডুমন্তৰ মতে, ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বৰ অধ্যয়নৰ বাবে গাঁও এক উপযুক্ত একক নহয়। তেওঁৰ যুক্তি আছিল:
  • গাঁও এখন কেৱল কিছুমান মানুহৰ এক ভৌগোলিক সমষ্টিহে, ইয়াৰ কোনো সামাজিক বা গাঁথনিগত পৰিচয় নাই।
  • ভাৰতীয় সমাজৰ মূল গাঁথনিগত একক হৈছে জাতি ব্যৱস্থা, গাঁও নহয়। জাতিৰ নিয়ম-কানুন, সম্পৰ্ক আৰু সংস্তৰণ গাঁৱৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি বিয়পি থাকে।
  • সেয়েহে, ভাৰতীয় সমাজক বুজিবলৈ জাতি ব্যৱস্থাৰ ওপৰতহে গুৰুত্ব দিয়া উচিত, গাঁৱৰ ওপৰত নহয়।
• সপক্ষে মত (এম. এন. শ্ৰীনিবাস): এম. এন. শ্ৰীনিবাসে ডুমন্তৰ মতৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, গাঁও অধ্যয়নৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ একক, কাৰণ:
  • গাঁও এখন কেৱল মানুহৰ সমষ্টি নহয়, ইয়াৰ এক নিজস্ব সামাজিক পৰিচয় আৰু সংহতি আছে। গাঁৱৰ মানুহৰ মাজত এক “আমি” ভাব থাকে।
  • জাতি ব্যৱস্থাৰ কাৰ্যকাৰিতা গাঁৱৰ প্ৰেক্ষাপটতহে ভালদৰে বুজিব পাৰি। গাঁৱৰ ভিতৰতে বিভিন্ন জাতিৰ মাজত পাৰস্পৰিক নিৰ্ভৰশীলতা আৰু সম্পৰ্ক গঢ় লৈ উঠে।
  • ক্ষেত্ৰ অধ্যয়নৰ বাবে গাঁও এখন এক সুবিধাজনক আৰু পৰিচালনাযোগ্য একক।

৯। ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বৰ ইতিহাসত গাঁও অধ্যয়নৰ তাৎপৰ্য ব্যাখ্যা কৰা। এইক্ষেত্ৰত এম, এন, শ্ৰীনিবাসে কেনে ভূমিকা পালন কৰিছিল উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ:

• তাৎপৰ্য:
  1. ক্ষেত্ৰ অধ্যয়নৰ প্ৰতিষ্ঠা: ১৯৫০-ৰ দশকত হোৱা গাঁও অধ্যয়নসমূহে ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বত ক্ষেত্ৰ অধ্যয়নৰ (Fieldwork) পৰম্পৰাক এক শক্তিশালী ভিত্তি প্ৰদান কৰিছিল। ই সমাজতত্ত্বক কেৱল কিতাপৰ জ্ঞানৰ পৰা উলিয়াই আনি বাস্তৱ সমাজৰ লগত সংযোগ কৰিছিল।
  2. ভাৰতীয় সমাজৰ বাস্তৱ ছবি: এই অধ্যয়নসমূহে ভাৰতীয় গাঁৱৰ সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক জীৱনৰ এক জীৱন্ত আৰু পুংখানুপুংখ ছবি দাঙি ধৰিছিল, যিটো আগতে কেৱল ঔপনিৱেশিক প্ৰশাসকৰ বিৱৰণীতহে পোৱা গৈছিল।
  3. নতুন ধাৰণাৰ সৃষ্টি: গাঁও অধ্যয়নৰ ফলতে “প্ৰতিপত্তিশালী বৰ্গ” (Dominant Caste), “সংস্কৃতায়ন” (Sanskritization) আদিৰ দৰে বহুতো গুৰুত্বপূৰ্ণ ধাৰণাৰ সৃষ্টি হৈছিল।
• এম. এন. শ্ৰীনিবাসৰ ভূমিকা:
  • শ্ৰীনিবাসে ভাৰতত গাঁও অধ্যয়নৰ পৰম্পৰা প্ৰতিষ্ঠা কৰাত এক অগ্ৰণী ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁৰ “The Remembered Village” গ্ৰন্থখন ক্ষেত্ৰ অধ্যয়নৰ এক উৎকৃষ্ট নিদৰ্শন।
  • তেওঁ যুক্তি দিছিল যে ভাৰতীয় সমাজক বুজিবলৈ গাঁও এক অপৰিহাৰ্য একক।
  • তেওঁৰ অধ্যয়নৰ জৰিয়তেই ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বই বহুতো নতুন আৰু মৌলিক ধাৰণা লাভ কৰিছিল, যিয়ে ভাৰতীয় সমাজক এক নতুন দৃষ্টিভংগীৰে চাবলৈ শিকাইছিল।

বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)

১. প্ৰশ্ন: ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বৰ পিতৃ কোন? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: জি. এছ. ঘূৰী।

২. প্ৰশ্ন: “Caste and Race in India” গ্ৰন্থখন কোনে লিখিছিল? (AHSEC 2017)
উত্তৰ: জি. এছ. ঘূৰী।

৩. প্ৰশ্ন: ডি. পি. মুখাৰ্জীৰ মতে, পৰম্পৰাৰ এটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2018)
উত্তৰ: পৰম্পৰা গতিশীল, স্থিৰ নহয়।

৪. প্ৰশ্ন: এ. আৰ. দেশাই কোনটো মতাদৰ্শৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: মার্ক্সবাদ।

৫. প্ৰশ্ন: “The Remembered Village” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন? (AHSEC 2020)
উত্তৰ: এম. এন. শ্ৰীনিবাস।

৬. প্ৰশ্ন: জি. এছ. ঘূৰীয়ে উল্লেখ কৰা জাতিৰ এটা বৈশিষ্ট্য লিখা। (AHSEC 2022)
উত্তৰ: সংস্তৰণ (Hierarchy)।

৭. প্ৰশ্ন: “কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ”ৰ ধাৰণাটোক কোনে এক “মিথ” বুলি কৈছিল? (AHSEC 2023)
উত্তৰ: এ. আৰ. দেশাই।

৮. প্ৰশ্ন: এম. এন. শ্ৰীনিবাসে অধ্যয়ন কৰা গাঁওখনৰ নাম কি আছিল? (AHSEC 2017)
উত্তৰ: ৰামপুৰা।

৯. প্ৰশ্ন: ডি. পি. মুখাৰ্জীৰ মতে, ভাৰতীয় সমাজৰ পৰিৱৰ্তন কেনেকৈ হয়? (AHSEC 2019)
উত্তৰ: পৰম্পৰা আৰু আধুনিকতাৰ মাজত হোৱা দ্বন্দ্বৰ জৰিয়তে।

১০. প্ৰশ্ন: জি. এছ. ঘূৰীয়ে জনজাতিসকলক কি বুলি অভিহিত কৰিছিল? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: পিছপৰা হিন্দু (Backward Hindus)।

১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ

১. প্ৰশ্ন: ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ আনুষ্ঠানিক অধ্যয়ন কোনখন বিশ্ববিদ্যালয়ত প্ৰথমে আৰম্ভ হৈছিল?
উত্তৰ: বম্বে বিশ্ববিদ্যালয় (১৯১৭ চনত)।

২. প্ৰশ্ন: “Social Background of Indian Nationalism” গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰ: এ. আৰ. দেশাই।

৩. প্ৰশ্ন: ডি. পি. মুখাৰ্জীয়ে পৰম্পৰাৰ পৰিৱৰ্তনৰ তিনিটা নীতি কি কি বুলি কৈছিল?
উত্তৰ: শ্ৰুতি, স্মৃতি আৰু অনুভৱ।

৪. প্ৰশ্ন: কোনজন ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদক “ক্ষেত্ৰ অধ্যয়ন”ৰ পৰম্পৰা প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ শ্ৰেয় দিয়া হয়?
উত্তৰ: এম. এন. শ্ৰীনিবাস।

৫. প্ৰশ্ন: জি. এছ. ঘূৰীৰ মতে, জাতি ব্যৱস্থাৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য কি?
উত্তৰ: অন্তঃবিবাহ (Endogamy)।

৬. প্ৰশ্ন: এ. আৰ. দেশাইৰ মতে, পুঁজিবাদী ৰাষ্ট্ৰৰ মূল চৰিত্ৰ কি?
উত্তৰ: ই পুঁজিপতি শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰা এক শোষণকাৰী যন্ত্ৰ।

৭. প্ৰশ্ন: লুইচ ডুমণ্টৰ মতে, ভাৰতীয় সমাজৰ অধ্যয়নৰ মূল একক কি?
উত্তৰ: জাতি ব্যৱস্থা।

৮. প্ৰশ্ন: “Man in India” নামৰ আলোচনীখন কোনে আৰম্ভ কৰিছিল?
উত্তৰ: শৰৎ চন্দ্ৰ ৰয়।

৯. প্ৰশ্ন: ডি. পি. মুখাৰ্জীয়ে নিজকে কি বুলি পৰিচয় দিবলৈ ভাল পাইছিল?
উত্তৰ: এজন মার্ক্স’লজিষ্ট (Marxologist), সমাজতত্ত্ববিদ নহয়।

১০. প্ৰশ্ন: এম. এন. শ্ৰীনিবাসে তেওঁৰ “The Remembered Village” গ্ৰন্থখন কিয় স্মৃতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি লিখিবলগীয়া হৈছিল?
উত্তৰ: কাৰণ তেওঁৰ ক্ষেত্ৰ অধ্যয়নৰ টোকাবোৰ ঘটনাক্ৰমে জুইত জাহ গৈছিল।