অধ্যায় ১:
সমাজতত্ত্ব আৰু সমাজ (Sociology and Society)
অধ্যায়টোৰ সাৰাংশ
এই অধ্যায়টোত সমাজতত্ত্বক এক বিষয় হিচাপে পৰিচয় কৰোৱা হৈছে। ইয়াত সমাজতত্ত্বৰ অৰ্থ, ইয়াৰ অধ্যয়নৰ পৰিসৰ, আৰু আন সমাজ বিজ্ঞানসমূহৰ সৈতে ইয়াৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে।
- সমাজতত্ত্বৰ পৰিচয়: সমাজতত্ত্বই মানৱ সমাজক এক সামগ্ৰিক আৰু আন্তঃসম্পৰ্কীয় দৃষ্টিকোণৰ পৰা অধ্যয়ন কৰে। ই কেৱল ব্যক্তিগত সমস্যাতেই সীমাবদ্ধ নাথাকি সেইবোৰক এক বহল সামাজিক প্ৰেক্ষাপটত স্থাপন কৰি চায়। আমেৰিকান সমাজতত্ত্ববিদ চি. ৰাইট মিল্ছে (C. Wright Mills) ইয়াক “সমাজতাত্ত্বিক কল্পনা” (Sociological Imagination) বুলি অভিহিত কৰিছে, যিয়ে ব্যক্তিগত সমস্যা (Personal Problem) আৰু ৰাজহুৱা বিষয় (Public Issue)ৰ মাজৰ সম্পৰ্কক বুজাত সহায় কৰে।
- সমাজৰ বহুত্বতা আৰু অসমতা: প্ৰতিখন সমাজতে বহুত্বতা (Pluralities) আৰু অসমতা (Inequalities) বিৰাজমান। সমাজতত্ত্বই এই ভিন্নতাসমূহক, যেনে— জাতি, ধৰ্ম, ভাষা, শ্ৰেণী আদিৰ ভিত্তিত গঢ় লৈ উঠা সামাজিক গাঁথনি আৰু ইয়াৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা অসমতাসমূহক পদ্ধতিগতভাৱে অধ্যয়ন কৰে।
- সমাজতত্ত্ব আৰু সাধাৰণ জ্ঞান: সমাজতত্ত্ব সাধাৰণ জ্ঞান (Common Sense) বা দাৰ্শনিক চিন্তাৰ পৰা পৃথক। ই কোনো ঘটনাৰ ওপৰত মতামত দিয়াৰ পৰিৱৰ্তে বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি, পৰ্যবেক্ষণ আৰু প্ৰমাণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে। ই এক অভিজ্ঞতামূলক (Empirical) আৰু পদ্ধতিগত অধ্যয়ন।
- সমাজতত্ত্বৰ উৎপত্তি আৰু বিকাশ: সমাজতত্ত্বৰ জন্ম হৈছিল আধুনিক যুগৰ আৰম্ভণিতে ইউৰোপত। জ্ঞানোদয় (Enlightenment), ফৰাচী বিপ্লৱ আৰু ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ দৰে বৌদ্ধিক আৰু বস্তুবাদী পৰিৱৰ্তনসমূহে সমাজৰ বিষয়ে নতুনকৈ চিন্তা কৰিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল। আগষ্ট ক’ট (Auguste Comte), কাৰ্ল মাৰ্ক্স (Karl Marx), আৰু হাৰ্বাৰ্ট স্পেনচাৰ (Herbert Spencer) আদি প্ৰাৰম্ভিক সমাজতত্ত্ববিদসকলে সমাজৰ বিকাশ আৰু পৰিৱৰ্তনৰ বিষয়ে তত্ত্ব আগবঢ়াইছিল।
- ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশ: ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশ ঔপনিৱেশিকতাবাদৰ লগত জড়িত। পশ্চিমীয়া সমাজতত্ত্ববিদসকলে ভাৰতীয় সমাজক এক “অপৰিৱৰ্তনীয়” আৰু “পশ্চাদপদ” সমাজ হিচাপে চিত্ৰিত কৰিছিল। কিন্তু ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলে এই ধাৰণাক প্ৰত্যাহ্বান জনাই ভাৰতৰ নিজস্ব সামাজিক গাঁথনি, যেনে— গাঁও, জাতি, ধৰ্ম আদিৰ বিষয়ে গভীৰ অধ্যয়ন কৰিছে।
- সমাজতত্ত্বৰ পৰিসৰ আৰু আন সমাজ বিজ্ঞানৰ সৈতে সম্পৰ্ক: সমাজতত্ত্বৰ পৰিসৰ অতি ব্যাপক। ই অৰ্থনীতি, ৰাজনীতি বিজ্ঞান, বুৰঞ্জী, মনোবিজ্ঞান আৰু সামাজিক নৃতত্ত্বৰ দৰে আন আন সমাজ বিজ্ঞানৰ সৈতে ওতפ্ּৰোতভাৱে জড়িত। সমাজতত্ত্বই এই বিষয়সমূহৰ পৰা জ্ঞান আহৰণ কৰাৰ লগতে সিহতক এক বহল সামাজিক প্ৰেক্ষাপট প্ৰদান কৰে।
অনুশীলনী (পাঠ্যভিত্তিক প্ৰশ্নোত্তৰ)
১। সমাজতত্ত্বৰ উৎপত্তি আৰু বিকাশৰ বিষয়ে কিয় অধ্যয়ন কৰিব লাগে? আলোচনা কৰা। (Why we study about the origin and growth of Sociology? Discuss.)
উত্তৰ: সমাজতত্ত্বৰ উৎপত্তি আৰু বিকাশৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ, কাৰণ—
- ঐতিহাসিক প্ৰেক্ষাপট: ই আমাক দেখুৱাই যে কেনেকৈ ঔদ্যোগিক বিপ্লৱ আৰু ফৰাচী বিপ্লৱৰ দৰে ঐতিহাসিক পৰিৱৰ্তনসমূহে সমাজৰ বিষয়ে নতুন চিন্তাৰ জন্ম দিছিল।
- বৌদ্ধিক ধাৰণা: ই আমাক জ্ঞানোদয়ৰ দৰে বৌদ্ধিক আন্দোলনৰ বিষয়ে জানিবলৈ দিয়ে, যিয়ে যুক্তি আৰু বিজ্ঞানৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল।
- বিষয়টোৰ বিকাশ: এটা বিষয়ৰ ইতিহাস জানিলেহে সেই বিষয়টোৰ বৰ্তমানৰ স্থিতি আৰু ভৱিষ্যতৰ দিশ ভালদৰে বুজিব পাৰি।
- ভাৰতীয় প্ৰসংগ: ইউৰোপত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশৰ লগত ভাৰতৰ ঔপনিৱেশিক অভিজ্ঞতা কেনেদৰে জড়িত আছিল, সেই বিষয়েও ই আমাক এক গভীৰ জ্ঞান দিয়ে।
২। সমাজ সম্পৰ্কীয় বিভিন্ন দিশ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা। (Discuss about the various aspects of society.)
উত্তৰ: সমাজ বিভিন্ন দিশৰ সমষ্টি। সমাজতত্ত্বই এই সকলো দিশৰ আন্তঃসম্পৰ্ক অধ্যয়ন কৰে।
- অৰ্থনৈতিক দিশ: উৎপাদন, বিতৰণ, বজাৰ, শ্ৰম বিভাজন আদি।
- ৰাজনৈতিক দিশ: ক্ষমতা, কৰ্তৃত্ব, চৰকাৰ, আইন, ৰাষ্ট্ৰ আদি।
- সাংস্কৃতিক দিশ: মূল্যবোধ, প্ৰতিমান, বিশ্বাস, কলা, ভাষা আদি।
- সামাজিক দিশ: পৰিয়াল, বিবাহ, জাতি, শ্ৰেণী, ধৰ্ম আদিৰ দৰে সামাজিক সংস্থাসমূহ।
এই সকলো দিশেই এটাই আনটোৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়। উদাহৰণস্বৰূপে, এজন ব্যক্তিৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থাই তেওঁৰ সামাজিক স্থিতি আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষমতা নিৰ্ধাৰণ কৰিব পাৰে।
৩। বৰ্তমান সময়ত বিভিন্ন বিষয়বোৰৰ মাজত আদান-প্ৰদান নীতি কেনেদৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি ক‘ব পাৰি? তোমাৰ উত্তৰৰ সমৰ্থনত যুক্তি আগবঢ়োৱা। (How can principles of exchange among the different disciplines is important in present time? Give argument in support of your answer.)
উত্তৰ: বৰ্তমান সময়ত বিভিন্ন বিষয়ৰ মাজত আদান-প্ৰদানৰ নীতি অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। কোনো এটা বিষয়কেই সম্পূৰ্ণ পৃথকভাৱে অধ্যয়ন কৰিব নোৱাৰি।
- যুক্তি: সমাজৰ যিকোনো এটা সমস্যা, যেনে— দৰিদ্ৰতা, কেৱল অৰ্থনৈতিক সমস্যা নহয়। ইয়াৰ লগত সামাজিক (জাতি, লিংগ), ৰাজনৈতিক (চৰকাৰী নীতি), আৰু ঐতিহাসিক (ঔপনিৱেশিক শোষণ) কাৰণো জড়িত হৈ থাকে। সেয়েহে, দৰিদ্ৰতাৰ বিষয়ে সম্পূৰ্ণ জ্ঞান লাভ কৰিবলৈ সমাজতত্ত্ব, অৰ্থনীতি, ৰাজনীতি বিজ্ঞান আৰু বুৰঞ্জী— এই সকলো বিষয়ৰ মাজত জ্ঞানৰ আদান-প্ৰদান অপৰিহাৰ্য। এই আন্তঃবিষয়ক (interdisciplinary) দৃষ্টিভংগীয়েহে যিকোনো বিষয়ৰ এক সামগ্ৰিক আৰু গভীৰ জ্ঞান দিব পাৰে।
৪। তোমাৰ বন্ধু বা আত্মীয় সকলে সন্মুখীন হোৱা যিকোনো এটা ব্যক্তিগত সমস্যা চিনাক্ত কৰা। সমাজতাত্ত্বিক দৃষ্টিভংগীৰে এনে সমস্যা চাবলৈ যত্ন কৰা। (Identify any personal problem faced by your friends or relatives. Try to see this type of problem from sociological perspectives.)
উত্তৰ:
- ব্যক্তিগত সমস্যা: মোৰ এজন বন্ধুৱে ভাল নম্বৰ পোৱা সত্ত্বেও তেওঁ বিচৰা কলেজখনত নামভৰ্তি কৰিব পৰা নাই। এয়া তেওঁৰ বাবে এক ব্যক্তিগত ব্যৰ্থতা বা সমস্যা।
- সমাজতাত্ত্বিক দৃষ্টিভংগী: সমাজতাত্ত্বিক কল্পনাৰে চালে এই ব্যক্তিগত সমস্যাটোক এক ৰাজহুৱা বিষয় হিচাপে চাব পাৰি। ইয়াৰ কাৰণ হ’ব পাৰে—
- অসমতা: চহৰ আৰু গাঁৱৰ শিক্ষানুষ্ঠানৰ মাজত থকা সুবিধাৰ পাৰ্থক্য।
- শ্ৰেণী: উচ্চবিত্ত পৰিয়ালৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে ব্যক্তিগত খণ্ডৰ দামী শিক্ষানুষ্ঠানত পঢ়াৰ সুবিধা পায়, যিটো মোৰ বন্ধুৰ বাবে সম্ভৱ নহয়।
- চৰকাৰী নীতি: চৰকাৰৰ শিক্ষা নীতি, আসনৰ সীমিত সংখ্যা, আৰু বাঢ়ি অহা জনসংখ্যাৰ বাবে সৃষ্টি হোৱা প্ৰতিযোগিতাও ইয়াৰ বাবে দায়ী।
গতিকে, বন্ধুৰ সমস্যাটো কেৱল ব্যক্তিগত নহয়, ই এক বহল সামাজিক গাঁথনিৰ অংশ।
৫। সমাজতাত্ত্বিক কল্পনা বুলিলে কি বুজা? সমাজতাত্ত্বিক কল্পনাৰ আধাৰত সামাজিক সমস্যা আৰু ব্যক্তিগত বিষয়ৰ ওপৰত চমুৱাই লিখা। (What do you mean by sociological imagination? On the basis of sociological imagination, write briefly about social problem and personal problem.)
উত্তৰ: সমাজতাত্ত্বিক কল্পনা (Sociological Imagination) হৈছে আমেৰিকান সমাজতত্ত্ববিদ চি. ৰাইট মিল্ছৰ দ্বাৰা প্ৰৱৰ্তিত এক ধাৰণা। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল ব্যক্তিগত জীৱনৰ সমস্যাসমূহক বহল সামাজিক আৰু ঐতিহাসিক প্ৰেক্ষাপটত চাব পৰা ক্ষমতা।
- ব্যক্তিগত বিষয় (Personal Problem): এয়া ব্যক্তি এজনৰ নিজৰ জীৱনৰ সমস্যা, যেনে— নিবনুৱা হোৱা, পৰীক্ষাত ফেইল কৰা আদি।
- সামাজিক সমস্যা (Social Issue): যেতিয়া একেধৰণৰ সমস্যা সমাজৰ বহু লোকে একেলগে সন্মুখীন হয়, তেতিয়া ই এক সামাজিক সমস্যা বা ৰাজহুৱা বিষয় হৈ পৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, যেতিয়া এখন চহৰত হাজাৰ হাজাৰ লোক নিবনুৱা হয়, সেয়া কেৱল ব্যক্তিগত সমস্যা হৈ নাথাকে, বৰঞ্চ ই দেশৰ অৰ্থনৈতিক নীতি বা ঔদ্যোগিক গাঁথনিৰ সমস্যাৰ ইংগিত দিয়ে।
সমাজতাত্ত্বিক কল্পনাই আমাক এই দুয়োটাৰ মাজৰ সম্পৰ্ক বুজাত সহায় কৰে।
৬। সমাজৰ বহুত্বতাৰ অৰ্থ লিখা। (Write the meaning of plurality of society.)
উত্তৰ: সমাজৰ বহুত্বতা বুলিলে এখন সমাজত বিভিন্ন ভাষিক, নৃগোষ্ঠীয়, ধৰ্মীয়, জাতি-জনজাতি আদিৰ সম্প্ৰদায়ৰ লোকসকলে একেলগে বসবাস কৰা অৱস্থাটোক বুজায়। ভাৰতীয় সমাজ বহুত্বতাৰ এক উৎকৃষ্ট উদাহৰণ।
৭। সামাজিক অসমতাৰ দুটা কাৰণ উল্লেখ কৰা। (Mention two causes of social inequality.)
উত্তৰ: সামাজিক অসমতাৰ দুটা প্ৰধান কাৰণ হ’ল:
(ক) সম্পদ আৰু সুযোগৰ অসমান বিতৰণ (যেনে— ভূমি, শিক্ষা, স্বাস্থ্য)।
(খ) সামাজিক গাঁথনিত থকা বৈষম্যমূলক ব্যৱস্থা (যেনে— জাতি, শ্ৰেণী, লিংগ)।
৮। সমাজতত্ত্বৰ অৰ্থ প্ৰকাশ কৰা। (Express the meaning of sociology.)
উত্তৰ: সমাজতত্ত্ব হৈছে সমাজ বিজ্ঞানৰ এটা শাখা য’ত মানৱ সমাজ, সামাজিক সম্পৰ্ক, সামাজিক সংস্থা আৰু সমাজৰ সামগ্ৰিক গাঁথনিৰ বিষয়ে পদ্ধতিগত আৰু বৈজ্ঞানিকভাৱে অধ্যয়ন কৰা হয়।
৯। সমাজতত্ত্বৰ সংজ্ঞা দিয়া। সমাজতত্ত্বৰ অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ সম্পৰ্কে চমুৱাই লিখা। (Define sociology. Write briefly about the scope of sociology.)
উত্তৰ: সংজ্ঞা: সমাজতত্ত্ব হৈছে সমাজৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়ন।
অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ (Scope): সমাজতত্ত্বৰ অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ অতি ব্যাপক। ই সমাজৰ সকলো দিশকে সামৰি লয়, যেনে—
- সামাজিক সংস্থা (পৰিয়াল, ধৰ্ম, শিক্ষা)।
- সামাজিক অসমতা (জাতি, শ্ৰেণী, লিংগ)।
- সামাজিক সমস্যা (দৰিদ্ৰতা, অপৰাধ)।
- সামাজিক পৰিৱৰ্তন আৰু গোলকীয় প্ৰক্ৰিয়া।
১০। সমাজতত্ত্বক বিজ্ঞান হিচাপে ব্যাখ্যা কৰা। (Explain sociology as a science.)
উত্তৰ: সমাজতত্ত্বক বিজ্ঞান বুলি কোৱা হয় কাৰণ ই সমাজৰ বিষয়ে জ্ঞান আহৰণ কৰিবলৈ বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰে। ইয়াৰ অধ্যয়ন পদ্ধতিগত, তথ্যভিত্তিক আৰু অভিজ্ঞতামূলক (empirical)। ই কোনো ঘটনাৰ ওপৰত মতামত দিয়াৰ পৰিৱৰ্তে পৰ্যবেক্ষণ, প্ৰমাণ আৰু বিশ্লেষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
১১। সমাজতত্ত্ব আৰু ব্যৱহাৰিক জ্ঞানৰ মাজত দুটা পাৰ্থক্য লিখা। (Write two differences between sociology and common sense knowledge.)
উত্তৰ:
(ক) সমাজতত্ত্ব বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি আৰু প্ৰমাণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠে, আনহাতে ব্যৱহাৰিক বা সাধাৰণ জ্ঞান ব্যক্তিগত অভিজ্ঞতা আৰু বিশ্বাসৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠে।
(খ) সমাজতত্ত্বই যিকোনো বিশ্বাসক প্ৰশ্ন কৰে আৰু পৰীক্ষা কৰে, কিন্তু সাধাৰণ জ্ঞানে নিজৰ ধাৰণাবোৰক প্ৰশ্ন নকৰে।
১২। সমাজতত্ত্বক বিজ্ঞান হিচাপে আখ্যা দিয়াৰ দুটা যুক্তি আগবঢ়োৱা। (Give two arguments sociology as a science.)
উত্তৰ:
(ক) ই পদ্ধতিগতভাৱে তথ্য সংগ্ৰহ আৰু বিশ্লেষণ কৰে।
(খ) ইয়াৰ সিদ্ধান্তসমূহ প্ৰমাণ আৰু পৰ্যবেক্ষণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গ্ৰহণ কৰা হয়, ব্যক্তিগত মতামতৰ ওপৰত নহয়।
১৩। সমাজতত্ত্ব গঠনত বৌদ্ধিক ধাৰণাৰ ভূমিকা সম্পর্কে চমুৱাই লিখা। (Write briefly the role of intellectual ideas that went in to making of sociology.)
উত্তৰ: সমাজতত্ত্ব গঠনত জ্ঞানোদয় যুগৰ বৌদ্ধিক ধাৰণাসমূহৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আছে। এই সময়ত যুক্তি, বিজ্ঞান আৰু ব্যক্তিবাদক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল। ডাৰউইনৰ বিৱৰ্তনবাদে সমাজৰ বিকাশৰ বিষয়ে চিন্তা কৰিবলৈ অনুপ্ৰেৰণা যোগাইছিল। এই বৌদ্ধিক ধাৰণাসমূহে সমাজক এক নতুন বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা চাবলৈ সমাজতত্ত্ববিদসকলক উৎসাহিত কৰিছিল।
১৪। জ্ঞানোদয় যুগৰ বিকাশ কেতিয়া হৈছিল? (When the enlightenment era developed?)
উত্তৰ: ১৭ শতিকাৰ শেষৰ ফালৰ পৰা ১৮ শতিকালৈকে ইউৰোপত জ্ঞানোদয় যুগৰ বিকাশ হৈছিল।
১৫। জ্ঞানোদয় যুগৰ চিন্তাবিদসকলে কোন দুটা দিশত গুৰুত্ব দিছে উল্লেখ কৰা। (Mention two forces which are given importance by the thinkers of enlightenment.)
উত্তৰ: জ্ঞানোদয় যুগৰ চিন্তাবিদসকলে (ক) যুক্তি (Reason) আৰু (খ) ব্যক্তিবাদ (Individualism) – এই দুটা দিশত গুৰুত্ব দিছিল।
১৬। সমাজতত্ত্ব গঠনত সহায় কৰা দুটা বস্তুবাদী কাৰক লিখা। (Write two material issues that went in to the making of Sociology.)
উত্তৰ: (ক) ঔদ্যোগিক বিপ্লৱ আৰু পুঁজিবাদৰ বিকাশ। (খ) নগৰীকৰণ আৰু নতুন সামাজিক শ্ৰেণীৰ (শ্ৰমিক শ্ৰেণী) জন্ম।
১৭। ইউৰোপত সমাজতত্ত্ব বিকাশৰ প্ৰধান কাৰক কেইটা লিখা। (Write the basic causes of growth sociology in Europe.)
উত্তৰ: ইউৰোপত সমাজতত্ত্ব বিকাশৰ প্ৰধান কাৰকসমূহ হ’ল— জ্ঞানোদয়, ঔদ্যোগিক বিপ্লৱ, ফৰাচী বিপ্লৱ, নগৰীকৰণ, আৰু বিজ্ঞানৰ বিকাশ।
১৮। ভাৰতবৰ্ষত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশ কিদৰে হৈছিল চমুৱাই আলোচনা কৰা। (Discuss briefly the growth of sociology in India.)
উত্তৰ: ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশ ঔপনিৱেশিকতাবাদৰ লগত ওতפ্ּৰোতভাৱে জড়িত। ব্ৰিটিছসকলে নিজৰ শাসনৰ সুবিধাৰ বাবে ভাৰতীয় সমাজৰ বিষয়ে জানিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। প্ৰথম অৱস্থাত পশ্চিমীয়া পণ্ডিতসকলে ভাৰতীয় সমাজক এক স্থবিৰ আৰু পৰম্পৰাগত সমাজ হিচাপে অধ্যয়ন কৰিছিল। কিন্তু পৰৱৰ্তী সময়ত জি. এছ. ঘুৰিয়ে, এম. এন. শ্ৰীনিবাস, এ. আৰ. দেশাইৰ দৰে ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলে ভাৰতৰ জাতি ব্যৱস্থা, গাঁও, সামাজিক পৰিৱৰ্তন আদি বিষয়ত গভীৰ আৰু মৌলিক অধ্যয়ন কৰি ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বক এক নতুন দিশ প্ৰদান কৰে।
১৯। সমাজতত্ত্ব আৰু অৰ্থনীতিৰ মাজত সম্পৰ্ক বিচাৰ কৰা। (Write the relationship between Sociology and Economics.)
উত্তৰ: অৰ্থনীতিয়ে দ্ৰব্য আৰু সেৱাৰ উৎপাদন আৰু বিতৰণৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে। কিন্তু সমাজতত্ত্বই দেখুৱাই যে অৰ্থনৈতিক আচৰণ কেৱল লাভ-লোকচানৰ হিচাপতে নচলে, ই সামাজিক প্ৰতিমান, মূল্যবোধ আৰু সম্পৰ্কৰ দ্বাৰাও প্ৰভাৱিত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, কোনো এটা বস্তুৰ চাহিদা কেৱল তাৰ মূল্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে, বৰঞ্চ সামাজিক স্থিতি (status) আৰু সাংস্কৃতিক পছন্দৰ ওপৰতো নিৰ্ভৰ কৰে।
২০। সমাজতত্ত্ব আৰু ৰাজনীতি বিজ্ঞান কিদৰে পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কযুক্ত, আলোচনা কৰা। (How can Sociology and Political Science related with each other?)
উত্তৰ: ৰাজনীতি বিজ্ঞানে ক্ষমতা, চৰকাৰ আৰু ৰাজনৈতিক আচৰণৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে। সমাজতত্ত্বই এই ৰাজনৈতিক আচৰণৰ সামাজিক কাৰণসমূহ অধ্যয়ন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰাজনীতি বিজ্ঞানে নিৰ্বাচন প্ৰক্ৰিয়া অধ্যয়ন কৰে, কিন্তু সমাজতত্ত্বই অধ্যয়ন কৰে যে কেনেকৈ জাতি, ধৰ্ম বা শ্ৰেণীয়ে ভোটদানৰ আচৰণক প্ৰভাৱিত কৰে। “ৰাজনৈতিক সমাজতত্ত্ব” (Political Sociology) হৈছে এই দুয়োটা বিষয়ৰ মাজৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সংযোগ।
২১। সমাজতত্ত্ব আৰু সামাজিক নৃতত্ত্বৰ মাজত থকা সম্পর্ক আলোচনা কৰা। (Discuss the relationship between Sociology and Social Anthropology.)
উত্তৰ: পৰম্পৰাগতভাৱে, সামাজিক নৃতত্ত্বই সৰল, আদিম বা অ-পশ্চিমীয়া সমাজৰ অধ্যয়ন কৰিছিল, আনহাতে সমাজতত্ত্বই আধুনিক, জটিল সমাজৰ অধ্যয়ন কৰিছিল। কিন্তু ভাৰতৰ দৰে দেশত, য’ত আধুনিক আৰু পৰম্পৰাগত সমাজ একেলগে থাকে, এই পাৰ্থক্য অস্পষ্ট হৈ পৰে। ভাৰতত দুয়োটা বিষয়েই গাঁও, জাতি, জনজাতি, ধৰ্ম আদি বিষয় অধ্যয়ন কৰে, সেয়েহে ইহঁতৰ মাজত সম্পৰ্ক অতি ঘনিষ্ঠ।
২২। সমাজতত্ত্ব আৰু মনোবিজ্ঞানৰ মাজত থকা দুটা সম্পর্ক লিখা। (Write two relationship between Sociology and Psychology.)
উত্তৰ:
(ক) মনোবিজ্ঞানে ব্যক্তিৰ মানসিক প্ৰক্ৰিয়া অধ্যয়ন কৰে, আনহাতে সমাজতত্ত্বই অধ্যয়ন কৰে যে কেনেকৈ সমাজে ব্যক্তিৰ আচৰণ আৰু ব্যক্তিত্বক প্ৰভাৱিত কৰে।
(খ) “সামাজিক মনোবিজ্ঞান” (Social Psychology) হৈছে দুয়োটা বিষয়ৰ মাজৰ সংযোগকাৰী শাখা, যিয়ে ব্যক্তি আৰু সমাজৰ পাৰস্পৰিক প্ৰভাৱৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে।
বিগত বৰ্ষৰ AHSEC প্ৰশ্নোত্তৰ (২০১৫-২০২৫)
১. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্বৰ পিতৃ কোন? (AHSEC 2015)
উত্তৰ: আগষ্ট ক’ট (Auguste Comte)।
২. প্ৰশ্ন: “সমাজতাত্ত্বিক কল্পনা” (Sociological Imagination) ধাৰণাটো কোনে আগবঢ়াইছিল? (AHSEC 2016)
উত্তৰ: চি. ৰাইট মিল্ছে (C. Wright Mills)।
৩. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্বৰ যিকোনো দুটা পৰিসৰ উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: (ক) সামাজিক সংস্থা যেনে পৰিয়াল, ধৰ্ম, শিক্ষা আদিৰ অধ্যয়ন। (খ) সামাজিক সমস্যা যেনে দৰিদ্ৰতা, অপৰাধ, নিবনুৱা আদিৰ অধ্যয়ন।
৪. প্ৰশ্ন: পুঁজিবাদ কি? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: পুঁজিবাদ হৈছে এক অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা য’ত উৎপাদনৰ আহিলাসমূহ ব্যক্তিগত মালিকানাধীন হয় আৰু লাভ অৰ্জনৰ উদ্দেশ্যেৰে বজাৰত দ্ৰব্য আৰু সেৱাৰ উৎপাদন আৰু বিতৰণ কৰা হয়।
৫. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্ব আৰু বুৰঞ্জীৰ মাজত থকা এটা পাৰ্থক্য লিখা। (AHSEC 2019)
উত্তৰ: বুৰঞ্জীয়ে সাধাৰণতে অতীতৰ নিৰ্দিষ্ট ঘটনাসমূহৰ অধ্যয়ন কৰে, আনহাতে সমাজতত্ত্বই বৰ্তমানৰ সমাজৰ সামগ্ৰিক গাঁথনি আৰু প্ৰক্ৰিয়া অধ্যয়ন কৰে আৰু তাৰ পৰা সাধাৰণ সূত্ৰ উলিওৱাৰ চেষ্টা কৰে।
৬. প্ৰশ্ন: ভাৰতৰ এজন প্ৰখ্যাত সমাজতত্ত্ববিদৰ নাম লিখা। (AHSEC 2020)
উত্তৰ: এম. এন. শ্ৰীনিবাস (M. N. Srinivas)।
৭. প্ৰশ্ন: জ্ঞানোদয় যুগৰ দুটা প্ৰধান বৈশিষ্ট্য কি আছিল? (AHSEC 2022)
উত্তৰ: (ক) যুক্তি (Reason) আৰু (খ) ব্যক্তিবاد (Individualism)।
৮. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্বক কিয় বিজ্ঞান বুলি কোৱা হয়? (AHSEC 2018)
উত্তৰ: সমাজতত্ত্বক বিজ্ঞান বুলি কোৱা হয় কাৰণ ই সমাজৰ বিষয়ে জ্ঞান আহৰণ কৰিবলৈ বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰে। ইয়াৰ অধ্যয়ন পদ্ধতিগত, তথ্যভিত্তিক আৰু অভিজ্ঞতামূলক (empirical)। ই কোনো ঘটনাৰ ওপৰত মতামত দিয়াৰ পৰিৱৰ্তে পৰ্যবেক্ষণ, প্ৰমাণ আৰু বিশ্লেষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
৯. প্ৰশ্ন: ঔদ্যোগিক বিপ্লৱে ইউৰোপীয় সমাজলৈ অনা দুটা প্ৰধান পৰিৱৰ্তন উল্লেখ কৰা। (AHSEC 2023)
উত্তৰ: (ক) নগৰীকৰণ: বহু লোক গাঁৱৰ পৰা আহি কল-কাৰখানা থকা চহৰত বাস কৰিবলৈ লৈছিল। (খ) নতুন শ্ৰেণীৰ জন্ম: উদ্যোগৰ মালিক পুঁজিপতি শ্ৰেণী আৰু দৰমহাৰ বিনিময়ত কাম কৰা শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হৈছিল।
১০. প্ৰশ্ন: ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা। (AHSEC 2017)
উত্তৰ: ভাৰতত সমাজতত্ত্বৰ বিকাশ ঔপনিৱেশিকতাবাদৰ লগত ওতפ্ּৰোতভাৱে জড়িত। ব্ৰিটিছসকলে নিজৰ শাসনৰ সুবিধাৰ বাবে ভাৰতীয় সমাজৰ বিষয়ে জানিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। প্ৰথম অৱস্থাত পশ্চিমীয়া পণ্ডিতসকলে ভাৰতীয় সমাজক এক স্থবিৰ আৰু পৰম্পৰাগত সমাজ হিচাপে অধ্যয়ন কৰিছিল। কিন্তু পৰৱৰ্তী সময়ত জি. এছ. ঘুৰিয়ে, এম. এন. শ্ৰীনিবাস, এ. আৰ. দেশাইৰ দৰে ভাৰতীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলে ভাৰতৰ জাতি ব্যৱস্থা, গাঁও, সামাজিক পৰিৱৰ্তন আদি বিষয়ত গভীৰ আৰু মৌলিক অধ্যয়ন কৰি ভাৰতীয় সমাজতত্ত্বক এক নতুন দিশ প্ৰদান কৰে।
১০টা অতিৰিক্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নোত্তৰ
১. প্ৰশ্ন: বহুত্ববাদী সমাজ (Plural Society) কি?
উত্তৰ: যি সমাজত বিভিন্ন ভাষা, ধৰ্ম, জাতি, সংস্কৃতিৰ লোকে একেলগে বাস কৰে, তেনে সমাজক বহুত্ববাদী সমাজ বোলে। ভাৰতীয় সমাজ ইয়াৰ এক উৎকৃষ্ট উদাহৰণ।
২. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্ব আৰু সাধাৰণ জ্ঞানৰ (Common Sense) মাজৰ মূল পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰ: সাধাৰণ জ্ঞান ব্যক্তিগত অভিজ্ঞতা আৰু বিশ্বাসৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠে, কিন্তু সমাজতত্ত্ব পদ্ধতিগত অধ্যয়ন আৰু প্ৰমাণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠে।
৩. প্ৰশ্ন: কাৰ্ল মাৰ্ক্সৰ মতে সমাজৰ মূল চালিকা শক্তি কি?
উত্তৰ: কাৰ্ল মাৰ্ক্সৰ মতে শ্ৰেণী সংঘাত (Class Conflict) হৈছে সমাজৰ মূল চালিকা শক্তি।
৪. প্ৰশ্ন: “The Sociological Imagination” গ্ৰন্থখন কোনে আৰু কেতিয়া প্ৰকাশ কৰিছিল?
উত্তৰ: চি. ৰাইট মিল্ছে ১৯৫৯ চনত।
৫. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্বৰ অধ্যয়নত “বস্তুনিষ্ঠতা” (Objectivity) ৰক্ষা কৰা কিয় কঠিন?
উত্তৰ: কাৰণ সমাজতত্ত্ববিদ নিজেও সমাজৰ এজন সদস্য, সেয়েহে তেওঁৰ ব্যক্তিগত বিশ্বাস, মূল্যবোধ আৰু অভিজ্ঞতাৰ দ্বাৰা তেওঁৰ অধ্যয়ন প্ৰভাৱিত হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে।
৬. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্ব আৰু সামাজিক নৃতত্ত্বৰ (Social Anthropology) মাজত ভাৰতত কিয় বিশেষ পাৰ্থক্য নাই?
উত্তৰ: কাৰণ ভাৰতত আধুনিক আৰু পৰম্পৰাগত, চহৰ আৰু গাঁও, জাতি আৰু জনজাতি একেলগে বিৰাজমান। সেয়েহে, দুয়োটা বিষয়ৰ অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ প্ৰায় একেই হৈ পৰে।
৭. প্ৰশ্ন: দ্বন্দ্ববাদ (Dialectic) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: ই হৈছে বিপৰীত শক্তিসমূহৰ মাজত হোৱা ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ফলত হোৱা পৰিৱৰ্তনৰ এক ধাৰণা। যেনে— ব্যক্তিগত ইচ্ছা আৰু সামাজিক বাধ্যবাধকতাৰ মাজৰ দ্বন্দ্ব।
৮. প্ৰশ্ন: সমাজতত্ত্বৰ অধ্যয়নত বুৰঞ্জীৰ গুৰুত্ব কি?
উত্তৰ: বুৰঞ্জীয়ে সমাজতত্ত্বক বৰ্তমানৰ সামাজিক গাঁথনি আৰু সমস্যাসমূহৰ ঐতিহাসিক কাৰণ বুজাত সহায় কৰে।
৯. প্ৰশ্ন: ফৰাচী বিপ্লৱৰ মূল আদৰ্শ কি আছিল?
উত্তৰ: স্বাধীনতা, সমতা আৰু ভ্ৰাতৃত্ব (Liberty, Equality, and Fraternity)।
১০. প্ৰশ্ন: সামাজিক বাধ্যতা (Social Constraint) কি?
উত্তৰ: ই হৈছে সমাজে ব্যক্তিৰ আচৰণৰ ওপৰত আৰোপ কৰা হেঁচা বা সীমাবদ্ধতা, যিয়ে ব্যক্তিক সমাজৰ নিয়ম-নীতি মানি চলিবলৈ বাধ্য কৰে।
