এই অনুশীলনীত এছিড, ক্ষাৰ আৰু লৱণ সম্পৰ্কীয় প্ৰশ্নোত্তৰসমূহ সহজ আৰু স্পষ্টভাৱে উপস্থাপন কৰা হৈছে। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে এই প্ৰশ্নোত্তৰসমূহ অধ্যয়ন কৰি এছিড, ক্ষাৰ আৰু লৱণ সম্পৰ্কীয় ধাৰণাসমূহ সুন্দৰকৈ বুজি পাব পাৰে।
পাঠ: ৫
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
বিজ্ঞান: এছিড, ক্ষাৰ আৰু লৱণ
১. এছিড (অম্ল) আৰু ক্ষাৰৰ মাজত পাৰ্থক্য লিখা।
| এছিড (অম্ল) | ক্ষাৰ |
|---|---|
| (১) এছিডৰ সোৱাদ টেঙা। | (১) ক্ষাৰৰ সোৱাদ তিতা বা কেঁহা। |
| (২) এছিডে নীল লিটমাছ ৰঙা কৰে। | (২) ক্ষাৰে ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰে। |
| (৩) এছিড চুলে হাত খহটা যেন হয়। | (৩) ক্ষাৰ চুলে হাত পিছল লাগে। |
| (৪) এছিডে হাইড্ৰ’জেন আয়ন (H⁺) মুক্ত কৰে। | (৪) ক্ষাৰে হাইড্ৰ’ক্সিল আয়ন (OH⁻) মুক্ত কৰে। |
২. এম’নিয়া খিৰিকী চাফা কৰাৰ দ্ৰৱৰ দৰে বহুতো ঘৰুৱা কামত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ই ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰে। ইয়াৰ প্রকৃতি কি?
উত্তৰ: এম’নিয়াৰ প্রকৃতি ক্ষাৰকীয়।
৩. লিটমাছ দ্ৰৱ উৎপন্ন কৰা উৎস কি? এই দ্ৰৱৰ ব্যৱহাৰ কি?
উত্তৰ: লিটমাছ দ্ৰৱ উৎপন্ন কৰা উৎস হ’ল লাইকেন। এই দ্ৰৱৰ দ্বাৰা কোনো প্রদত্ত দ্ৰৱ আম্লিক নে ক্ষাৰকীয় প্ৰমাণ কৰিব পাৰি।
৪. পাতিত পানী (Distilled Water) আম্লিক / ক্ষাৰকীয় / প্রশম কোনটো শুদ্ধ? তুমি কেনেকৈ প্ৰমাণ কৰিবা?
উত্তৰ: পাতিত পানী প্রশম। পাতিত পানীত লিটমাছ পেপাৰ ডুবাই দিলে লিটমাছৰ বেঙুনীয়া ৰংৰ পৰিবৰ্তন নহয়। গতিকে ই প্রশম।
৫. প্রশমণ প্ৰক্ৰিয়াৰ উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
প্রশমণ বিক্ৰিয়া: যেতিয়া এছিডৰ লগত উপযুক্ত অনুপাতত ক্ষাৰ মিহলোৱা হয়, তেতিয়া এছিড আৰু ক্ষাৰৰ মাজত বিক্ৰিয়া ঘটি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়। অর্থাৎ এছিড আৰু ক্ষাৰ উভয়ৰে নিজৰ গুণ লোপ পায়। বিক্ৰিয়াত তাপো উদ্ভৱ হয়।
উদাহৰণ:
ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড (NaOH) ৰ লগত হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড (HCl) ৰ বিক্ৰিয়া ঘটি ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড (NaCl) আৰু পানী (H₂O) উৎপন্ন হয়।
ৰাসায়নিক সমীকৰণ:
[ \text{NaOH} + \text{HCl} \rightarrow \text{NaCl} + \text{H₂O} + \text{তাপ} ]
(ক্ষাৰ) (এছিড) (লৱণ) (পানী)
৬. সঁচা হলে ‘T’ আৰু মিছা হলে ‘F’ লিখা।
(ক) নাইট্ৰিক এছিডে ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰে।
উত্তৰ: F
(খ) ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইডে নীল লিটমাছ ৰঙা কৰে।
উত্তৰ: T
(গ) ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড আৰু হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড পৰস্পৰে প্রশমিত হয় আৰু লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়।
উত্তৰ: T
(ঘ) সূচক হ’ল এবিধ পদার্থ যিয়ে ক্ষাৰ আৰু অম্লৰ দ্ৰৱত বেলেগ বেলেগ ৰং প্রদর্শন কৰে।
উত্তৰ: T
(ঙ) দন্তক্ষয় ৰোগ দাঁতত লাগি থকা ক্ষাৰৰ পৰা হয়।
উত্তৰ: F
৭. দর্জিয়ে তেওঁৰ চাহ দোকানত কেইটামান দুর্ভাগ্যক্রমে লেবেল নমৰা কোমল পানীয়ৰ বটল বিক্ৰীৰ বাবে ৰাখিলে। গ্রাহকৰ দাবীৰ বাবে তাকে বিক্ৰী কৰিব লগাত পৰিল। কিছুমানে আম্লিক, কিছুমানে ক্ষাৰকীয় আৰু আন কিছুমানে প্রশম পানীয় বিচাৰিলে। দর্জিয়ে কি পদ্ধতি অবলম্বন কৰি এইবোৰ গ্রাহকৰ পছন্দমতে বিক্ৰী কৰিব?
উত্তৰ: দর্জিয়ে লিটমাছ পেপাৰ ব্যৱহাৰ কৰি বটলবোৰ চিনাক্ত কৰিব পাৰিব।
- যিটো বটলৰ পানীয়ই লিটমাছৰ বৰণ নীলা কৰে, সেইবোৰ ক্ষাৰকীয়।
- যিটো বটলৰ পানীয়ই লিটমাছৰ বৰণ ৰঙা কৰে, সেইবোৰ আম্লিক।
- লিটমাছৰ বৰণৰ কোনো সলনি নহ’লে সেইবোৰ বটলৰ পানীয় প্রশম।
৮. ব্যাখ্যা কৰা:
(ক) এছিডিটি বাঢ়িলে আমি এন্টাছিড টেবলেট কিয় খাওঁ?
উত্তৰ: এন্টাছিড টেবলেট ক্ষাৰৰ দ্বাৰা তৈয়াৰী। যেতিয়া এছিডিটি বৃদ্ধি হয়, ক্ষাৰ খালে এই ক্ষাৰে অতিৰিক্ত এছিড প্রশমিত কৰে। ফলত এছিডিটি উপশম হয়।
(খ) পৰুৱাই কামুৰিলে কেলামাইন দ্ৰৱ ছালত ঘঁহি দিয়া হয় কিয়?
উত্তৰ: পৰুৱাই কামুৰিলে পৰুৱাই ছালত ফৰ্মিক এছিড সুমুৱাই দিয়ে। ফলত ছালখনত বিষ হয়। কেলামাইনত জিংক কাৰ্বনেট নামৰ এবিধ ক্ষাৰকীয় পদাৰ্থ থাকে। এই পদাৰ্থ ছালত ঘঁহি দিলে ফৰ্মিক এছিডৰ লগত বিক্ৰিয়া ঘটে আৰু তাক প্রশমিত কৰে। ফলত বিষ উপশম হয়।
(গ) কাৰখানাৰ পৰা ওলোৱা বর্জিত পদাৰ্থ কোনো পানীত পেলোৱাৰ আগতে প্রশমিত কৰা হয় কিয়?
উত্তৰ: কাৰখানাৰ পৰা ওলোৱা বর্জিত পদাৰ্থবোৰ হয় আম্লিক নহয় ক্ষাৰকীয়। যদি ইয়াক পোনে পোনে পানীত পেলাই দিয়া হয়, তেতিয়া পানীত থকা মাছ বা অন্য জলজ জীৱবোৰ মৰি যাব। গতিকে ক্ষাৰকীয় আৰু আম্লিক গুণ পৰীক্ষা কৰি তাক এছিড বা ক্ষাৰ ব্যৱহাৰ কৰি প্রশমণ কৰি লোৱা হয়। তাৰ পাছত পানীত পেলাই দিয়া হয়।
৯. তোমাক হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড, ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড আৰু চেনি পানীৰ তিনিটা বিকার দিয়া হ’ল। তোমাক যদি হালধিৰ দ্বাৰা তৈয়াৰী সূচক দিয়া হয়, কেনেকৈ এই তিনিবিধ দ্ৰৱক চিনাক্ত কৰিব পাৰিবা?
উত্তৰ: হালধিৰ সূচকেৰে তলত দিয়া বৰণবোৰৰ পৰা দ্ৰৱ তিনিবিধ চিনাক্ত কৰিব পৰা যাব।
| দ্ৰৱৰ নাম | হালধিৰ সংস্পৰ্শত বৰণ |
|---|---|
| (১) হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড | হালধিৰ ৰং নীলা হ’ব। |
| (২) ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড | হালধিৰ ৰং ৰঙা হ’ব। |
| (৩) চেনিৰ দ্ৰৱ | হালধিৰ ৰং একে থাকিব। |
১০. নীল লিটমাছ পেপাৰ কোনো এটা দ্ৰৱত ডুবাই দিয়াত ই নীলা হৈয়ে থাকিল। দ্ৰৱটোৰ প্রকৃতি কেনেকুৱা ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: এছিডে নীল লিটমাছ ৰঙা কৰে আৰু ক্ষাৰে ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰে। যিহেতু দ্ৰৱটোৱে নীল লিটমাছৰ ৰং সলনি কৰিব নোৱাৰিলে, গতিকে ই এছিড হ’ব নোৱাৰে। দ্ৰৱটো ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱ হ’ব।
১১. তলত দিয়া উক্তিবোৰৰ পৰা শুদ্ধ বিকল্পটো বাছি উলিওৱা।
(ক) এছিড আৰু ক্ষাৰক উভয়েই সকলো ধৰণৰ সূচকৰ ৰং সলনি কৰে।
(খ) যদি এবিধ এছিডে কোনো এবিধ সূচকৰ বৰণ সলনি কৰে, এই সূচকে ক্ষাৰ মাধ্যমত বৰণ সলনি নকৰে।
(গ) যদি এবিধ ক্ষাৰকে কোনো এবিধ সূচকৰ বৰণ সলনি কৰে, এই সূচকে এছিডৰ মাধ্যমত বৰণ সলনি নকৰে।
(ঘ) এছিড আৰু ক্ষাৰত কোনো সূচকৰ বৰণ সলনি হোৱাটো সূচকৰ প্ৰকাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
উত্তৰ: (ii) (ক) আৰু (ঘ) শুদ্ধ।
মনে ৰাখিবা:
- এছিড আৰু ক্ষাৰৰ পাৰ্থক্য বুজিবলৈ চেষ্টা কৰা।
- প্রশমণ বিক্ৰিয়াৰ উদাহৰণসমূহ মনত ৰাখিবা।
- সূচকৰ ব্যৱহাৰ আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ বুজিবলৈ চেষ্টা কৰা।
সফলতাৰ শুভেচ্ছা!
